Przyczyny trudności wychowawczych tkwiących w środowisku rodzinnym lub szkolnym
Wstęp
Pojęcie trudności wychowawczych jest bardzo nieprecyzyjne i wieloznaczne. Funkcjonuje ono zarówno w języku potocznym, jak i w języku naukowym, przy czym potocznie nadaje mu się często znaczenie bardzo ogólne i subiektywne.
Trudne jest więc dla rodziców lub nauczycieli takie dziecko, które swym zachowaniem sprawia im kłopoty większe od oczekiwanych w procesie wychowania w danym okresie rozwoju.
Jest rzeczą oczywistą, że tak nauczyciele, jak i rodzice powinni poświęcać wiele uwagi i troski swym wychowankom. W literaturze znaleźć można wiele opracowań dotyczących przyczyn wychowawczych. Najczęściej wyróżnia się przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym i szkolnym dziecka.
1. Przyczyny trudności wychowawczych tkwiących w środowisku rodzinnym dziecka
Jednym z najważniejszych w życiu dziecka środowisk wychowawczych jest rodzina.
Dla dzieci rodzina jest szkołą życia społecznego, terenem zdobywania pierwszych umiejętności w zakresie nawiązywania kontaktów z innymi. Jednocześnie jest też dostarczycielem wzorów stosunków międzyludzkich. Łącznie ze wzorami zachowania się dziecko przejmuje także pewien system norm postępowania, a więc świadomość tego, jakie czyny są dobre i oczekiwane, a jakie złe i niepożądane.
Z domu rodzinnego wynosi dziecko również określone postawy w stosunku do innych, które z kolei są w ogromnej mierze odzwierciedleniem postaw rodziców.
Bardzo ważnym aspektem życia rodzinnego są stosunki uczuciowe pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny i łącząca ich więź uczuciowa.
Więzi uczuciowe mają pierwszoplanowe znaczenie dla samopoczucia poszczególnych członków rodziny. Zależność dziecka od rodziców, od ich troski i poczucia odpowiedzialności sprowadza się m.in. do zaspokojenia potrzeb dziecka.
Maria Ziemska wymienia podstawowe potrzeby, których zaspokojenie gwarantuje harmonijny rozwój dziecka. Są to: "potrzeba życzliwości, troski i miłości, potrzeba kontaktu z rodzicami i ich czujności oraz współdziałania, potrzeba samourzeczywistnienia, potrzeba szacunku dla rozwijającej się odrębnej jednostki i potrzeba wzoru." 1 /M. Ziemska, 1973,s. 35/
Powszechne jest przeświadczenie, że przyczyną większości problemów wychowawczych rodziców jest brak orientacji w potrzebach psychicznych dzieci lub ich niewłaściwe zaspokajanie.
Do czynników dezorganizujących życie rodzinne zalicza się m.in. psychospołeczną degradację rodziców, przestępstwa, recydywę, nadużywania alkoholu, wykolejenie moralne itp.
S. Gerstmann omawiając negatywne czynniki wpływające na rozwój dziecka wymienia m.in. ujemny stosunek uczuciowy rodziców do dziecka, niezgodne współżycie, brak wzajemnego szacunku i lekceważący stosunek między nimi, nadawanie życiu rodziny zbyt szybkiego tempa i nerwowości. Znaczną zmienną środowiska rodzinnego są określone postawy rodzicielskie w stosunku do dziecka. Postawa rodzicielska jest "nabytą strukturą poznawczo - dążeniowo - efektywną ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec dziecka." 2 /M. Ziemska, 1973, s. 46/ W każdej ze znanych typologii postaw rodzicielskich wymienia się zarówno pożądane, jak i niepożądane wychowawczo postawy rodziców wobec dziecka. M. Ziemska uważa, że "nieprawidłowe postawy rodzicielskie są przyczyną zaburzeń w zachowaniu oraz wywierają szkodliwy wpływ na rozwój i zachowanie dziecka." U podłoża niewłaściwych postaw rodzicielskich leży albo nadmierny dystans uczuciowy wobec dziecka, albo nadmierna koncentracja na nim. Rzutuje to na stosunek do dziecka i sprawia, że kontakt z dzieckiem jest zaburzony. Przy nadmiernym dystansie - kontakt agresywny - "robienie" z dzieckiem porządku bez wnikania w jego potrzeby i motywy zachowania lub unikanie kontaktu z dzieckiem. Przy nadmiernej koncentracji uczuciowej - uporczywe i sztywne dążenie do korygowania zachowania, albo trzymanie dziecka przy sobie i ograniczanie innych kontaktów społecznych. " 3 / Tamże, s. 35/
M.Ziemska wyróżniła postawę unikającą i odtrącającą, a biorąc pod uwagę przesadne koncentrowanie się rodziców na dziecku wyodrębniła postawę nadmiernie wymagającą i nadmiernie chroniącą. Z wymienionych postaw rodzicielskich najbardziej groźna w swych skutkach wydaje się postawa nadmiernie chroniąca i odtrącająca. Postawa odtrącająca sprzyja kształtowaniu się u dziecka agresywności, kłamstwa, kradzieży, zahamowania rozwoju uczuć wyższych, zachowań aspołecznych, albo też może powodować zastraszenie, bezbronność, trudność w przystosowaniu się, reakcje nerwicowe.
Postawa nadmiernie wymagająca sprzyja kształtowaniu się u dziecka takich cech jak brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, przewrażliwienie, uległość, pobudliwość, brak zdolności do koncentracji. Postawa ta charakteryzuje się zwykle naginaniem dziecka do wytworzonego przez rodziców wzoru dziecka, jakie chcieliby posiadać, nie licząc się z jego indywidualnymi cechami i możliwościami w ramach fazy rozwojowej w jakiej się ono znajduje.
W postawie nadmiernie chroniącej podejście do dziecka jest bezkrytyczne, a ono samo uważane jest za wzór doskonałości. Ten typ postawy charakteryzuje się przesadną opiekuńczością, nadmierną pobłażliwością, niedocenianiem możliwości dziecka, rozwiązywaniem za niego trudności, niedopuszczaniem do samodzielności, usuwaniem wszelkich trudności z jego drogi. Rodzice izolują dziecko od rówieśników. są nadmiernie zaabsorbowani jego zdrowiem, ochraniają dziecko od zarazków, zabrudzeń, przedstawiają otaczający świat jako zagrożenie. Równocześnie matka ulega dziecku spełniając jego zachcianki, kaprysy, tolerując niewłaściwe zachowanie. Postawa nadmiernie chroniąca może powodować u dziecka opóźnienie dojrzałości emocjonalnej, społecznej, zależność dziecka od matki, wątpliwość lub powściągliwość dziecka.
Postawa opiekuńcza prowadzi do zniekształcenia osobowości dziecka, przyzwyczaja do łatwizny życiowej i braku samodzielności. Dzieci te charakteryzuje silna zależność od rodziców, duża bezradność życiowa, mała odporność psychiczna i niezdecydowanie.
Postawa nadopiekuńcza połączona jest często z liberalnym, zbyt wyrozumiałym i pobłażliwym stosunkiem do dziecka. Prowadzi do subiektywnej oceny dziecka, jego zachowań, motywów, utrudnia prawidłową analizę jego postępowania i charakteru." 4/ Tamże, s.37,38/
Podobnie jak nadmierna opieka, również opieka niedostateczna jest niekorzystna zarówno z punktu widzenia interesów dziecka jak i rodziny. Dziecko, którym rodzice opiekują się niedostatecznie, zagrożone jest pokusą popełnienia czynów sprzecznych z zasadami moralnymi, wejściem do grup nieformalnych i negatywnych społecznie.
Do właściwych postaw rodzicielskich należą: akceptacja, współdziałanie, rozumna swoboda i uznanie praw dziecka.
Zaprezentowane wyżej postawy rodzicielskie często mają wpływ na to, że dziecko nie może przystosować się do nowego środowiska społecznego, jakim jest szkoła, trudno mu porozumieć się z nauczycielami, z kolegami, łamie wiele panujących tu norm i zwyczajów, albo też zupełnie nie może zorientować się w ich zawiłościach.
Bywa, że dziecko wychowywało się w środowisku, w którym panował zupełnie inny kodeks moralny, np. oparty na sile, bezwzględności, nieliczeniu się z innymi, na walce o swoją pozycję, nie ujawnianiu swoich słabości, byciu agresywnym i zaczepnym. Te wszystkie panujące normy były obecne stale w zachowaniu otaczających dziecko ludzi dorosłych, były obecne w języku, jakim wszyscy się porozumiewali. Cały ten system stał się "światem" dziecka, jego układem odniesienia dla wszystkich nowych sytuacji.
Wejście do szkoły wiązać się może z koniecznością opanowania innego kodeksu postępowania, przyswojenia innych wzorów zachowania, posługiwania się innym językiem.
2. Przyczyny trudności wychowawczych tkwiących w środowisku szkolnym
Zadaniem wychowania jest m.in. radzenie sobie z trudnościami wychowawczymi. Taka postawa budzi się w szczególnym kontakcie nauczyciela - wychowawcy i dziecka.
Dążenie dziecka do uzyskania znaczenia, dobrej opinii, cenionych i uznawanych efektów swojej pracy, wymaga od niego wysiłku i wyrzeczeń. Dziecko musi przyzwyczaić się, że nie każde jego żądanie jest zaspokojone, że istnieją ograniczenia.
Nauczyciel ze względu na rolę, jaką spełnia wobec wychowanków, jest dla dziecka osobą ważną, a wychowanie tylko wtedy przynosi rezultaty, gdy dziecko pragnie identyfikować się ze swoim nauczycielem. Dlatego też postawa nauczyciela w znacznym stopniu determinowana przez jego osobowość, powinna zmierzać także ku niwelowaniu wszelkich różnic między możliwościami a wynikami dziecka. Dzieci skłonne są do naśladowania sposobu bycia swoich pedagogów, a więc postawa demokratyczna nauczyciela, aktywizowanie nie rozkazami, lecz miłym i serdecznym podejściem i wyrozumiałością, sprzyjać winna umysłowej aktywności, rozwojowi inicjatywy i postawy społecznej. Jednocześnie wychowankowie pedagoga o postawie autokratycznej przejawiać mogą tendencje niechęci do pracy, do nieuwagi, a w konsekwencji do przejawiania trudności wychowawczych. Pedagog, który zna swoich wychowanków wie, że wobec dziecka agresywnego postawa niecierpliwa, napięta lub pogardliwa na pewno nie pokona trudności wychowawczych.
W grupach rówieśniczych w szkole dzieci starają się zdobyć wysoką pozycję. Te z nich, które wydają się mniej atrakcyjne dla rówieśników, tzn. nie potrafiące zdobyć przyjaciół, mające problemy z zachowaniami empatycznymi, z działaniami prospołecznymi bywają ignorowane lub wręcz odrzucane przez grupę. Starając się zwrócić na siebie uwagę zaczynają zachowywać się w sposób nieadekwatny społecznie. Są płaczliwe, niesforne lub agresywne. W ten sposób pogarszają swoją i tak trudną sytuację.
"Każdy czuje się w szkole zagrożony, niepewny swojej pozycji, nieufny wobec siebie i swoich najbliższych. Między ludźmi powstaje mur urzeczowienia, zależności, napięcia i chłodu emocjonalnego." 5 /W.Śliwerski, B. Śliwerska, 1991, s.14/
Trudności w dostosowaniu się do wymagań szkolnych przejawiają się w różnego rodzaju zachowaniach nieakceptowanych społecznie.
Już pierwsze przekroczenie progu szkolnego może być dla dziecka stresowym wydarzeniem mającym wpływ na dalszy przebieg nauki. Nowe środowisko, oderwanie od rodziców, agresywni rówieśnicy, obowiązki szkolne dla niektórych dzieci kończą się konfliktami, ucieczką w chorobę, utratą równowagi psychicznej.
Mimo, że teza o kształtowaniu się osobowości dziecka we wzajemnym związku z otoczeniem społecznym i uznaniu autokreacyjnej roli jednostki jest już dziś powszechnie przyjęta, to w praktyce szkolnej wychowanie nazbyt często rozpatruje się jako wpływ jednostronny, gdzie nauczyciel dominuje, a wychowanek ulega i naśladuje.
Wychowanie należy traktować jako przejawianie gotowości do porozumienia i porozumiewania się. Takie działania powinny stanowić naczelną dewizę każdej szkoły, jako instytucji wychowującej i zapobiegającej powstawaniu u dzieci niepożądanych postaw wobec kolegów, nauczycieli, innych ludzi oraz nauki.
Zakończenie
Powyższe rozważania pozwalają na wysnucie wniosku, że rozumna miłość rodzicielska - która wypływa z prawidłowo ukształtowanej świadomości wychowawczej - zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa i gwarantuje korzystny układ stosunków wewnątrzrodzinnych, a w następstwie właściwy stosunek do ludzi spoza rodziny.
Kończąc omawianie podstawowych warunków, jakie rodzina powinna stworzyć swoim dzieciom, pragnę podkreślić, iż zostały poruszone w tym opracowaniu jedynie najważniejsze sprawy z tego zakresu, a mianowicie te, które w największym stopniu decydują o tym, czy występują trudności wychowawcze u dzieci, czy nie.
Zaś rola pedagogów, ludzi znaczących w życiu dziecka, powinna polegać przede wszystkim na takim organizowaniu działań wychowawczych, proponowaniu takich ofert edukacyjnych, by trudnościom wychowawczym zapobiegać lub je minimalizować. Jest to możliwe, gdy pedagog i inni specjaliści /psycholog, socjolog, lekarz/ dokonają właściwej, rzetelnej, wieloaspektowej diagnozy rozwoju psychospołecznego dziecka.
Przypisy
1 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie. Warszawa, WP, 1973,s. 35
2 M. Ziemska, op.cit., 1973, s. 46
3 Tamże, s. 35
4 Tamże, s.37,38
5 W.Śliwerski, B. Śliwerska, Edukacja w wolności, Kraków, IMPULS, 1991,s.14