Poznanie i kolonizacja świata przez Europejczyków w czasach nowożytnych

W średniowieczu horyzont geograficzny mieszkańców Europy nie był szeroki. Ograniczał się w zasadzie do własnego kontynentu: na wschodzie zamykała go podporządkowana Tatarom Ruś (potem księstwa moskiewskie i litewskie); na południu — państwa muzułmańskie nad Morzem Śródziemnym.

Pierwsi na dalekie morza wypłynęli 
Portugalczycy. Od lat 30. XV w. poznawali wybrzeża Afryki, by w latach 1497-98 odkryć drogę do Indii wokół Przylądka Dobrej Nadziei. W 1. połowie XVI w. tą sama trasą dotarli do Chin, Filipin i Japonii. Konkurenci Portugalczyków, Hiszpanie, próbowali dopłynąć do Indii drogą na zachód. Krzysztof Kolumb przekonany był, że dotarł w 1492 do Indii Zach., dlatego też mieszkańców odkrytego lądu nazwano Indianami. Dopiero przejście Przesmyku Panamskiego i opłynięcie Ziemi Ognistej dowiodło, że nowy ląd nie jest tym, którego poszukiwano.

Odkrywanie nowych ziem mogło wywołać spory o prawa do nich. By zapobiec konfliktom, w Tordesillas (1494) podzielono przyszłe zdobycze — między Hiszpanię i Portugalię — wzdłuż 46. południka. Kolonie hiszpańskie obejmowały całą Amerykę Pd. i Środk. (z obecną Kalifornią, Meksykiem i Florydą). Zgodnie z ustaleniami traktatu, w „hiszpańskiej” Ameryce Portugalczycy zajęli Brazylię, a Hiszpanie — w „portugalskiej” Azji — Filipiny.

W nowo poznanych krajach odkrywcy postępowali różnie. Portugalczycy zakładali faktorie handlowe 
, natomiast Hiszpanie podbijali poznane ziemie (1519-21 Meksyk, 1531-33 Peru, 1535-37 i 1540-48 Chile), podporządkowywali sobie ich mieszkańców i wprowadzali własną gospodarkę: przede wszystkim rabunkową eksploatację złóż (zwł. złota i srebra) i uprawy na plantacjach. Na potrzeby kolonii już w XVI w. zaczęto sprowadzać z Afryki niewolników.

Inne państwa (przede wszystkim Anglia), choć zainteresowane zamorskimi posiadłościami, w XVI w. w zasadzie nie uczestniczyły w kolonizacji. Dopiero osłabienie międzynarodowej pozycji Hiszpanii sprawiło, że od początku XVII w. własne kolonie, przede wszystkim rolnicze, zaczęli zakładać w Ameryce Pn. Anglicy, Francuzi i Holendrzy. Interesowała ich także Azja (Indie, Chiny, Japonia, Archipelag Malajski, Indochiny), gdzie powstawały faktorie, w mniejszym stopniu Afryka.

W Ameryce Północnej, po pierwszym okresie tworzenia osad, rozpoczęła się rywalizacja między kolonistami. Zwycięsko wyszli z niej Anglicy, którzy najpierw wyparli Holendrów (1655), a następnie pokonali Francuzów. Pokój paryski podpisany w 1763 przyznał im wszystkie kolonie fr. w Ameryce Północnej. Wkrótce po zwycięstwie 13 najstarszych kolonii brytyjskich zbuntowało się jednak przeciw metropolii, a ta — po kilkuletniej wojnie — musiała w 1783 uznać niezależność Stanów Zjednoczonych.

Po utracie części terytoriów w Ameryce Pn. Anglicy rozpoczęli rolniczą kolonizację Australii. Początkowo Szósty Kontynent był kolonią karną zarządzaną przez wojsko — pierwsza partia skazańców wylądowała w Nowej Pd. Walii w 1788. Wolni osadnicy przybyli dopiero 5 lat później. Wraz z postępami osadnictwa powstawały nowe kolonie, które stopniowo zyskiwały autonomię, a 1901 połączyły się w Związek Australijski.

W Azji rywalizacja handlowa między Anglią, Francją, Hiszpanią, Portugalią i Holandią doprowadziła do stopniowego uzależnienia państewek i państw, na terenie których w XV-XVIII w. znajdowały się faktorie kompanii handlowych. W XIX w. mówimy już o istnieniu azjatyckich kolonii — angielskich (Indie, Singapur, Hongkong), francuskich (Indochiny, czyli Wietnam, Laos, Kambodża), holenderskich (Indonezja), hiszpańskich (Filipiny), portugalskich (Goa, Makau). Muzułmańskie państwa Azji Środk. zostały podbite i wchłonięte przez Rosję. Państwa eur. i Stany Zjednoczone wykorzystały także swą przewagę, by zmusić Chiny i Japonię do zerwania z polityką izolacji i otwarcia portów dla „Zachodu”.

Stosunkowo najpóźniej Europejczycy zainteresowali się wnętrzem Afryki. Na kontynencie tym istniały stare faktorie portugalskie (od XV w.), ang., fr. i holenderskie (od XVII w.). Właściwy podbój kolonialny rozpoczął się jednak dopiero w 2. połowie XIX w., gdy Europejczycy docenili gospodarcze i strategiczne walory Czarnego Lądu. Największe posiadłości w Afryce zdobyli i uzależnili Anglicy (ok. 1/3 kontynentu, przede wszystkim pas ziem ciągnący się od Przylądka Dobrej Nadziei na południu po Egipt na północy) i Francuzi (także 1/3 kontynentu, gł. w części zach. i Madagaskar). Resztą ziem podzielili się Portugalczycy, Belgowie, Niemcy, Hiszpanie i Włosi.

Przełom XIX i XX w. zbrutalizował rywalizację o zamorskie terytoria i wpływy w państwach formalnie jeszcze niezależnych. Do najgłośniejszych konfliktów należały wojny: między ang. i holenderskimi osadnikami w Afryce Pd. (wojny burskie: 1881, 1899-1902), Japonią i Rosją (o wpływy w Mandżurii i Korei, 1904-05).

Pierwsze zmiany w stanie posiadania państw kolonialnych nastąpiły po I wojnie światowej, gdy Niemcy utraciły swe kolonie. Powstała w 1926 Brytyjska Wspólnota Narodów w nowy sposób ułożyła stosunki między Anglią i terytoriami od niej zależnymi. Prawdziwy rozpad imperiów kolonialnych nastąpił jednak dopiero w 2. połowie XX w.

---