Choroby układu oddechowego
artykuł lek. med. Ryszarda Feldmana ordynatora III Oddziału Wewnętrznego Szpitala Praskiego w Warszawie
Wdychane powietrze zawiera wiele różnych czynników drażniących i chorobotwórczych, zarówno cząstek materii nieożywionej (pyłów, gazów, aerozoli), jak i żywych mikroorganizmów (bakterii, grzybów, pyłków drzew i traw, spor porostów) lub złożonych struktur z pogranicza tych dwóch światów materii - wirusów.
Oczywiście, układ oddechowy nie jest bynajmniej bezbronny wobec nich. Działają w nim bardzo skuteczne mechanizmy obronne. Jedne są ściśle związane ze strukturą i funkcją określonej części układu oddechowego i działają miejscowo, powierzchniowo, głównie w błonie śluzowej, inne mają ogólnoustrojowy charakter i są związane z układem odpornościowym. Załamanie się barier ochronnych, zarówno miejscowych, jak i ogólnych, sprzyja występowaniu w układzie oddechowym wielu chorób.
Ostre i podostre
Mogą występować choroby ostre, których początek jest nagły. W ich przebiegu dochodzi niekiedy do istotnych zaburzeń czynności układu oddechowego. Stan chorego szybko zmienia się, czasem w krótkim czasie bardzo się pogarsza; choroba może być groźna dla życia. Zwykle ostre choroby układu oddechowego trwają krótko i w większości są na szczęście wyleczalne (np. wirusowe i/lub bakteryjne zakażenia dróg oddechowych, szczególnie górnych, "zwykły" napad astmy oskrzelowej czy kataru siennego, a także odma opłucnowa samoistna), a nawet - samowyleczalne, tzn. nie wymagające interwencji lekarza (np. znacząca większość zakażeń wirusowych i bakteryjnych).
Niektóre choroby trwają długo, przyjmując postać podostrą. Mogą mieć dość nagły początek, za to dalszy ich przebieg rozciąga się w czasie, a symptomy zdrowienia są niejednoznaczne, "gubią się" bowiem wśród utrzymujących się objawów chorobowych. Przedłużanie się w czasie chorób pierwotnie zaliczanych do ostro przebiegających (np. zapalenia płuc) powinno zwiększyć czujność pacjenta i lekarza, ponieważ nierzadko zdarza się, iż rzeczywistą przyczyną "podostrej postaci" choroby jest całkiem inne schorzenie, np. rak płuca albo gruźlica.
Niejasny początek
Dużą grupę schorzeń układu oddechowego stanowią choroby przewlekłe, charakteryzujące się niejasnym, często trudnym do ustalenia początkiem, przebiegające z nasileniami i częściowymi remisjami (np. przewlekła obturacyjna choroba płuc, pylice, sarkoidoza, gruźlica płuc). Choroba postępuje, jednak organizm ma czas na wytworzenie rozmaitych mechanizmów obronnych, działających tak w obrębie układu oddechowego, jak i poza nim, pozwalających choćby częściowo zredukować skutki nieodłącznie towarzyszących schorzeniu zaburzeń wentylacji.
Niektóre choroby mają całkiem skryty początek, a ich objawy rozwijają się stopniowo. Pacjent niekiedy nie odczuwa ich wyraźnie. Często, ze względu na niewielkie nasilenie i małą dokuczliwość, bagatelizuje je. Tymczasem choroba szybko potrafi osiągnąć budzący trwogę stopień zaawansowania. Do takich schorzeń zaliczyć trzeba przede wszystkim nowotwory złośliwe płuc.
Podatność na choroby
Podatność układu oddechowego na choroby jest u różnych osób odmienna i zależy od wielu czynników predysponujących. Są wśród nich defekty (mutacje) genetyczne, przenoszone rodzinnie, np. w schorzeniach atopowych (katarze siennym czy astmie oskrzelowej albo w jednej z postaci rozedmy), jednak ważniejszą rolę sprzyjającą powstawaniu i rozwojowi schorzeń układu oddechowego, szczególnie przewlekłych, odgrywają czynniki zewnątrzustrojowe, w tym środowiskowe.
Nałóg palenia papierosów jest tu klasycznym i jednocześnie tragicznym (ze względu na jego rozpowszechnienie i skutki chorobowe dotyczące wielu narządów) przykładem bezpośredniego wpływu takiego czynnika na powstawanie i rozwój najpoważniejszych schorzeń oddechowych - nowotworów płuc i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (rozedmy i przewlekłego zapalenia oskrzeli).
Narażenia środowiskowe mają duży wpływ na rozwój przewlekłych chorób układu oddechowego. Stały zawodowy kontakt z pyłami minerałów bywa przyczyną powstawania pylic, których rozwój może doprowadzić chorego do stanu ciężkiego inwalidztwa oddechowego. Wiadomo też, że smog - nagromadzenie w atmosferze drażniących drogi oddechowe gazów, zwłaszcza tlenków azotu i dwutlenku siarki, powoduje gwałtowne nasilenie objawów u osób z przewlekłymi chorobami dróg oddechowych.
Osoby z upośledzoną odpornością (np. leczeni lekami immunosupresyjnymi, glikokortykosteroidami, cytostatykami, chorzy na AIDS, narkomani, alkoholicy) łatwo zapadają na infekcyjne choroby układu oddechowego, zwłaszcza na gruźlicę, zakażenia grzybicze, pierwotniakowe (Pneumocystis carini). Upośledzenie odporności sprzyja zakażeniom drobnoustrojami oportunistycznymi, tj. takimi, które w warunkach normalnej odporności nie odgrywają żadnej roli (Pneumocystis carini, wirusy, atypowe prątki oraz inne rzadko występujące drobnoustroje).
Także pacjenci z przewlekłymi chorobami układu krążenia, szczególnie osoby po 65. roku życia, częściej niż inni mają poważne problemy zdrowotne związane z drogami oddechowymi.
Wczesne zmiany chorobowe
Układ oddechowy jest przede wszystkim terenem ujawniania się i toczenia schorzeń pierwotnie z nim związanych. Dobrym przykładem są tu rozmaite zakażenia zarówno wirusowe, jak i bakteryjne czy grzybicze, a także pierwotne nowotwory czy choroby alergiczne: katar sienny, astma. Nierzadko zdarza się, że układ ten jest zajmowany przez choroby o pierwotnie rozsianym charakterze, choroby układowe, np. kolagenozy czy schorzenia z reumatoidalnego kręgu. Zmiany chorobowe najczęściej są znajdowane w płucach i opłucnej.
Płuca bywają pierwszym narządem, w którym wykrywa się przerzut nowotworowy, pochodzący z często jeszcze nieujawnionego klinicznie pozapłucnego ogniska pierwotnego. Bardzo wiele nowotworów złośliwych daje wczesne przerzuty do płuc.
Wzajemne związki
Układ oddechowy, szczególnie płuca, jest czynnościowo ściśle związany z układem krążenia i choroby jednego układu wprost wpływają na czynność drugiego. Na przykład niewydolność serca powoduje występowanie objawów ze strony układu oddechowego i odwrotnie, przewlekłe choroby tego układu są przyczyną trwałych zmian w krążeniu płucnym i w sercu, szczególnie w prawej jego części. Mówimy wtedy o tzw. zespole serca płucnego.
Obrzęk płuc, którego istota polega na gwałtownym (pod ciśnieniem) przechodzeniu osocza krwi z naczyń włosowatych do światła pęcherzyków płucnych, jest najczęściej przejawem ostro przebiegającej niewydolności serca.
Skrzeplina oderwana od ściany prawego przedsionka albo od aparatu zastawkowego znajdującego się na granicy przedsionka i komory, a także oderwana skrzeplina pochodząca z żył głębokich kończyn dolnych dociera z prądem krwi do płuc, powodując zatory tętnic tego narządu oraz jego zawały.