Odruchy warunkowe i bezwarunkowe

Podstawową jednostką czynnościową układu nerwowego człowieka jest odruch. Odruch jest to automatyczna reakcja ustroju na bodziec dokonana za pośrednictwem układu nerwowego . Podstawowym elementem strukturalnym reakcji odruchowej jest łuk odruchowy

Łuk odruchowy - jest to droga, jaką przebywa impuls nerwowy od receptora do efektora

Najprostszy łuk odruchowy składa się z 5 elementów:

1. receptor - narząd odbierający bodziec

2. drogi doprowadzające impuls nerwowy do ośrodka w rdzeniu kręgowym =* aferentną stanowi neuron czuciowy

3. ośrodka w rdzeniu kręgowym

4. drogi odprowadzającej - odśrodkowej =* eferentna - stanowi ją neuron ruchowy

5. efektora - narząd wykonujący reakcję Np. mięśni ,gruczoł itd.

Najczęściej miedzy neuronem czuciowym a ruchowym funkcjonuje neutron pośredniczy - kojarzeniowy znajdujący się w ośrodku nerwowym .U organizmów wyższych występują jednak odruchy w których bierze udział znaczna liczba neuronów. Jest to złożony ruch odruchowy- Reakcja na odebrany bodziec bywa wtedy bardzo złożona i wielostronna

Odruchy regulują podstawowe procesy życiowe orgazmów takie jak : oddychanie odżywanie , wydalanie rozmnażanie itp.. Odruchy dzieli się na warunkowe i bezwarunkowe .

Odruchy bezwarunkowe - to wrodzone, trwałe, automatyczne reakcje na bodźce ,które przez całe życie przebiegają tak samo.

Przykładami odruchów bezwarunkowych są:

1. odruch kolankowy - po uderzeniu w kolano , w ścięgno rzepki - powoduje wyprostowanie się nogi

2. odruch ścięgna Achillesa - objawia się drgnięciem mięśnia łydkowego po uderzeniu w ścięgno Gehillesa

3. odruch źrenicy na światło

4. wydzielanie śliny na widok pokarmu

5. odruchy obronne Np. na bodźce termiczne lub mechaniczne, sparzenie ukłucie itd.

6. Odruchy instynktowne

Ośrodki odruchów bezwarunkowych znajdują się w niższych partiach układu nerwowego - w rdzeniu przedłuż.

Odruchy warunkowe - to wyuczone, nabyte w ciągu życia osobnika reakcje na bodźce. Odbywają się one przy udziale kory mózgowej na podłożu Odr. Bezwarunkowych .Są one podporządkowane naszej woli , są podstawowym elementem uczenia się i zapamiętywania

Badaniem odruchów war. Zajmował się rosyjski fizjolog Iwan Pawlon . Analizował on powstawanie odruchu warunkowego na klasycznym przykładzie Odr. Bezwarunkowego jakim jest wydzielanie śliny u psa.

Pies wydziela ślinę na widok pokarmu. Jeśli jednak regularnie przed podaniem pokarmu rozlegał się dzwonek luk zapalała żarówka pies po pewnym czasie zaczął wydzielać ślinę tylko na dzwonek lub sygnał świetlny , jeszcze nie widząc pokarmu. Bodziec świetlny lub dzwonek wywoływał utrwalony odruch war.

Automatyczny przebieg reakcji odruchowych, niezależność ich od udziału świadomości, daje zysk na czasie, ma to ogromne znaczenie np. gdy dotkniemy gorącego garnka ,natychmiast w ułamku sekundy cofa się ręka - oparzenie będzie niewielkie . Natomiast, gdybyśmy stwierdzili ,że parzy ,musieli najpierw ocenić ze to niedobre ,potem podjąć decyzję o wycofaniu ręki, a następnie zabrać się do wykonywania decyzji, to poparzenie byłoby bardzo poważne

Wg klasyfikacji Pawłowa wyr.:

I układ sygnalizacyjny - stanowi zespół odruchów bezwarunkowych i warunkowych wspólnych dla zwierząt i człowieka

II układ sygnalizacyjny - charakterystyczny wyłącznie dla człowieka Np. mowa ,myślenie

Co to jest odruch?

Odruch to automatyczna reakcja na określony bodziec, nie podlegająca świadomej kontroli. Do wystąpienia odruchu potrzebny jest łuk odruchowy: narząd odbiorczy, czyli receptor czuciowy, nerwy przekazujące odbiór bodźca, aparat przekształcający bodziec w reakcję i w końcu mięśnie lub gruczoły będące wykonawcami tej reakcji, czyli efektory. Każda odpowiedź, przebiegająca zgodnie z tym modelem automatycznej reakcji na bodziec jest nazywana odruchem.

Zachowanie świadome nie jest zaliczane do odruchów, ponieważ wówczas między bodźcem a odpowiedzią na niego ma miejsce analiza mentalna - odniesienie bodźca do naszych poprzednich doświadczeń, naszego nastroju, aktualnych pragnień i tak dalej. Oznacza to, że ten sam bodziec może za każdym razem spotkać się z różnymi reakcjami, gdy tymczasem

odruch będzie zawsze taki sam.

Świadoma reakcja może czasem zapanować nad niektórymi odruchami - na przykład możemy przytrzymać rękę na gorącym piecu, ale w tym celu musimy zdobyć się na świadomy wysiłek. Odruchy zapewniają zatem ciału ochronne, szybkie reagowanie, zwłaszcza na szkodliwe bodźce. Niektóre odruchy, jak oddychanie, są tak ważne, że nawet jeśli je zatrzymamy świadomym wysiłkiem woli, po pewnym czasie przełamią nawet tę barierę i zaczną działać na nowo.

Rodzaje odruchów

Znamy niezliczone rodzaje odruchów: niektóre kontrolują ruchy mięśni, podstawowe funkcje organizmu i poprawną orientację przestrzenną w pozycji siedzącej bądź stojącej. Inne, bardziej złożone odruchy, to zaprogramowane reakcje na sytuacje niebezpieczne lub wywołujące strach.

Odruchy mięśniowe noszą dokładniejszą nazwę „odruchów ścięgnistych", ponieważ zapoczątkowują je wibracje ścięgien. Kiedy lekarz „bada odruchy" pacjenta metodą uderzania

kolana młoteczkiem, wibracje są odbierane przez znajdujące się w mięśniach maleńkie odbiorniki, które prze syłają informacje do rdzenia kręgowego i alarmują komórki nerwowe kontrolujące te mięśnie. Zaalarmowane komórki nerwowe sprawiają, że noga gwałtownie podskakuje. Te odruchy są częścią bardzo złożonego mechanizmu (autonomicznego układu nerwowego) znajdującego się w rdzeniu kręgowym, który jest odpowiedzialny za napięcie mięśniowe, czyli gotowość mięśni do działania.

Mechanizm rdzenia kręgowego jest z kolei kontrolowany przez „wyższe" części hierarchii zarządzającej ruchem, znajdujące się w mózgu. Zatem odruchy rdzenia kręgowego mogą być szybsze (kontrolowane przez współczulny układ nerwowy) lub wolniejsze (kontrolowane przez system przywspółczulny) zgodnie z tym, jak zostały zaprogramowane. Ten sam mechanizm rdzenia kręgowego jest połączony z receptorami bólu między innymi w skórze.

Odruchy orientacji

Jeśli uniesiemy kota kilkanaście centymetrów nad ziemią i puścimy go, zwierzę zawsze wyląduje bezbłędnie na czterech łapach (i nic mu się nie stanie). To przykład prędkości, z jaką mogą funkcjonować odruchy kontrolujące naszą postawę i orientację. Podobnie, jeśli pośliźniemy się na oblodzonym chodniku, nasze ciało wygnie się w celu złapania równowagi, a ręce odchylą się na boki, by zapobiec upadkowi.

Te bardziej złożone reakcje są zaprogramowane przez wyżej rozwinięte części naszego układu motorycznego. Wrażliwe odbiorniki w pewnej części ucha monitorują nasze położenie w przestrzeni. Kiedy zaczynamy się przewracać, przekazują one szybko informacje do móżdżku, znajdującego się u podstawy mózgu. Narząd ten wybiera prawidłowe serie poleceń skierowanych do ramion i nóg. Wszystko to zajmuje o wiele mniej czasu, niż gdybyśmy świadomie zastanawiali się nad prawidłowym zestawem ruchów. Prymitywne przykłady odruchów orientacji tego typu można zauważyć u małych dzieci. Na przykład, jeśli nagle puści się główkę niemowlęcia, on lub ona rozłoży gwałtownie ramiona, jakby próbując się czegoś przytrzymać. Zjawisko to, które otrzymało nazwę odruchu Moro (to nazwisko lekarza, który opisał je jako pierwszy) zanika, kiedy dziecko ma kilka tygodni, pod warunkiem, że jego rozwój przebiega prawidłowo.

Odruchowe funkcje organizmu

Dzieci załatwiające się w pieluszki nie opanowały jeszcze świadomej kontroli nad oddawaniem moczu z pęcherza. Kiedy pęcherz jest pełny, ciśnienie znajdujące się wewnątrz jest sygnałem dla rdzenia kręgowego, że czas na uruchomienie odruchu opróżniania pęcherza. Starsze dziecko uczy się opanowywać ten odruch do czasu pojawienia się stosownej okazji do załatwienia po trzeby fizjologicznej. Jednak nawet dorośli nie potrafią robić tego w nieskończoność: po pewnym czasie nadchodzi moment, w którym pęcherz opróżnia się odruchowo „sam" (w rzeczywistości z pomocą rdzenia kręgowego).

Podobne odruchy kontrolują wiele podstawo-' wych funkcji organizmu, łącznie z oddychaniem. Niektóre, jak kontrola opróżniania pęcherza, oraz w mniejszym stopniu oddychanie, mogą podlegać świadomej kontroli; inne, jak kontrolowanie pracy serca, są wyłącznie automatyczne.

Odruchy bezwarunkowe

Są to najbardziej skomplikowane, wrodzone odruchy organizmu, a ich zadanie polega na przygotowaniu standardowych reakcji na ekstremalne sytuacje. Najlepszym przykładem jest tak zwana reakcja „fight or flight" („walka lub ucieczka") -czyli model reakcji odruchowych będących odpowiedzią na niebezpieczną sytuację. Kiedy na przykład ktoś nas znienacka zaatakuje, zaczynamy walczyć lub uciekać; podobnie zaatakowane zwierzę ma do wyboru te dwie możliwości. Potrzeby organizmu są takie same, niezależnie od tego, na co zdecyduje się mózg. Ten kompleks odruchów stwarza automatycznie optymalne warunki pracy serca, oddychania, i tak dalej, wspierające jedną z wybranych dróg postępowania.

Taki sam zbiór reakcji obejmuje pocenie się (czyli pozbycie się nadmiaru ciepła powstałego podczas walki lub ucieczki) i bladość (skóra blednie, ponieważ krew zostaje przepompowana do ważniejszych w tym momencie mięśni). Ten sam odruch może wywołać nawet sama myśl o wzbudzającej strach lub niebezpiecznej sytuacji, jeśli stanie się częścią reakcji warunkowej.

Odruchy warunkowe

Odruch warunkowy (nabyty) ma miejsce wtedy, gdy zostaje wywołany przez bodziec inny niż ten, który go wywoływał pierwotnie (lub w sposób naturalny). Mówimy, że odruch zostaje połączony z innym bodźcem. Zjawisko takie występuje wtedy, gdy ów drugi bodziec często towarzyszy bodźcowi pierwotnemu.

Słynny rosyjski psycholog Pawłów pierwszy opisał tego rodzaju odruch. Zaobserwował on, że jeśli każdemu karmieniu psa towarzyszył dźwięk dzwonka, po pewnym czasie zwierzę, słysząc tylko dzwonek, reaguje wydzielaniem śliny -początkowo reakcja ta występowała tylko na widok pożywienia. Właśnie ten rodzaj odruchów warunkowych stanowi podstawę wielu metod tresury zwierząt, podczas których uczy się je wykonywania odpowiednich, czasami zdumiewająco skomplikowanych, czynności.

Funkcja odruchów

W swojej naturalnej formie odruchy stanowią bardzo ważny element naszego układu nerwowego. Dzięki temu, że są bardzo szybkie i w większym lub mniejszym stopniu zautomatyzowane, pozwalają zaoszczędzić czas i energię umysłową w chwili, gdy pojawi się potrzeba natychmiastowej, często ratującej życie, akcji.

Medycyna z powodzeniem wykorzystuje mechanizm odruchów do dokładnego badania różnych obwodów w obrębie układu nerwowego w celu umiejscowienia ewentualnych problemów. Na przykład odruchy ścięgniste są ułożone w rdzeniu kręgowym segmentami. Lekarz może badać każdy z nich po kolei, aż ostatecznie ustali, który odruch nie funkcjonuje tak, jak powinien. Wiadomo wówczas, która część rdzenia kręgowego jest związana z występującymi zaburzeniami organizmu.

Brak odruchów

Znaczenie odruchów w codziennym życiu jest bardzo zróżnicowane. Brak reakcji po uderzeniu w kolano nie utrudnia wykonywania codziennych czynności, choć przyczyny powodujące ten brak mogą wywoływać także inne objawy.

Czasami zdarza się, że ktoś przychodzi na świat bez któregoś z odruchów ścięgnistych i jest w stanie prowadzić całkowicie normalne życie. Jednakże bez niektórych odruchów trudniej się obejść, na przykład bez odruchu orientacji. Odruch ten może zniknąć w wyniku pewnych scho rżeń móżdżku, po czym chory człowiek będzie miał duże trudności z utrzymaniem równowagi. Podobnie po utracie odruchu mrugania oko może doznać poważnych uszkodzeń, jeśli spadną na nie jakieś obce ciała i nie zostaną usunięte przez mrugającą powiekę.

Ludziom tracącym automatyczny odruch oddychania grozi duże niebezpieczeństwo nocą, kiedy przestaje pracować układ oddechowy za-wiadywany wolą. Osoby, u których zanikły tak ważne odruchy muszą otrzymać specjalną pomoc do czasu, gdy zlikwiduje się przyczynę niebezpiecznej sytuacji. Na przykład pacjenci, którzy utracili zdolność automatycznego oddychania podczas snu muszą zostać podłączeni do respiratora, czyli specjalnego mechanicznego urządzenia podtrzymującego oddech.

---