Zapalenie stawów
artykuł lek. med. Roberta Rupińskiego

Szacuje się, że jedna na siedem osób trafia do lekarza pierwszego kontaktu z powodu bólu lub zaburzenia czynności układu ruchu. Na ogół jest to stan zapalny stawów, często powodujący znaczne ograniczenie ruchomości.

Kości tworzące szkielet połączone są w większości stawami, zapewniającymi im zachowanie odpowiedniej ruchomości. Ruch w stawie, w zależności od jego rodzaju, może odbywać się w jednej, dwu lub w wielu płaszczyznach. Różna jest też wielkość stawów: stawy kolanowe czy biodrowe dźwigają ciężar całego ciała, stawy łączące kosteczki słuchowe w uchu środkowym przenoszą jedynie drgania wywołane falą akustyczną.

Trzeci element składający się na układ ruchu stanowią mięśnie - dzięki nim możliwy jest ruch.

Różne bóle stawów

Medycyna zna wiele chorób, których objawem może być ból stawów. Czasami jest to choroba ograniczona tylko do samego układu ruchu: stawów (uszkodzenie struktur wewnątrzstawowych, okresowe zaostrzanie się zmian związanych ze starzeniem się stawu - choroba zwyrodnieniowa) lub tkanek otaczających staw (zapalenie ścięgna, skręcenie, naciągnięcie wiązadeł). Niekiedy schorzenie dotyczyć może całego organizmu, a ból stawów jest tylko jednym z objawów. Mówimy wtedy o tzw. układowych chorobach reumatycznych, takich jak reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) lub toczeń rumieniowaty układowy (SLE).

Objawy zapalenia stawów

Stawy stanowią najważniejszą składową część układu ruchu. Ze względu na pełnione przez nie funkcje oraz skomplikowaną budowę anatomiczną one najczęściej ulegają uszkodzeniom. O ile powód uszkodzeń mechanicznych bardzo rzadko budzi naszą wątpliwość - ma związek z urazem bądź przeciążeniem stawu, o tyle zapalenie stawu jest zjawiskiem występującym często bez uchwytnej przyczyny.

Zapalenia stawów mogą doprowadzić do przejściowego bądź trwałego uszkodzenia stawu. Staw jest wtedy zwykle zaczerwieniony, cieplejszy od otaczających tkanek i obrzęknięty. Z powodu bólu, ruchomość stawu jest zazwyczaj bardzo znacznie ograniczona.

Osoby cierpiące na układowe choroby reumatyczne mogą mieć ponadto uczucie sztywności porannej wielu stawów (zmniejszające się w miarę rozruszania), objawy zajęcia narządów wewnętrznych (zmęczenie, wysypka, uogólnione powiększenie węzłów chłonnych, łysienie, owrzodzenia błony śluzowej jamy ustnej, suchość oczu).

Rozpoznanie

Pacjenci trafiają zwykle do lekarza pierwszego kontaktu, który w zależności od sytuacji zleca wykonanie pewnych badań dodatkowych lub prosi o konsultację specjalistę - ortopedę reumatologa. Właśnie reumatolodzy zajmują się diagnostyką i zachowawczym leczeniem wszelkich zapalnych i zwyrodnieniowych zmian w układzie ruchu.

Szczególnie ważną informacją dla lekarza jest charakter bólu. Ból, który pochodzi ze struktur stawowych, powinien ustępować podczas odpoczynku, a nasilać się przy ruchach lub obciążeniu stawu. Ból niewyraźnie zlokalizowany może pochodzić ze struktur otaczających staw lub być związany z uszkodzeniem kości.

Bardzo ważne dla diagnostyki, a co za tym idzie - leczenia, jest także rozróżnienie zapalenia jednego lub kilku stawów od chorób cechujących się zmianami w wielu stawach. Ból i stan zapalny pojedynczego stawu może być objawem urazu, zakażenia lub zapalenia spowodowanego odkładaniem się kryształów (jak to ma w miejsce w chorobie zwanej dną, w której w stawie odkładają się kryształy kwasu moczowego krążącego w nadmiarze we krwi). W przypadku ostrego zapalenia jednego stawu trzeba potwierdzić lub wykluczyć bakteryjne zapalenie stawu. Jest to przypadek, w którym konieczna jest natychmiastowa pomoc lekarska. W przypadku opóźnienia podjęcia odpowiedniego leczenia, na przykład miejscowego (do stawu) lub ogólnego (najczęściej dożylnie) podania antybiotyku, może szybko dojść do nieodwracalnego uszkodzenia stawu.

Zapalenie wielu stawów, szczególnie z obecnością objawów ogólnych lub objawów zajęcia narządów wewnętrznych, wskazuje zwykle na układową chorobę reumatyczną.

Badania dodatkowe

W celu potwierdzenia rozpoznania lekarze mogą zlecić wykonanie następujących badań laboratoryjnych:

• OB,

• morfologia z rozmazem,

• badanie ogólne moczu,

• odczyn Waaler-Rose i lateksowy,

• próby wątrobowe (transaminazy, fosfataza zasadowa),

• rentgen klatki piersiowej,

• rentgeny stawów,

• badanie ultrasonograficzne stawów (np. kolanowych).

Badania laboratoryjne nie zawsze niestety dają jednoznaczną odpowiedź co do typu zapalenia stawów. Na przykład OB jest przyspieszony nie tylko w zapaleniu stawów, ale także w innych, mogących toczyć się w organizmie procesach zapalnych, zakażeniach oraz chorobach nowotworowych. Sam wynik OB nie pozwala zatem rozpoznać konkretnej choroby. Oznaczenie czynnika reumatoidalnego (odczyn Waaler-Rose i lateksowy) wykonuje się, gdy istnieje podejrzenie RZS. Jednak u co najmniej 25% chorych na RZS nigdy nie stwierdza się tego przeciwciała. Dlatego też i w tym wypadku rozpoznania choroby nie można oprzeć wyłącznie na tym badaniu.

Diagnostyka zapalenia stawów jest czasem zadaniem skomplikowanym, wymagającym wykonania badań wysoce specjalistycznych, dostępnych w oddziałach o profilu reumatologicznym.

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)

Typową układową chorobą reumatyczną jest RZS. Jest to w zasadzie grupa chorób o nieznanej przyczynie, w których wystąpieniu i przebiegu podstawową rolę odgrywają procesy immunologiczne. W zapalnie zmienionych stawach powstają przeciwciała skierowane przeciwko innym, własnym przeciwciałom - tzw. czynnik reumatoidalny. Uruchamia to nie do końca jeszcze poznany łańcuch reakcji immunologicznych (autoimmunologicznych), których widocznym efektem jest gromadzenie się wysięku w stawie oraz niszczenie chrząstki stawowej.

RZS występuje u ok. 0,5-1% ludzi - z tym, że kobiety chorują znacznie częściej niż mężczyźni (w stosunku 4 : 1). Chociaż choroba może pojawić się w każdym wieku, szczyt jej występowania przypada na okres od 30. do 60. roku życia. RZS może mieć charakter ciągły lub cykliczny z mniejszymi lub większymi przerwami (remisje). Zaobserwowano, że czynnikiem bezpośrednio wyzwalającym objawy choroby często bywa: przebyty poród, znaczny wysiłek fizyczny, stres lub uraz.

RZS, zwane dawniej gośćcem, jest przewlekłym, postępującym procesem zapalnym, rozpoczynającym się w błonie maziowej stawów (błona wyściełająca staw od wewnątrz), prowadzącym do niszczenia tkanek stawowych, zniekształceń, upośledzenia czynności stawów i kalectwa. Początek choroby jest zwykle powolny, pojawiają się bóle stawów i mięśni, stany podgorączkowe, brak apetytu. Początkowo proces zapalny zwykle obejmuje stawy nadgarstkowe oraz drobne stawy rąk i stóp. W stawach pojawia się ból, obrzęk, ograniczenie ruchomości, chorzy skarżą się na sztywność stawów i mięśni w godzinach porannych. Zmiany zapalne mogą występować także w narządzie wzroku, sercu, węzłach chłonnych, skórze (tzw. guzki reumatoidalne) czy płucach. Częstym objawem jest niedokrwistość.

Podstawą rozpoznania, oprócz charakterystycznych objawów, są badania radiologiczne. Na zdjęciach rentgenowskich kości z zajętymi stawami widoczne są ubytki, nadżerki, zrosty kostne oraz zniekształcenia.

Leczenie farmakologiczne polega na stosowaniu niesteroidowych leków przeciwzapalnych (krewniaków aspiryny), leków wpływających na proces zapalny oraz hormonów sterydowych (pochodne hormonów kory nadnerczy). Ogromne znaczenie ma rehabilitacja chorych - zabiegi fizykalne (nagrzewanie lampą sollux, elektrolecznictwo, leczenie niskimi temperaturami (czyli krioterapia), ultradźwięki, jonoforeza, masaże, stosowanie systematycznej gimnastyki usprawniającej. W przypadku dużego zniszczenia stawu możliwe jest leczenie operacyjne, w tym zastąpienie stawu endoprotezą.

Nie należy bagatelizować "problemów stawowych", szczególnie gdy występują inne współistniejące objawy. W takich przypadkach konieczna jest możliwie szybka wizyta u lekarza.

Typy schorzeń układu ruchu
	Zmiany zapalne w tkankach otaczających staw	Niezapalna choroba stawu (np. choroba zwyrodnieniowa)	Układowa choroba reumatyczna
sztywność poranna	miejscowa, krótkotrwała	miejscowa, krótkotrwała	znaczna, długo utrzymująca się
objawy ogólne	nieobecne	nieobecne	obecne
szczyt dolegliwości	podczas ruchów	po długotrwałym wysiłku	po dłuższej bezczynności
symetria zmian	rzadko	czasem	często
objawy zapalenia	ponad ścięgnem	nietypowe	często
bolesność przy ucisku	ogniskowa, okołostawowa	nietypowa	nad całym stawem

Niepokojące objawy mogące towarzyszyć zapaleniu stawów:

• utrzymująca się temperatura ciała powyżej 38ĄC,

• dolegliwości przewlekające się ponad 6 tygodni,

• objawy ogólne osłabienie, złe samopoczucie,

• bóle mięśni,

• silne objawy zapalenia jednego stawu (podejrzenie bakteryjnego zapalenia stawu),

• silny ból (podejrzenie ostrego uszkodzenia struktur wewnątrz- lub okołostawowych).

• inne objawy - żółtaczka, kaszel, zmiany skórne.

---