REGIONALIZM W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

1. POJĘCIE I ISTOTA REGIONALIZMU

W literaturze przedmiotu regionalizm jest najczęściej analizowany i definiowany w kontekście procesów globalizacji. Dominują przy tym dwa stanowiska wyjaśniające wzajem­ne relacje tych pojęć:

1. regionalizm jako zjawisko przeciwstawne globali­zmowi. Postępujące procesy regionalizacji są tu postrzegane jako swoiste antido­tum na negatywne skutki, jakie niosą za sobą procesy globalizacji (np. unifikacja wzorców kulturalnych, konsumeryzm, marginalizacja biedniejszych regionów, nierównomierne korzyści z handlu międzynarodowego, wzrost zagrożeń eko­logicznych). Zwolennicy tego podejścia podkreślają, że współpraca regionalna uwzględniająca lokalną specyfikę zapewnia lepsze warunki do rozwiązywania konfliktów i problemów o charakterze ponadpaństwowym oraz gwarantuje bar­dziej sprawiedliwy podział korzyści z handlu i współpracy gospodarczej.

2. regionalizm i globalizacja jako wzajemnie uzupeł­niające się zjawiska. Według zwolenników tego podejścia, rozwiązania regionalne pozwalają na przystosowanie się państw i regionów do zjawisk, jakie niesie ze sobą globalizacja, i w tym sen­sie stanowią one pozytywną reakcję na procesy wzrostu współzależności w skali globalnej. Regionalizm jest tu także traktowany jako czynnik wspierający procesy globalizacji, ze względu na dynamizowanie i pogłębianie współzależności między uczestnikami stosunków międzynarodowych.

Termin „regionalizm" jest pojęciem wieloznacznym. W stosunkach międzyna­rodowych określa się nim przede wszystkim dwa zjawiska:

1. Współpracę polityczną gospodarczą czy kulturalną państw położonych blisko siebie. Współpraca ta może przybierać różne formy: sojuszów, ugrupo­wań, związków integracyjnych, luźnej współpracy międzyrządowej itp. Jej podstawą są wspólne cele i interesy, wynikające z bliskiego są­siedztwa, podobieństwa ustrojów społeczno-politycznych, zbliżonego poziomu gospodarek państw i ich komplementarności oraz innych wspólnych cech, takich jak: język, kultura, tradycje historyczne, religia".

2. Podejście regionalne w polityce zagranicznej państw, traktujących regio­nalizm jako narzędzie ich strategii zewnętrznej. W tym znaczeniu regionalizm staje się najczęściej środkiem polityki wielkomocarstwowej, czego przykła­dem mogą być Stany Zjednoczone, wcześniej także ZSRR. W przypadku USA regionalizm traktowany jest dziś jako „właściwe i konkretne przystosowanie globalnej strategii działania do specyficzności da­nego regionu" i jest on ważnym narzędziem utrzymywania wpływów na ca­łym świecie.

W odniesieniu do zjawisk zachodzących w środowisku międzynarodowym regionalizm może być traktowa­ny także jako:

• ruch i prądy społeczne przeciwstawiające się procesom globalizacji,

• regionalna współpraca międzypaństwowa,

• regionalna integracja gospodarcza,

• intensywna i niesterowana przez państwo wymiana idei, kapitału, dóbr, usług w ramach regionu,

• upolitycznienie dążeń regionów do uczestniczenia w procesie integracji eu­ropejskiej.

Rozważając kwestię definicji regionalizmu należy podkreślić, że nie może być on utożsamiany z integracją regionalną mimo iż te dwa pojęcia są czasa­mi stosowane zamiennie.
Integracja regional­na jest najbardziej zaawansowaną formą regionalizmu, polegającą na proce­sie politycznego i gospodarczego scalania systemów państw regionu w jeden spójny organizm. Procesy integracyjne zakładają wzajemne dostosowywanie się, przekształcanie systemów państw członkowskich oraz tworzenie instytucji o kompetencjach ponadnarodowych, czego rezultatem może być - na razie tylko w teorii - powstanie nowego „superpaństwa".
Regionalizm jest w tym kontekście pojęciem szerszym, opisującym mniej lub bardziej zaawansowane formy współpracy, które mogą, ale nie muszą przekształcić się w proces inte­gracji regionalnej.

Dla formalności warto dodać, że termin „regionalizm" odnosi się również do zjawisk i procesów zachodzących w środowisku wewnątrzpaństwowym (re­gionalizm jako ideologia, ruchy społeczne, działania polityczne zmierzające do nadania regionom większego znaczenia i pewnej autonomii w ramach systemu państwowego).

Funkcje Regionalizmu:

1. Funkcja integrująca, najbardziej widoczna funkcja regionalizmu, wynika­jąca z samej jego istoty. Współpraca regionalna z jednej strony jest konsekwencją wspólnych celów, wartości, dążeń, z drugiej zaś sama przyspiesza procesy inte­gracyjne wokół wspólnych interesów.

2. Funkcja porządkująca, polegająca na tworzeniu pisanych i niepisanych norm, wzorców zachowań i instytucji, które porządkują i instytucjonalizują sto­sunki w regionie. Stopień tej instytucjonalizacji zależy od woli państw danego regionu i ich gotowości do przenoszenia pewnych kompetencji na szczebel po­nadnarodowy.

3. Funkcja przymuszająca jest konsekwencją poprzedniej funkcji i polega na tym, że współpraca regionalna zmusza państwa do przestrzegania pewnych norm i reguł postępowania, czyniąc ich zachowania bardziej przewidywalne.

4. Funkcja dynamizująca rozwój regionalizmu wymusza na jego uczestni­kach działania adaptacyjne, skłania do szukania nowych rozwiązań w ich polityce zewnętrznej. W tym sensie regionalizm przyczynia się do rozwoju nowych form stosunków międzypaństwowych i dynamizuje procesy zmian w środowisku mię­dzynarodowym.

REGIONY I REGIONALIZACJA

„Region"- obszar wydzielony przestrzennie i złożony z państw położonych w bezpośrednim sąsiedztwie. W tym sensie region może pokrywać się z obszarem całego kontynentu (np. region euro­pejski, region azjatycki) lub jego częścią (region Europy Środkowo-Wschodniej, róg Afryki, region Azji Południowo-Wschodniej itp.).

Bliskość geograficzna nie jest dziś jedynym, a nawet nie jest koniecznym kryterium wyodrębniania się regionów w stosunkach międzynarodowych. Oprócz czynni­ka geograficznego (geopolitycznego) dużo większą rolę w procesach współczes­nej regionalizacji odgrywają dwa inne kryteria:

1. Kryterium systemowe, pozwalające wyodrębnić region na podstawie pa­nujących w nim formalnych i nieformalnych relacji oraz powiązań wzajemnych. Region jest tu traktowany jako spójny system o określonym poziomie integracji i instytucjonalizacji.

2. Kryterium wspólnego interesu regionalnego, biorące pod uwagę zakres przejawiania się wspólnych celów i interesów regionalnych, których sformułowa­nie jest warunkiem wręcz koniecznym procesu regionalizacji. Najłatwiej zasto­sować to kryterium, badając międzypaństwowe deklaracje i programy działania, w których cele te zostały zawarte.

Kryterium wyodrębniania regionów może być też polityka państw, traktują­cych regionalizm jako strategię utrzymywania swoich wpływów w poszczegól­nych częściach globu. W tym kontekście czynnikiem „regionotwórczym" stają się określone przestrzennie cele i interesy wielkich mocarstw, kształtujących procesy integracyjne i dezintegracyjne w danym regionie np. USA i ZSRR w okresie zimnej woj­ny.
Procesy regionalizacji polegały wówczas głównie na narzucaniu określonego modelu współpracy regionalnej i dbanie o taki jej rozwój, który służył interesom hegemona.
Odmienne po­dejście w stosunku do poszczególnych regionów ujawniało się także w procesie budowania sojuszy regionalnych np. polityka Stanów Zjedno­czonych, które w Azji Wschodniej do dziś opierają swe wpływy na systemie bila­teralnych sojuszy militarnych, podczas gdy w Europie stosują taktykę tworzenia wielostronnego systemu bezpieczeństwa w ramach NATO.

Przejawem odmiennego podejścia do procesów regionalizacji jest zwrócenie uwagi na integrującą rolę akwenów morskich i powstanie nowej kategorii - regio­nalizmu morskiego. Proces wyodrębniania regionów morskich zrywa z tradycyjnym pojęciem regionu geopolitycznego i wymaga łącz­nego zastosowania kryteriów geograficznych, prawno międzynarodowych, funk­cjonalnych, organizacyjnych i polityczno-wojskowych.

Kategorie regionów morskich:

1. Fizyczno-geograficzne regiony morskie - są to obecnie 23 regiony wyod­rębnione na podstawie ich cech fizyczno-geograficznych (np. Morze Śródziemne, Morze Czarne, Morze Północne, Zatoka Meksykańska, Zatoka Bengalska).

2. Morskie regiony funkcjonalne - wyodrębniane na podstawie konkretnych problemów wymagających współdziałania państw na danym obszarze morskim. Jeśli współpraca ta przyjmie charakter zinstytucjonalizowany, można mówić o po­wstaniu zinstytucjonalizowanego regionu morskiego, będącego obszarem współ­pracy organizacji międzynarodowych powołanych specjalnie do tego celu.

3. Morskie regiony polityczno-strategiczne - podstawą wyodrębniania tych regionów może być: wspólnota losów historycznych i dziedzictwa kulturowego, po­dobny ustrój polityczny i ekonomiczny, wspólne cele i interesy w dziedzinie politycz­nej i bezpieczeństwa czy określony zakres instytucjonalizacji współpracy wzajem­nej.
Istniejące dziś tego typu regiony morskie to: Region Północnoatlantycki , region Bałtyku , Region Pacyfiku , Region Morza Śródziemnego, Region Morza Karaibskiego.

Przykładem regionalizmu morskiego jest współpraca w ramach Rady Państw Morza Bałtyckiego, powstałej z inicjatywy Polski i Szwecji w 1992 r. Obecnie organizacja ta skupia 11 państw i zajmuje się takimi sprawami, jak: ochrona środowiska w rejonie (np. likwidacja zanieczyszczeń na dnie Morza Bałtyckiego), problemy rozwoju energetyki, transportu i komunikacji oraz ochrona mniejszości narodowych ze względu na niekorzystną strukturę narodowościową niektórych państw nadbałtyckich (Estonia, Łotwa).

Rola państw we współczesnych procesach integracyjnych.
Państwa, jako podmio­ty w pełni suwerenne, dysponują najlepszymi środkami o charakterze politycznym, prawnym, instytucjonalnym i materialnym do sterowania procesami regionalizacji we współczesnym świecie. Większość istniejących dziś ugrupowań regionalnych powstała z inicjatywy państw i to one są głównymi gwarantami ich funkcjonowa­nia. W ostatnich latach zauważa się jednak wzrastającą rolę uczestników poza­państwowych (przedsiębiorstwa narodowe i transnarodowe, organizacje między­narodowe), którzy coraz częściej stają się znaczącymi uczestnikami i inicjatorami współpracy regionalnej.

Problem roli państwa wiąże się też z zagadnieniem poziomu instytucjonaliza­cji współpracy regionalnej i jego funkcjonalnością (lub dysfunkcjonalnością) dla procesów integracyjnych. W kwestii tej ścierają się dwa stanowiska:

Zwolennicy tzw. metody funkcjonalnej są zdania, że funkcje instytucji mię­dzynarodowych powinny ograniczyć się do likwidacji barier w przepływie towa­rów i czynników produkcji, a właściwy proces integracyjny należy pozostawić mechanizmom rynkowym. Uważają oni, że tworzenie ponadnarodowych instytu­cji, kierujących odgórnie współpracą regionalną może jedynie zakłócić funkcjo­nowanie rynku i przyczynić się do dezintegracji gospodarki światowej.

Zwolennicy metody instytucjonalnej twierdzą natomiast, że integracja go­spodarcza czy polityczna możliwa jest jedynie pod warunkiem ścisłego skoor­dynowania polityki gospodarczej państw i centralnego sterowania mechanizmem integracji. Sytuacja ta wymaga powołania instytucji o uprawnieniach ponadnaro­dowych, które byłyby zdolne efektywnie zarządzać tym procesem.

Przykładem wysoko zinstytucjonalizowanej integracji, która przyniosła jej uczestnikom wymierne korzyści, jest Unia Europejska.

Ewolucja Regionalizmu:

1. Do XIXw - . Myślenie ka­tegoriami regionalnymi było wówczas charakterystyczne dla wielkich mocarstw, które określały w ten sposób obszary swych oddziaływań i wpływów. Przykładem tego była słynna doktryna J. Monroe'a z 1823 r., stanowiąca, iż Stany Zjednoczo­ne zastrzegają sobie wyłączne prawo ingerowania w sprawy Ameryki Łacińskiej, oraz koncepcja Mitteleuropy jako regionu będącego obszarem szczególnego zain­teresowania i ekspansji Niemiec. Doktryny te były formułowane bez udziału lub nawet wbrew woli zainteresowanych państw regionu i stanowiły wyraz polityki mocarstwowej.

2. I poł XXw - pojawiły się koncepcje integracji narodów danego regionu wo­kół wspólnego dziedzictwa kulturowego, wartości oraz w imię wspólnych celów i interesów (np. koncepcje paneuropejskie i panazjatyckie), a także regionalizm ze strefą bezpieczeństwa.

3. Po II wojnie - Po II wojnie światowej podstawy rozwoju regionalizmu w stosunkach międzyna­rodowych dała Karta Narodów Zjednoczonych, zezwalająca na zawieranie porozu­mień regionalnych w celu zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa w danym regionie. Z punk­tu widzenia rozwoju regionalizmu w sferze gospodarczej duże znaczenie miały także zapisy Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT), zezwalające na tworzenie stref wolnego handlu i unii celnych jako lokalnych porozumień przyczyniających się do rozwoju i liberalizacji handlu światowego. Z powodu konfrontacji zimnowojennej w literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa etapy rozwoju regionalizmu po II wojnie światowej: zimnowojenny, tzw. stary regionalizm, i pozimnowojenny, tzw. nowy regionalizm.

Cechą szczególną „starego" regionalizmu było poddanie go logice i regułom konfrontacji dwóch wielkich mocarstw. Powstałe wówczas ugrupowania regio­nalne tworzone były zazwyczaj odgórnie z inicjatywy USA lub ZSRR jako na­rzędzia utrzymania ich wpływów w regionie i powstrzymania wpływów rywala. Większość ugrupowań regionalnych o charakterze politycznym była nastawiona nie na budowanie pokoju i bezpieczeństwa w regionie, ale na ewentualne po­wstrzymanie wroga (typowym tego przykładem była doktryna NATO i Układu Warszawskiego).

Zasadnicza zmiana w podejściu do regionalizmu nastąpiła wraz z upadkiem ZSRR i zakończeniem zimnej wojny. Najważniejsze przesłanki, jakie przyczyniły się do rozwoju regionalizmu po 1990 r., to przede wszystkim:

• Zmiana układu dwubiegunowego w multilateralny układ wielobiegunowy. W takim układzie regionalne systemy bezpieczeństwa zaczynają na­bierać większego znaczenia jako gwarancja utrzymania pokoju światowego.

• Zmiana podejścia USA do regionalizmu - zanik groźby bezpośredniej kon­frontacji i upadek ZSRR sprawił, że Stany Zjednoczone „wycofały się" z wielu obszarów swej dotychczasowej aktywności, zostawiając innym państwom więk­szą swobodę w kształtowaniu opcji regionalnej.

• Upadek ZSRR i systemu radzieckiego stworzył możliwość swobodnego bu­dowania inicjatyw regionalnych w Europie Środkowo-Wschodniej i na terenie by­łych republik radzieckich. Efektem wyzwolenia tej części Europy spod wpływów Kremla było powstanie takich struktur współpracy, jak: Grupa Wyszehradzka CEFTA, Inicjatywa Środkowoeuropejska, Rada Bałtycka, Rada Państw Morza Bał tyckiego itd.

• Ujawnienie się nowych lub tłumionych dotąd konfliktów lokalnych (etnicznych, religijnych, granicznych) skłania państwa regionu do współpracy na rzecz ich pokojowego rozwiązania i wypracowania mechanizmów regulacji sporo w regionie.

• Postępująca liberalizacja handlu światowego i ciągły wzrost powiązań gospodarczych stanowią dogodną przesłankę rozwoju regionalizmów w sferze ekonomicznej.

• Fakt, iż inicjatywy regionalne powstają dziś oddolnie, są wynikiem woli i interesów państw regionu, które upatrują we wzajemnej współpracy faktyczne korzyści polityczne i gospodarcze.

• Nowy regionalizm ma służyć przede wszystkim interesom jego członków a nie interesom wielkich mocarstw.

• Nowy regionalizm jest bardziej „otwarty" na partnerów z zewnątrz w sferze zarówno ekonomicznej, jak i bezpieczeństwa. Ugrupowania regionalne rywalizują ze sobą (głównie w sferze gospodarczej), ale też współpracują w różnych dziedzinach życia międzynarodowego.

• Współczesne ugrupowania regionalne kładą nacisk na rozwój i doskonale metod oraz środków pokojowego rozwiązywania regionalnych sporów i konfliktów, a także mechanizmów budowania zaufania i bezpieczeństwa.

• Nową jakością jest większy nacisk na rozwój regionalnych systemów ochrony praw człowieka.

• Większa aktywność w rozwoju regionalnych form współpracy państw roz­wijających się i słabo rozwiniętych. Ich współpraca nastawiona jest dziś głównie na rozwiązywanie konfliktów w regionie.

PŁASZCZYZNY REGIONALIZACJI

Współczesne procesy regionalizacji urzeczywistniają się w płaszczyźnie za­równo ekonomicznej, jak i politycznej, przy czym obie te sfery są ze sobą naj­częściej związane i wzajemnie się warunkują. Należy przy tym zaznaczyć, że współpraca polityczna państw regionu obejmuje zazwyczaj szeroko rozumianą problematykę pokoju i bezpieczeństwa, choć coraz częściej przedmiotem wspól­nego zainteresowania stają się także kwestie związane z ochroną praw człowieka, rozwojem kultury, edukacji, turystyki itp.

I Płaszczyzna Ekonomiczna

Szybki rozwój regionalizmu ekonomicz­nego po II wojnie światowej motywowany był wieloma przesłankami. Najważ­niejsze z nich to przede wszystkim:

• Rozwój specjalizacji wewnątrz- i zewnątrz-gałęziowej w przemyśle

• Ogromny wzrost znaczenia nowoczesnej technologii w gospodarce świato­wej

• Rozszerzenie skali produkcji i poszukiwanie nowych rynków zbytu w regio­nie.

• Chęć wzmocnienia pozycji i siły przetargowej państw na rynkach świato­wych.

• Potrzeba rozbudowy infrastruktury gospodarczej w regionie (ten motyw wy­stępuje najczęściej w przypadku państw słabo rozwiniętych i rozwijających się).

• Przesłanki natury politycznej - te były obecne np. w przypadku kształtowania się integracji europejskiej (EWWiS miała być skutecznym narzędziem kontroli roz­woju przemysłu niemieckiego i „związania" RFN z mocarstwami europejskimi).

Korzyści, jakie państwa odnoszą dziś ze współpracy gospodarczej w regionie, to przede wszystkim: rozszerzenie rynków zbytu, pozyskanie nowych środków na prace badawczo-rozwojowe i inwestycje oraz wzrost pozycji i siły przetargo­wej na rynku światowym.

Najważniejsze oprócz Wspólnot Euro­pejskich ugrupowania regionalne to:

•W Ameryce Północnej: Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu (NAFTA), powstała w 1995 r. Tworzą ją Stany Zjednoczone, Meksyk i Kanada.

• W Ameryce Środkowej i Południowej: Karaibska Wspólnota i Wspólny Ry­nek (CARICOM), Wspólny Rynek Południa (Mercosur), Wspólnota Andyjska, Stowarzyszenie Integracji Ameryki Łacińskiej (LAIA).

• W Afryce: Wspólnota Rozwoju Afryki Południowej (SADC), Wspólnota Ekonomiczna Państw Afryki Zachodniej (ECOWACS), Wspólnota Ekonomiczna Krajów Wielkich Jezior, Unia Celna i Ekonomiczna Afryki Centralnej.

• W regionie Azji Wschodniej i Pacyfiku: Stowarzyszenie Państw Azji Południo­wo-Wschodniej (ASEAN), Współpraca Gospodarcza Azji i Pacyfiku (APEC).

• W regionie Bliskiego Wschodu: Organizacja Państw Arabskich Eksporterów Ropy Naftowej (OAPEC), Rada Arabskiej Współpracy Gospodarczej.

• Na terenie byłego ZSRR: Euroazjatyckie Stowarzyszenie Gospodarcze.

E. Haliżak definiuje regionalizm ekonomiczny jako „prowadzoną na preferencyjnych warunkach współpracę i integrację ekonomiczną gospodarek położonych w danym regionie geograficznym" i wskazuje, że może on przybrać dwie podstawowe formy17:

• Formę szeroko pojętej gospodarczej współpracy regionalnej (rozbudowa re­gionalnej infrastruktury, współpraca w dziedzinie przemysłu, ochrony środowiska, tworzenie dogodnych warunków dla regionalnej wymiany handlowej i współpra­cy w różnych dziedzinach gospodarki).

•Formę integracji regionalnej, czyli procesu prowadzącego do całkowitego zniesienia barier w przepływie towarów, kapitału, siły roboczej, usług czy techno­logii oraz scalenia gospodarek państw regionu. W zaawansowanej postaci proces ten polega na ujednolicaniu przepisów prawa gospodarczego oraz prowadzeniu wspólnej polityki gospodarczej przez ponadnarodowe regionalne instytucje.

Warunki pomyślnej integracji państw regionu:

• struktury gospodarki integrujących się państw powinny być wobec siebie choćby częściowo komplementarne (co oznacza, że powinny się one faktycznie lub potencjalnie uzupełniać),

• musi istnieć odpowiednia infrastruktura techniczna i komunikacyjna, umoż­liwiająca wzajemny obrót gospodarczy (przepływ towarów, kapitału, usług),

• procesy integracyjne mają największą szansę powodzenia w przypadku inte­growania się gospodarek o zbliżonym poziomie rozwoju,

• warunkiem sprzyjającym, choć niekoniecznym, jest wola elit politycznych i gospodarczych państw danego regionu

Formy integra­cji regionalnej:

a) Preferencyjna strefa wolnego handlu - polega na obniżeniu barier celnych i pozataryfowych w handlu między członkami strefy.

b) Unia celna - oprócz zniesienia ceł w handlu wzajemnym członkowie unii celnej ustalają jedną wspólną taryfę celną na towary pochodzące z państw trzecich. Wiąże się to również z wprowadzeniem jednolitych przepisów i procedur celnych.

c) Wspólny rynek - - polega na zniesieniu barier w przepływie czterech czynników produkcji: towarów, usług, kapitału i siły roboczej. Wprowa­dzenie wspólnego rynku wiąże się z koniecznością ujednolicenia lub koordynacji przepisów prawa gospodarczego.

d) Unia ekonomiczno-walutowa - najbardziej zaawansowana forma integracji gospodarczej, polegająca na stopniowym scalaniu gospodarek państw członkowskich poprzez ujednolicenie lub ścisłą koordynację ich polityk gospodarczych i przepisów prawa gospodarczego oraz wprowadzenie wspólnej waluty i wspólnej polityki monetarnej.

Podane w tej kolejności formy współpracy można potraktować również jako kolejne etapy integracji gospodarczej państw regionu, czego przykładem jest dziś Wspólnota Europejska. Trzeba przy tym zauważyć, że wysoki poziom zaawansowania integracji re­gionalnej i instytucjonalizacji stosunków w regionie jest charakterystyczny przede wszystkim dla Europy Zachodniej. Większość ugrupowań regionalnych ogranicza się jednak do znoszenia barier we wzajemnym handlu i luźnej współpracy gospodar­czej bez tworzenia ponadnarodowych instytucji. Przykładem tego jest tzw. regiona­lizm otwarty, charakterystyczny dla regionu Azji Wschodniej

Istotą regionalizmu otwartego jest jego niedyskryminacyjny charakter wobec partnerów spoza regionu. Jak zauważa A. Gwiazda, taka otwarta strategia współpracy regionalnej w Azji Wschodniej wynika stąd, iż najważniejsze państwa regionu: Japonia, Korea Południowa, Tajwan, Singapur czy Chiny opierały budowę swych pozycji gospodarczych na rozwijaniu powiązań handlowych z państwami spoza regionu - głównie z członkami OECD

Umowa GATT zezwala jednak na tworzenie stref wolnego handlu i unii celnych, uznając, iż mogą one przyczyniać się do szybszego znoszenia przeszkód w międzynarodowej wymianie towarowej . Artykuł XXIV umowy GATT określa przy tym warunki, jakie powinny być spełnione, by dana strefa wolnego handlu lub unia celna mogła zostać uzna­na za zgodną z duchem umowy. Najważniejsze zapisy w tym zakresie mówią, że ugrupowania tego typu powinny ułatwiać rozwój handlu międzynarodowego, a skutkiem ich funkcjonowania nie może być wzrost stawek celnych i tworzenie nowych barier w handlu wobec państw trzecich.

. Jak jednak zauważył A. Gwiazda, „wyzwania, jakie niesie ze sobą globalizacja, są znacznie poważniejsze od tych, jakie powoduje regionalizacja współpracy gospodarczej", a regionalizm „stano­wi stosunkowo wygodną formę przystosowania się wielu krajów i społeczeństw do warunków życia w erze globalizacji

Najważniejsze cechy współczesnego regionalizmu wg. Haliżaka :

• Większa otwartość na partnerów spoza regionu i mniejszy poziom instytucjo­nalizacji struktur regionalnych.

• Coraz częstsza współpraca państw rozwiniętych i rozwijających się w ramach struktur regionalnych

• Rozszerzenie zakresu podmiotowego regionalizmu ekonomicznego o uczest­ników pozapaństwowych (przedsiębiorstwa, korporacje transnarodowe, organiza­cje pozapaństwowe).

• Rozszerzenie zakresu przedmiotowego współpracy regionalnej. Nowe dziedzi­ny liberalizacji i współpracy to usługi, technologia, kapitał, ochrona środowiska itp.

• Wzrost rangi subregionów ekonomicznych, będących przykładem współpra­cy transnarodowej (ponad granicami państw, ale przy ich wsparciu) regionów, które nie obejmują całości terytorium państwa (np. euroregiony).

II Płaszczyzna Polityczna

Drugą płaszczyzną dynamicznych procesów regionalizacji jest sfera bezpie­czeństwa. Również i w tym przypadku rozwój współpracy regionalnej państw był wynikiem poszukiwania optymalnych form realizacji ich interesów w śro­dowisku międzynarodowym. Trzeba przy tym zauważyć, że takie czynniki, jak bliskość geograficzna, związki kulturowe, cywilizacyjne czy gospodarcze mię­dzy państwami danego regionu, nabierają w tej sferze szczególnego znaczenia, i to co najmniej z dwóch powodów:

Po pierwsze, państwa, chcąc zapewnić sobie bezpieczeństwo, w sposób natu­ralny szukają sojuszników wśród najbliższych sąsiadów, z którymi łączą ich wię­zy terytorialne, gospodarcze, polityczne i kulturowe.

Po drugie, czynniki te kształtują regionalną specyfikę powiązań w sferze bezpieczeństwa w danym regionie

Po II wojnie światowej podstawy prawne działania regionalnych systemów bezpieczeństwa dała Karta Narodów Zjednoczonych, w której poświęcono tej kwestii osobny rozdział VIII. Warto podkreślić, że cel, jaki przyświecał twórcom Karty: stworzenie syste­mu porozumień regionalnych ściśle współpracujących z Radą Bezpieczeństwa nie został w pełni urzeczywistniony, a większość powstałych po 1945 r. sojuszy miała charakter typowo militarno-obronny (NATO, Unia Zachodnioeuropejska, Układ Warszawski). Dziś uznaje się, że organizacjami regionalnymi w rozumie­niu art. 52-54 KNZ są jedynie: Liga Państw Arabskich (LPA), Organizacja Państw Amerykańskich (OPA), Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA) i Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).

Co ciekawe, czynnikiem, który przyczynił się do rozwoju zarówno „starego", zimnowojennego, jak i „nowego" regionalizmu w sferze bezpieczeństwa było przekonanie państw o nieudolności ONZ i stworzonego w jej ramach powszech­nego systemu bezpieczeństwa.

Z jednej strony Rada Bezpieczeństwa coraz częściej dzieli się swą odpowie­dzialnością z organizacjami regionalnymi, zlecając im rozwiązywanie sporów i konfliktów w regionie przy wykorzystaniu ich potencjału militarnego i logistycz­nego. Równie chętnie Rada współdziała z tego typu organizacjami przy przepro­wadzaniu wspólnych operacji pokojowych, np. w Liberii w 1993 r.

Z drugiej strony widoczna staje się tendencja do autonomizacji porozumień regionalnych od ONZ, co wyraża się głównie w pomijaniu wymogu uzyskania zgody Rady Bezpieczeństwa na stosowanie środków przymusu.

E. Haliżak wskazuje również, że zanik układu bipolarnego i groźby konfliktu o zasięgu światowym po 1990 r. przyczynił się do zmniejszenia rangi globalnego systemu bezpieczeństwa, stworzonego w ramach ONZ, na rzecz systemów regio­nalnych

Zalety porozumień regionalnych dla bezpieczeństwa światowego :

• fakt, iż regionalne systemy bezpieczeństwa uwzględniają w większym stop­niu specyfikę polityczną i kulturową dane go regionu niż rozwiązania globalne,

• kształtują poczucie więzi i wspólnoty interesów w regionie,

• przyczyniają się do wzrostu współpracy państw i dialogu w regionie, zwięk­szając tym samym jego bezpieczeństwo,

• przyczyniają się do rozwoju regionalnych systemów ochrony praw człowie­ka (np. system stworzony w ramach Rady Europy) oraz wspierają procesy demo­kratyzacji w regionach (OBWE, Rada Europy).

Do głównych problemów związanych z funkcjonowaniem regionalnych syste­mów bezpieczeństwa należy zaliczyć:

• fakt, iż większość z nich wykazuje słabą skuteczność ze względu na brak od­powiednich środków materialno-organizacyjnych (ogromny potencjał militarny NATO stanowi tu wyjątek),

• uwikłanie tego typu organizacji w konflikty regionalne powoduje, że często stają się one jego uczestnikiem, a nie bezstronnym arbitrem,

• dominacja najsilniejszych państw w regionie sprawia, że stają się one narzę­dziami ich polityki mocarstwowej,

• wątpliwości związane z legalnością działań podejmowanych przez organiza­cje regionalne z punktu widzenia ich zgodności z prawem międzynarodowym.

Dynamiczny wzrost i ogromne zróżnicowanie form współpracy regionalnej pozwalają sądzić, że regionalizm w sposób trwały kształtuje i będzie kształtował rzeczywistość międzynarodową.

W toczącej się dyskusji na temat funkcjonalności i dysfunkcjonalności regio­nalizmu w kontekście współczesnego i przyszłego ładu światowego dominują raczej opinie pozytywne. Zwolennicy regionalizacji podkreślają że w sferze go­spodarczej umożliwia ona państwom przystosowanie się do wyzwań globalnego rynku, gwarantuje lepszą redystrybucję dóbr i korzyści, pozwala na zwiększenie stopnia konkurencyjności gospodarki.

---