Funkcje formantów:

1. strukturalna - ta sama część mowy, nie zmienia się znaczenie;

• derywaty tautologiczne - formant pełni wyłącznie funkcję strukturalną (identyczne znaczenie i pełnią identyczną funkcję - np. strona - stronica.

2. syntaktyczna - zmiana funkcji składniowej zdania

• derywaty transpozycyjne - nie wnoszą nowego znaczenia, przenosi wyraz z jednej części mowy do drugiej, następuje zmiana funkcji składniowej - np. pisać - pisanie.

3. semantyczna

przedmiotowa jakościowa

(pisarz) (pisarka)

formant nazywa zupełnie ten sam desygnat, co pisarz, ale wprowadza

nowy desygnat nową informację: płci, emocji, wielkości

• derywaty mutacyjne - funkcja derywaty modyfikacyjne - derywaty

semantyczna, nazwy nowych znakami tych samych desygnatów, co

desygnatów - np. kawa - kawiarnia ich podstawa, formant komunikuje

(znaczy coś innego). dodatkową cechę - o wielkości,

intensywności, o naszym stosunku - np.

ptaszysko.

• derywaty asocjacyjne (onomazjologiczne) - znaczenie podstawy słowotwórczej nie wchodzi do ich znaczenia leksykalnego - następuje zakłócenie motywacji - podstawa derywatu wskazuje nieistotną cechę desygnatu - np. jamnik - kopie jamy, cytrynek - coś co jest cytrynowe (ważne przecież to, że jest to motyl), deptak - główna ulica w kurorcie lub uzdrowisku (deptanie nie jest istotne) cechy mało istotne.

Rodzaje derywacji:

1. derywacja morfemowa (afiksalna, dodatnia):

• złożeniowa - w jej wyniku powstają złożenia - composita - tworzenie nowych wyrazów w oparciu o dwa rdzenia przy pomocy interfiksu, któremu towarzyszy sufiks lub derywat np. cudzoziemiec, wodospad;

• sufiksalna - do tematu wyrazu podstawowego dodajemy formant wyrażony morfemem np. kwiat - kwiatek;

• prefiksalna - formant przed rdzeniem np. zaczekać;

• postfiksalna - formant po końcówkach fleksyjnych i po rdzeniu np. rodzić się, ktoś, ktokolwiek;

• prefiksalno - sufiksalna;

• prefiksalno - postfiksalna np. skrócić, wypogodzić się, nadobowiązkowy;

• Powyższe derywacje mogą występować jednocześnie.

2. derywacja paradygmatyczna - przenoszenie wyrazu podstawowego do innego paradygmatu fleksyjnego (zmiana końcówek fleksyjnych):

• zmiana z jednej części mowy do drugiej np. biały - biel, zły - źle;

• zmiana paradygmatu w obrębie tej samej części mowy np. przeniesienie rzeczownika z deklinacji męskiej do żeńskiej - markiz - markiza;

3. derywacja syntaktyczna (konwersja) - przeniesienie wyrazów z jednej części mowy do drugiej bez żadnego przekształcenia formalnego - zmianie ulega tylko znaczenie i funkcje wyrazów; ten rodzaj derywacji występuje na pograniczu słowotwórstwa i przekształceń leksykalno - językowych;

4. derywacja wsteczna (ujemna) - ucięcie tematu wyrazu podstawowego - dekompozycja (skrócenie) tematu wyrazu motywującego bez dodania afiksu - np. czołg (czołgać) - czołg + 0,

truskawa (truskawka), dźwig (dźwigać) - dźwig + 0.

• bieg, wystawa, odczyt - niektórzy mówią, że derywacja wsteczna, a część, że następuje tu przeniesienie z jednego paradygmatu do drugiego (paradygmatyczna);

5. derywacja alternacyjna - polega na wymianie morfologicznej fonemu w obrębie morfemu, o derywacji alternacyjnej mówimy wtedy, gdy średnim elementem różniącym derywat od podstawy są oboczności tematowe (mięso - mięcho, noga - nózia);

6. derywacja prozodyczna - polega na tworzeniu zrostów, jedyną cechą różniącą derywat od grupy, od której pochodzi jest jedno całościowy akcent wyrazowy, zamiast z charakterystycznego dna podstawy oraz łączna pisownia - jest to w polszczyźnie zjawisko marginalne - np. Wielkanoc, lekceważyć.

Typy przekształceń znaków:

1. derywacja transpozycyjna - zmienia się funkcja składniowa, ale nie zmienia się znaczenie wyrazu, najczęściej zachodzi zmiana części mowy, np. biały - białość.

2. derywacja mutacyjna - zmienia się znaczenie, ale funkcja składniowa pozostaje bez zmian, część mowy pozostaje niezmieniona, np. ryba - rybak.

3. derywacja modyfikacyjna - zostaje dodana jakaś informacja, zmiana części mowy i zmiana składniowa, np. trawa - trawka.

4. derywacja asocjacyjna - cecha nieistotna.

---