Emocje i motywacje 6
Rozwój emocjonalny
Rozwój emocjonalny jako „kamień węgielny” rozwoju osobowości według Carolla Izarda.
Rozwój poszczególnych składników emocji: neuronalno-oceniającego, ekspresyjnego, przeżyciowego.
Co o rozwoju emocji wiemy na pewno?
Badacze emocji, niezależnie od licznych dzielących ich różnic, jednogłośnie twierdzą, że emocje podlegają zmianom w ontogenezie. Innymi słowy, zgadzają się oni co do tego, że reakcje emocjonalne ludzi zmieniają się wraz z ich rozwojem psychofizycznym.
Badacze emocji różnią się jednak poglądami na temat tego, co w funkcjonowaniu emocjonalnym i dlaczego zmienia się w trakcie rozwoju. Obserwacje dzieci w różnym wieku ujawniają, że rozwojowe zmiany związane z przeżywaniem i ekspresją emocjonalną są znaczące. Zmiany te wciąż nie zostały opisane w pełni, niejasne są też ich mechanizmy i związki ze zmianami rozwojowymi w zakresie innych procesów psychicznych - poznawczych, w tym pamięciowych, motywacyjnych - oraz relacji społecznych. To i owo jednak o rozwoju emocjonalnym już wiemy - i to, co wiemy, postaram się częściowo przedstawić, koncentrując się na prezentacji znanych Wam już poglądów Carolla Izarda.
Zdaniem Izarda, ludzka psychika składa się z określonych systemów, do których należą systemy: fizjologiczno-popędowy, percepcyjny, poznawczy, działaniowy i emocjonalny. System emocjonalny jest według Izarda określonym zespołem (nazywanym przez Izarda macierzą) związków, organizującym i regulującym funkcjonowanie poszczególnych, jakościowo odmiennych emocji - takich jak strach, gniew, zdziwienie itd. Takie różne jakościowo emocje mogą „działać” - być wzbudzane, wyrażane i przeżywane - niezależnie od siebie, jednak najczęściej funkcjonują one jako element pewnej grupy czy wzorca. Dlatego właśnie Izard uważa za słuszne mówienie o systemie emocjonalnym, a nie np. wzorcach poszczególnych emocjonalnych reakcji. Przy czym zdaniem Izarda, chociaż pomiędzy niektórymi emocjami istnieją pewne wrodzone związki, to jednak źródłem wielu takich związków w ramach systemu emocjonalnego jest doświadczenie indywidualne, zwłaszcza procesy uczenia się. Przykładowo, nawet jeśli nie istnieją wrodzone związki łączące gniew i strach, to u dziecka silnie i systematycznie karanego za objawianie gniewu przypuszczalnie wykształci się związek gniewu ze strachem, dzięki czemu emocja gniewu może stać się wyuczonym czynnikiem aktywizującym strach.
Zgodnie z ujęciem Izarda, na rozwój emocjonalny składają się procesy, dzięki którym system emocjonalny wykształca coraz bardziej skomplikowaną macierz (zespół) związków z innymi systemami podmiotu, czyli: fizjologiczno-popędowymi, percepcyjnymi, poznawczymi i działaniowymi. W związku z tym, rozwój emocjonalny jest ułatwiany i wzmacniany - albo przeciwnie: ograniczany - stopniem rozwoju pozostałych systemów organizmu. Jako przykład związków między systemem emocjonalnym a innym systemem psychofizycznym Izard podaje fakt, że dziecko nie może zareagować pogardą czy wstydem dopóty, dopóki dojrzewanie i rozwój systemu poznawczego nie umożliwią mu wykształcenia pojęcia własnego Ja i różnicy pomiędzy sobą a innymi ludźmi.
Izard podkreśla, że rozwój emocjonalny stanowi „kamień węgielny” rozwoju osobowości, która odpowiada za koordynację wszystkich systemów psychofizycznych w procesach transakcji, których jednostka nieustannie dokonuje ze swoim otoczeniem. Rozwój jednostki prowadzący do harmonijnych interakcji wszystkich jej psychofizycznych systemów dostarcza podstaw do skutecznego radzenia sobie z rozmaitymi zadaniami i podejmowania działań twórczych, a w konsekwencji do jej dobrostanu fizjologicznego i psychicznego. Natomiast niewłaściwe lub zaburzone związki między poszczególnymi psychofizycznymi systemami - fizjologiczno-popędowym, emocjonalnym, percepcyjnym, poznawczym, działaniowym - prowadzą do zaburzeń osobowości lub innych form psychopatologii.
Rozwój emocjonalny ujmowany jako integralna część rozwoju osobowości należy według Izarda rozpatrywać jako wykształcanie się związków i ścieżek komunikacji między różnymi systemami. W związku z tym, duża część współczesnych badań nad rozwojem emocjonalnym dotyczy rozwoju związków między systemem emocjonalnym a poznawczym. Izard traktuje ten aspekt rozwoju emocjonalnego jako rozwój określonych struktur afektywno-poznawczych, które jego zdaniem stanowią najważniejsze składniki osobowości, w tym rozmaitych jej funkcji poznawczych, np. pamięci.
System emocjonalny jest zespołem związków łączących poszczególne emocje, takie jak zdziwienie czy gniew. Opisanie rozwoju emocji składających się na system emocjonalny wymaga zdaniem Izarda opisania trzech składników pojedynczej emocji, mianowicie składnika: neuronalno-oceniającego, ekspresyjnego i przeżyciowego. Izard poskreśla, że składniki te nie są od siebie niezależne, lecz stanowią silnie ze sobą powiązane i harmonijnie współdziałające jednostki funkcjonalne - każdy z nich wpływa zazwyczaj na dwa pozostałe. Niezależnie od silnych związków łączących te składniki, ich odróżnianie jest użyteczne, zwłaszcza w aspekcie rozwoju emocjonalnego, bowiem procesy rozwojowe mogą przebiegać w różny sposób w odniesieniu do różnych składników.
Rozwój neuronalno-oceniającego składnika emocji
Neuronalno-oceniającym składnikiem emocji są struktury i ścieżki nerwowe odpowiedzialne za proces oceny znaczenia bodźców wewnętrznych lub zewnętrznych. W płaszczyźnie funkcjonalnej istotą tego składnika jest proces wzbudzania emocji, który zwykle prowadzi do aktywacji także ekspresyjnego i przeżyciowego składnika emocji. Te dwa pozostałe składniki również mają swoje substraty neuronalne, które mogą - choć nie muszą - pokrywać się ze strukturami odpowiedzialnymi za wzbudzanie emocji.
W myśl teorii jakościowego zróżnicowania emocji Izarda, neuronalno-oceniający składnik niektórych emocji działa już od urodzenia, jednak w przypadku wielu innych emocji wykształca się w pierwszych sześciu-siedmiu miesiącach życia. Pojawiająca się z czasem u dziecka zdolność do reagowania na pewne bodźce czy sytuacje emocjami takimi jak pogarda, wstyd i poczucie winy wiąże się z dojrzewaniem i różnicowaniem się w ciągu pierwszych 6-7 miesięcy życia neuronalno-oceniających składników emocji, a także z dojrzewaniem systemu poznawczego dziecka i nabywaniem przez nie doświadczeń społecznych. Pojawianie się emocji takich jak pogarda, wstyd i poczucie winy jest skoordynowane z rozwojem poznawczym dlatego, że możliwość wzbudzenia tych emocji jest uzależniona od samoświadomości, porównań społecznych i innych wyższych procesów poznawczych. Izard podkreśla przy tym, że poznawcze uwarunkowania tych emocji nie podważają hipotezy o wrodzonym charakterze zdolności do ich wzbudzania, doświadczania i ekspresji.
Rozwój ekspresyjnego składnika emocji
Z jednej strony, rozwój wszystkich składników emocji - podobnie jak systemu nerwowego jako całości - następuje od chwili narodzin. Z drugiej strony, dowody na powszechność i wrodzony charakter ekspresji pewnych emocji (zgromadzone m.in. przez Izarda i Ekmana) - tych, które są nazywane podstawowymi - świadczą o tym, że emocje stanowią gatunkowo wykształconą w toku ewolucji i genetycznie przekazywaną i warunkowaną adaptację, co sprawia, że pojawienie się zdolności do ich ekspresji nie wymaga indywidualnego rozwoju ani procesów uczenia się. Jeżeli przyjmiemy, że elementy ekspresyjnego składnika emocji podstawowych nie mają charakteru przypadkowego, lecz stanowią rezultat procesu wzbudzania emocji, to należałoby również przyjąć, że neuronalno-oceniający składnik tych emocji także ma charakter wrodzony. Kwestia, czy wczesnym przejawom ekspresji emocji w niemowlęctwie towarzyszy również przeżyciowy składnik emocji, była przedmiotem dyskusji i jeszcze nie doczekała się rozstrzygnięcia - niewykluczone, że niemowlęta dokonują, ze względów adaptacyjnych, wyłącznie ekspresji emocji takich jak niezadowolenie, czemu nie muszą towarzyszyć odpowiednie subiektywne odczucia.
Chociaż niektóre składniki niektórych emocji funkcjonują już od urodzenia, nie wyklucza to procesów ich rozwoju, nawet w odniesieniu do tych ich aspektów, które wydają się adaptacją gatunkową. Izard zauważa, że elementy ekspresji emocji, które wydają się być taką adaptacją, we wczesnym niemowlęctwie mają bardziej instynktowną postać niż w późniejszym okresie życia. Dopiero dzięki procesom rozwoju i uczenia się początkowo instynktopodobne ekspresje emocji stają się kontrolowanymi wyrazami emocji - mogącymi trafnie je sygnalizować lub celowo wprowadzać zewnętrznego obserwatora błąd. Rozwój ekspresyjnego składnika emocji ostatecznie umożliwia jednostce regulowanie wyrażania emocji - a konkretnie nasilanie lub osłabianie ich ujawniania - a nawet oddzielanie przeżycia emocjonalnego od jego ekspresji.
To, co powyżej napisałam o rozwoju ekspresji emocjonalnej jest jednak czystym teoretyzowaniem, domyślaniem się mechanizmów tego rozwoju. W gruncie rzeczy dysponujemy bardzo niewieloma danymi dotyczącymi tego, czy i w jaki sposób rozwój wpływa na strukturę uniwersalnych i wrodzonych wzorców ekspresji emocjonalnej. Nie ma nawet dowodów na to, że rozwój ekspresji emocjonalnej w niemowlęctwie przebiega według powszechnej dla rozwoju reguły, polegającej na postępującym różnicowaniu, a następnie integracji. Żaden badacz nie wykazał jeszcze w odniesieniu do żadnego wzorca ekspresji emocjonalnej, że początkowo przybiera on formę globalnej, uogólnionej, niezróżnicowanej reakcji, która dopiero w miarę rozwoju podlega stopniowemu różnicowaniu, a potem integracji poszczególnych elementów w hierarchiczną, sensowną całość. Jednocześnie wielu badaczy sądzi, że tak to właśnie działa.
Badanie podłużne przeprowadzone przez Izarda i Fatnuzzo dostarczyło danych świadczących o tym, że wzorce ekspresji niektórych emocji pojawiających się w pierwszych trzech miesiącach życia zachowują stałość we wczesnym dzieciństwie. Badacze nagrywali mimiczne wyrazy emocji 88 niemowląt w wieku od dwóch do dziewięciu miesięcy, ujawniane w wielu różnych sytuacjach klasyfikowanych do dwóch grup - pozytywnych lub lekko stresujących. Ogółem badacze, za pomocą zobiektywizowanego systemu kodowania opierającego się na podstawach anatomicznych, zakodowali 20 816 wzorców niemowlęcych ekspresji mimicznych. Aż 98% spośród wszystkich tych ekspresji mimicznych zaklasyfikowano jako czyste bądź mieszane postaci zainteresowania, radości, smutku i gniewu. Pełna ekspresja mimiczna tych czterech emocji pojawiała się u niemowląt przed ukończeniem dziesiątego tygodnia życia, zaś częstość pojawiania się emocji nie wykazywała żadnych trendów rozwojowych między dziesiątym tygodniem a dziewiątym miesiącem życia.
W swoim badaniu Izard i Fatnuzzo wykazali więc, że podstawowy wzorzec ruchów mięśni wyrażających niektóre emocje występuje już w wieku dziesięciu tygodni i nie ulega istotnym zmianom do dziewiątego miesiąca życia. Stabilność tych wzorców ekspresji emocjonalnej ma charakter adaptacyjny - umożliwia ona niemowlętom skuteczne komunikowanie się z otoczeniem społecznym („mamo, jak dobrze że przyszłaś!” - radość; „zrób coś z tym zimnem, przykryj mnie” - gniew).
Zatem wiemy coś o rozwoju ekspresyjnego składnika emocji w niemowlęctwie, jednak dysponujemy bardzo niewielką ilością danych na temat rozwoju tego składnika po okresie wczesnego niemowlęctwa. Przypuszczalnie jest tak, że na emocjonalny składnik emocji modyfikująco wpływają: otoczenie kulturowo-społeczne oraz indywidualne doświadczenia. Jednak przypuszczenie to wciąż jest przypuszczeniem i nie pozwala np. określić tego, w jakim stopniu tego rodzaju modyfikacje dotyczą mimowolnych, warunkowanych genetycznie, a w jakim stopniu wyłącznie dowolnych elementów wzorca ekspresji emocjonalnej. Nie wiemy także tego, w jakim stopniu ludzie modyfikują ekspresję własnych emocji (chcąc tą ekspresję przekłamać, np. silniej wyeksponować) za pomocą jakościowej zmiany wyrazu twarzy, a w jakim stopniu za pośrednictwem zmiany jedynie ilościowej (takiej jak nasilenie czy osłabienie ruchu określonych mięśni). Z pewnością środowisko kulturowo-społeczne i procesy uczenia się powodują jakieś zmiany w strukturze wyrazów twarzy, prowadząc na przykład do umiejętności równoczesnego wyrażania mieszanki emocji za pomocą jednego wyrazu twarzy. Przypuszczalnie jednak zmiany rozwojowe w strukturze ekspresji poszczególnych emocji są ograniczane niezmiennością tych elementów ekspresyjnych, które nabrały w toku ewolucji funkcji adaptacyjnej dzięki trafnemu i skutecznemu komunikowaniu emocji innym ludziom.
Ważnym aspektem rozwoju ekspresyjnego składnika emocji są różnice indywidualne w zakresie skłonności do przeżywania i przejawiania poszczególnych emocji. Różnice takie mogą wynikać zarówno z biologicznego zróżnicowania progów wzbudzania emocji, jak i z odmienności doświadczeń społecznych. Przeprowadzone przez Izarda i współpracowników (1991) badania nad relacją matka-dziecko i rozwojem dziecięcej osobowości wykazały, że matki przejawiają zróżnicowaną ekspresją emocji w stosunku do swoich dzieci, co wpływa na społeczny rozwój tych dzieci (w szczególności na jakość ich przywiązania do matki, co rzutuje także na ich inne relacje społeczne).
Rozwój przeżyciowego składnika emocji. I przy okazji sprawa związku emocji z poznaniem, ponownie.
Przeżyciowy składnik emocji Izard definiuje głównie w kategoriach motywacyjnych. Przeżycie emocjonalne jest zdaniem tego autora szczególnym rodzajem uświadomionego odczucia, czy też tonu afektywnego. Przeżycie emocjonalne wymyka się precyzyjnym werbalnym opisom, jednak jego istotę przybliża opisanie takich aspektów, jak warunki motywujące jego powstanie, i związana z nim tendencyjność w spostrzeganiu oraz gotowość do podejmowania określonych działań. Według Izarda przeżyciowy składnik emocji jest bezpośrednim efektem neuronalno-oceniającego procesu wzbudzania emocji.
Zdefiniowane w ten sposób przeżycie emocjonalne nie podlega zmianom rozwojowym - podstawowy dla danej emocji stan motywacyjno-przeżyciowy pozostaje niezmienny. Zmianom ulegają natomiast związki pomiędzy stanami emocjonalnymi a czynnikami poznawczymi, o czym za chwilę powiem więcej. Izardowska definicja przeżycia, czy też doświadczenia emocjonalnego zgodna jest z założeniem, że zarówno składnik neuronalny, jak i podstawowy rdzeń ekspresyjnego składnika emocji warunkowane są przede wszystkim genetycznie i procesami rozwoju biologicznego. Jednak, pomimo swojego wrodzonego charakteru, składniki neuronalny i ekspresyjny nie muszą być w pełni funkcjonalne już w chwili narodzin. Prawdopodobnie pojawianie się tych składników następuje zgodnie z pewnym biologicznym programem, w czasie, który jest skoordynowany z planem rozwoju innych psychofizycznych systemów organizmu. Przykładowo, strach prawdopodobnie pojawia się dopiero po osiągnięciu przez system nerwowy niemowlęcia takiego stopnia dojrzałości, który umożliwia wytrzymanie tak ostrego stanu emocjonalnego (z reguły nie wcześniej niż w 8-9 miesiącu życia). Z kolei emocje takie jak pogarda, wstyd czy poczucie winy nie mogą być doświadczane przed osiągnięciem takiego stopnia rozwoju poznawczego, który umożliwia świadomość własnego Ja i zdolność odróżniania siebie od innych.
Poza pogardą, poczuciem winy i wstydem doświadczanie emocji nie wymaga, zdaniem Izarda, procesów poznawczych ani na wejściu, ani na wyjściu z systemu emocjonalnego (por. poprzedni wykład). Wprawdzie często zdarza się, że emocje są pośrednio wzbudzane przez procesy poznawcze, jednak nawet w takich przypadkach, subiektywne doświadczenie emocji i towarzyszących jej motywacji jest bezpośrednio wywoływane przez określoną aktywność neurochemiczną - a nie przez ocenę znaczenia zdarzeń, jak twierdzi Lazarus.
Ponieważ doświadczanie emocji z reguły powoduje zmianę przebiegu procesów percepcyjnych, prowadzi ono też zwykle - zdaniem Izarda - do zmian w procesach poznawczych. W ten sposób ponownie wchodzimy w sferę związków łączących emocje z poznaniem. Właśnie w tej sferze można zaobserwować ogromne zmiany rozwojowe. Powiązania procesów emocjonalnych z poznawczymi Izard nazywa strukturą afektywno-poznawczą. Wszystko, co ma związek z procesami poznawczymi, niewątpliwie ulega zmianom rozwojowym - dlatego Izard może sformułować swoją tezę o niezmienności doświadczenia emocjonalnego w trakcie życia jednostki jedynie dzięki zdefiniowaniu tego doświadczenia jako pozapoznawczego stanu motywacyjnego, generowanego bezpośrednio przez procesy neurochemiczne.
Izard twierdzi - i to ma olbrzymie znaczenie dla zrozumienia procesów rozwoju w ogóle - że doświadczenia emocjonalne są pierwszymi pojawiającymi się u niemowlęcia strukturami psychicznymi, zaś jedną z pierwszych struktur afektywno-poznawczych jest skojarzenie radości z widokiem twarzy matki. Skojarzenie to zaczyna powstawać między trzecim a piątym tygodniem życia, kiedy niemowlę nabiera zdolności do spostrzegania konturów twarzy ludzkiej i pojawia się reakcja uśmiechu społecznego. Następuje to prawdopodobnie zanim jeszcze niemowlę uczy się rozróżniania twarzy różnych osób i zanim pojawi się u niego zdolność do oceny poznawczej umożliwiającej antycypowanie działań matki. Do czwartego-piątego miesiąca życia niemowlę uśmiecha się do wszelkich twarzy o przyjaznym wyglądzie. Wykształcenie się podstawowej struktury afektywno-poznawczej w postaci skojarzenia między uczuciem radości a widokiem twarzy matki wymaga więc pojawienia się zdolności do różnicowania percepcyjnego, szczególnego rodzaju pamięci nazywanego pamięcią rozpoznawczą i zdolności do wydobywania z niej informacji. Po późniejszym pojawieniu się w umyśle dziecka reprezentacji werbalnych i innych procesów poznawczych wyższego rzędu, oraz po dalszych miesiącach interakcji społecznych, ta pierwotna struktura afektywno-poznawcza staje się zarodkiem złożonego systemu struktur afektywno-poznawczych składających się na umysłową reprezentację bezpiecznego przywiązania do matki, będącego w pewnej mierze prototypem wszelkich relacji społecznych dziecka.
Wykształcana przez niemowlę umysłowa reprezentacja osoby stanowiącej przedmiot przywiązania i samej relacji przywiązania jest oczywiście modyfikowana i wzbogacana w trakcie dalszych doświadczeń i uczenia się. W konsekwencji powstaje wewnętrznie spójny system struktur afektywno-poznawczych, który traktować można jako względnie trwałą cechę interpersonalną jednostki. Indywidualne cechy osobowości człowieka wyłaniają się według Izarda w podobny sposób, poprzez wykształcanie się związków między poszczególnymi emocjami i poszczególnymi ciągami działań i procesów poznawczych. Procesy powstawania związków między różnymi wzorcami emocji, poznania i działania uwarunkowane są zarówno doświadczeniem, jak i czynnikami genetycznymi. Konstytucja genetyczna odgrywa istotną rolę w kształtowaniu się progów doświadczania różnych emocji i skłonności do przeżywania określonych emocji, a te z kolei wyznaczają cechy i inne składniki rozwijającej się osobowości.
Podsumowując poglądy Izarda:
Rozwój emocjonalny polega głównie na wykształcaniu się związków między emocją a poznaniem i na kształtowaniu się wewnętrznie spójnych wzorców poznawczych, emocjonalnych i działaniowych. Istotnym elementem rozwoju emocjonalnego jest rozwój zdolności do regulacji i kontroli emocjonalnej (o której powiem na kolejnym wykładzie).
Podstawowym czynnikiem motywującym i organizującym proces rozwoju emocjonalnego są określone doświadczenia emocjonalne. Procesy rozwoju uwarunkowane są zarówno genami, jak i doświadczeniem. Takie ujęcie rozwoju emocjonalnego pozwala, czy wręcz nakazuje, traktowanie go jako ważnego elementu rozwoju osobowości.
Niektóre własności systemów emocjonalnych i ogólna organizacja jakościowo odmiennych emocji zależą głównie od genetycznie zaprogramowanych procesów rozwoju biologicznego. Istnieją dane przekonujące o prawdziwości tego twierdzenia w odniesieniu do struktury ekspresji emocji podstawowych, jednak brakuje danych dotyczących zmian rozwojowych zachodzących w okresie niemowlęctwa w strukturze wzorców ruchowych sygnalizujących te emocje, czy też w zakresie ich neuromięśniowego podłoża. Zgromadzone dotąd wyniki badań przekonują, że ekspresja wielu emocji pojawia się już w chwili narodzin lub w trakcie kilku pierwszych tygodni życia, a wzorzec wyrażania tych emocji nie ulega istotnym zmianom w ciągu pierwszych dziewięciu miesięcy życia.
Izard definiuje doświadczenie emocjonalne jako stan motywacyjny generowany bezpośrednio przez aktywność neurochemiczną wzbudzaną przez procesy neuronalno-oceniające. Taka definicja doświadczenia emocjonalnego nie zakłada konieczności poprzedzania tego doświadczenia, współwystępowania z nim lub następowania po nim jakichkolwiek procesów poznawczych. Izard zakłada przy tym niezmienność doświadczenia emocjonalnego jako stanu motywacyjnego. Stany motywacyjne wzbudzające radość lub smutek, strach czy gniew pozostają zdaniem tego autora niezmienne w trakcie życia. Tym, co podlega zmianom rozwojowym, są związki emocji z poznaniem, struktury afektywno-poznawcze oraz wzorce ciągów emocja-poznanie-działanie. Doświadczenie emocjonalne jest siłą motywującą i organizującą te procesy, które można uznać za najważniejsze w rozwoju nie tylko systemu emocjonalnego, lecz także całości osobowości człowieka.
Co o rozwoju emocji wiemy poza tym:
Rozwój emocji we wczesnych okresach życia jest uzależniony od dojrzewania centralnego układu nerwowego, który zwłaszcza u ludzi podlega wielkim zmianom funkcjonalnym i strukturalnym w początkach życia postnatalnego. Jaak Panksepp wysuwa hipotezę, że przełomowe momenty w rozwoju emocjonalnym są związane z procesami dojrzewania określonych systemów nerwowych. Okazuje się np., że niektóre emocjonalne zjawiska - takie jak tworzenie się więzi społecznych i stres doświadczany w wyniku rozłąki - występują tylko w pewnych okresach krytycznych i mogą być uzależnione od procesów dojrzewania biologicznego. Panksepp podkreśla przy tym dwukierunkowość związków łączących rozwój biologiczny z nabywaniem doświadczeń życiowych. Zdaniem tego badacza, czynniki środowiskowe mogą zmieniać funkcje i strukturę układu nerwowego, modyfikując neuronalne substraty procesów emocjonalnych. Jeżeli takie wydarzenia środowiskowe pojawiają się w określonych okresach krytycznych, zmiany te mogą cechować się znacznym stopniem trwałości czy nawet nieodwracalnością.
Wielu badaczy (Mary Rothbart, Linda Camras, Judy Dunn, Richard Lazarus) zauważa, że jedną z najbardziej uderzających charakterystyk rozwoju emocjonalnego jest postępująca z wiekiem zmiana warunków wzbudzających poszczególne emocje. Całkowicie inne bodźce i sytuacje wywołują rozbawienie dziecka, gdy ma ono rok, pięć albo dziesięć lat. Zdaniem Lazarusa za zjawisko to odpowiedzialne są nie zmiany obiektywnych warunków wzbudzających emocje, lecz zmiany celów, które stają się ważne w różnych okresach życia dziecka. Takie zmiany celów decydują o tym, jakie warunki są w stanie wzbudzać poszczególne emocje u dzieci w różnym wieku. Dodatkowo, Judy Dunn zauważa, że z pozoru podobne emocje, jakimi dzieci w różnym wieku reagują na zupełnie odmienne sytuacje, mogą faktycznie być innymi emocjami. Badaczka ta twierdzi, że wraz ze zmianą warunków wzbudzających emocje, istotnym zmianom ulegają także emocje doświadczane przez dziecko, nawet jeżeli towarzyszy im niezmieniona ekspresja mimiczna. Inny podobny problem dotyczy tego, czy jeżeli jakieś zdarzenie wywołuje podobne emocje w różnych okresach wiekowych (na przykład dowcip, który wydaje się zabawny zarówno trzylatkowi, jak i siedmiolatkowi), to towarzyszące mu doświadczenie emocjonalne jest jednakowe, czy też zmienia się wraz z wiekiem? - problemy tego typu pozostają póki co nierozstrzygnięte.
Wielu badaczy, nie tylko Izard, podkreśla znaczenie związków łączących rozwój emocjonalny i poznawczy. Na pewno możliwość pojawienia się niektórych emocji jest w dużym stopniu uzależniona od osiągnięć w rozwoju poznawczym. Judy Dunn zauważa, że w drugim i trzecim roku życia pojawiają się nowe emocje: duma, wstyd, poczucie winy, zazdrość i zakłopotanie, których doświadczanie zależy od nabycia przez dziecko pewnej dojrzałości poznawczej. Dunn dostrzega ponadto dwukierunkowość przyczynowych oddziaływań między rozwojem poznawczym i emocjonalnym. Pojawienie się nowych emocji w drugim i trzecim roku życia nie tylko wymaga określonej dojrzałości poznawczej, ale prowadzi również do wykształcania się pewnych umiejętności poznawczych, jak i zdolności do rozumienia i antycypowania reakcji innych ludzi.
Istotnym problemem jest rozwój zdolności do samoregulacji emocji, która jest zjawiskiem złożonym i prawdopodobnie obejmuje bardzo wiele składników psychiki i jej procesów. Wiadomo, że zdolność ta jest prawdopodobnie ściśle związana z rozwojem pamięci. Sprawą samoregulacji emocji zajmuje się Dunn, i podkreśla w tym aspekcie znaczenie rosnącej zdolności dziecka do rozumienia i zmieniania stanów emocjonalnych innych osób. Autorka ta zauważa, że w drugim, trzecim i czwartym roku życia obserwuje się u dzieci istotne zmiany pod względem stopnia, w jakim są one w stanie pocieszyć innych ludzi, żartować czy przekomarzać się z nimi. Zdaniem Dunn, takie zmiany rozwojowe umożliwiają dzieciom skuteczne dzielenie się z innymi własnymi doświadczeniami emocjonalnymi oraz wpływanie na uczucia swoich rodziców, rodzeństwa i innych osób. Ważność tych zmian rozwojowych polega na tym, że dzięki nim dzieci są w stanie osiągnąć nowy poziom intymności w kontaktach z bliskimi sobie osobami.
Wielu badaczy podkreśla rolę kultury w rozwoju emocjonalnym. Linda Camras sugeruje, że wpływ kultury na ekspresję emocji jest możliwy dzięki reagowaniu przez matkę aprobatą lub dezaprobatą na ekspresję emocjonalną dziecka. Z kolei Dunn uważa, że rozwój zdolności językowych dziecka jest związany z pojawieniem się mowy towarzyszącej emocjom, a interakcje językowe stanowią dla dziecka możliwość uczestniczenia we wspólnym dla danej kultury sposobie pojmowania emocji.
Warte odnotowania są poglądy Lazarusa, który podkreśla, że chociaż badania rozwoju emocjonalnego dotyczą głownie początkowych okresów życia, to związane z wiekiem zmiany w zakresie reagowania emocjonalnego niewątpliwie następują także w późniejszych okresach życia człowieka. Tyle, że jak dotąd badań na ten temat jest niewiele.
Z pewnością zmiany w zakresie funkcjonowania różnych składników emocji stanowią jeden z najwyraźniejszych przejawów rozwoju w ogóle. Rozwój emocjonalny na pewno jest ważnym elementem rozwoju ludzkiej osobowości.
7