PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA - OKRES DOJRZEWANIA - ADOLESTENCJI
Charakterystyka ogólna
Dojrzewanie jest procesem rozwoju dziecka, polegającym na aktualizowaniu w odpowiednim czasie wrodzonych, „zaprogramowanych'' dziedzicznie, określonych reakcji i schematów zachowań. Proces dojrzewania przebiega według ściśle określonej kolejności pojawiania się reakcji i schematów zachowań u wszystkich normalnie rozwijających się dzieci w różnych epokach i różnych kulturach. Chodzi o takie reakcje i schematy zachowań, które pojawiają się przed narodzeniem dziecka i (lub) bezpośrednio po jego urodzeniu, zanim nie wystąpił proces uczenia się. Przykładem uwarunkowanych dziedzicznie fizycznych reakcji i schematów zachowań mogą być pojawiające się kolejno: siedzenie, stanie, chodzenie, krzyk, gaworzenie czy chwytanie i obmacywanie przedmiotów. Poza fizycznymi dziedzicznymi reakcjami, proces dojrzewania obejmuje także reakcje psychiczne. Jako przykład można wymienić uśmiech dziecka (reakcja na potrzebę kontaktów społecznych) czy agresję pojawiającą się w okresie wyrastania pierwszych zębów. Te ogólne, niezróżnicowane schematy reagowania mają szansę przekształcenia się w specyficzne, złożone formy zachowania dziecka wówczas, kiedy zadziałają odpowiednie bodźce ze środowiska pobudzające proces uczenia. Współdziałanie dojrzewania i bodźców środowiskowych można prześledzić na przykładzie rozwoju sprawności ruchowych. Wraz ze wzrostem organizmu dojrzewają (uwarunkowania dziedziczne) struktury systemu nerwowego, rozwijają się kości, mięśnie, następuje zmiana proporcji ciała. Jednak dla rozwoju kontroli mięśni potrzebne są jeszcze ćwiczenia w używaniu różnych partii mięśni. Bodźcami, pobudzającymi dziecko do takich ćwiczeń może być zachęta rodziców czy przykład kolegów. Dopiero współwystępowanie procesów dojrzewania organizmu i ćwiczeń podejmowanych przez dziecko (czyli uczenia się), doprowadzi do rozwoju sprawności ruchowych dziecka.
W przypadku uwarunkowanej dziedzicznie reakcji psychicznej, jaką jest uśmiech małego dziecka, przechodzenie do bardziej skomplikowanych reakcji wygląda następująco. Każde małe dziecko jest potencjalnie zdolne do uśmiechania się do każdej osoby. Jednak, na skutek uczenia się, reaguje ono uśmiechem najpierw na twarz matki, która jest źródłem bodźców miłości i opieki. Prowadzi to w dalszym rozwoju do powstania więzi emocjonalnych między dzieckiem i matką. Badania wykazują, że jeżeli w pierwszym roku życia dziecka pozbawi się je owych bodźców miłości i opieki, pochodzących od matki, na czas dłuższy niż trzy miesiące, wówczas jego rozwój emocjonalny zostanie zahamowany. Mogą pojawić się nawet objawy, przypominające depresję człowieka dorosłego.
M. Braun-Gałkowska, Psychologia domowa, Olsztyn 1987; J. C. Dobson, Zasady nie są dla tchórzy, Warszawa 1993.
Dojrzewanie biologiczne
Terminu tego używa się często dla określenia pewnego etapu rozwoju, który ma doprowadzić jednostkę do przedłużenia gatunku, czyli do dojrzałości narządów rozrodczych, zdolnych do zrodzenia potomstwa. Dojrzewanie biologiczne jest utożsamiane często z dojrzewaniem fizycznym, które stanowi tylko komponentę dojrzewania biologicznego.
Dojrzewanie biologiczne jest procesem ciągłym, rozpoczynającym się od momentu zapłodnienia poprzez okres życia płodowego, okres noworodkowy (do końca 4 tyg.), niemowlęcy (do końca 1 roku), poniemowlęcy (od końca 1 do końca 3 roku życia), przedszkolny (4-6 lat), okres młodzieńczy, w którym wiek pokwitania zakończy procesy rozwoju biologicznego.
Proces dojrzewania biologicznego przebiega etapami, które albo następują po sobie, przez co warunkują przejście z jednego etapu do następnego, albo zachodzą na siebie.
Rozciągnięcie dojrzewania w czasie (od poczęcia do 14-16 l.) ukazuje uzależnienie występowania poszczególnych etapów rozwoju od wieku kalendarzowego. Nie zmienia to jednak faktu, że u człowieka występuje indywidualne zróżnicowanie dojrzewania biologicznego w obrębie poszczególnych etapów. Spowodowało to stworzenie przez Cramptona w roku 1908 pojęcia wieku rozwojowego, używanego zamiennie jako wiek dojrzałości fizjologicznej. Dla określenia wieku rozwojowego zastosowano zestaw mierników pozwalających ustalić etapy rozwoju dziecka po urodzeniu. Są nimi: wiek morfologiczny (tzn. rozmiary ciała), wiek proporcji ciała, wiek szkieletowy, zębowy i wreszcie ostatni etap dojrzewania, w którym miernikiem są wtórne cechy płciowe.
Wśród mierników są takie, które mogą być stosowane podczas całego procesu dojrzewania biologicznego, inne odnoszą się tylko do określonego etapu. W zjawiskach rozwojowych nie tylko ważne jest osiągnięcie fizjologicznej dojrzałości, właściwej dla każdego z określonych etapów, ale także integracja wewnętrzna zachodzących przemian.
Mówi się niekiedy o zjawisku zróżnicowania, „zegarze biologicznym”, który decyduje o dojrzałości poszczególnych okresów, jak np. dojrzałość szkolna. Pozwoliło to na podzielenie etapów rozwojowych na okresy i fazy. Poszczególni specjaliści różnią się w określaniu okresów rozwojowych.
Badacz rozwoju człowieka, N. Wolański, podaje cztery okresy: I. Okres rozwoju śródmacicznego, jaja płodowego, z fazą zarodkową i płodową; II. Okres rozwoju progresywnego z fazą bierności i progresji; III. Okres względnej stabilizacji i pełni życia; IV. Okres starości.
Dojrzewanie biologiczne jest procesem niezwykle dynamicznym i złożonym. U człowieka nie można go ograniczać do zjawisk biologicznych, które są jednym z trzech elementów, składających się na dojrzałość człowieka. Biologia jest jakby podstawą, na której opiera się rozwój psychiczny i społeczny. Rozpatrując je łącznie, można uzyskać obraz procesów rozwojowych człowieka.
Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania, (red. N. Wolański i A. Siwicka), Warszawa 1979; Czynniki rozwoju człowieka, (red. N. Wolański), Warszawa 1981.
Dojrzewanie płciowe
Płeć zdeterminowana w chwili zapłodnienia poprzez chromosomy płciowe różnicuje zarodek w kierunku żeńskim (XX) lub męskim (XY). W następstwie determinacji genetycznej rozpoczyna się różnicowanie gonadalne oraz regulacja neurohormonalna. Gruczoły hormonalne z wiodącą rolą podwzgórza odgrywają poważną rolę w dalszym dojrzewaniu zróżnicowanych gonad.
Noworodek rodzi się z pierwszorzędowymi cechami płciowymi, czyli gonadami, które do okresu dojrzewania, zwanego okresem pokwitania, nie rozwijają się (poza wyjątkami chorobowymi). Natomiast od urodzenia do okresu dojrzewania formuje się u dziecka płeć psychiczna.
Okres dojrzewania nie jest ściśle uzależniony od wieku kalendarzowego. Różnice w rozpoczęciu dojrzewania płciowego zależą od cech dziedzicznych, od szerokości geograficznej, a wtórnie od klimatu i wreszcie od płci. Dziewczęta wcześniej wchodzą w okres pokwitania niż chłopcy.
Pierwszym bodźcem, który uruchamia przemiany okresu dojrzewania, jest aktywność tylnych jąder podwzgórza. One to w okresie dzieciństwa wstrzymują proces dojrzewania. Proces dojrzewania płciowego jest wyprzedzony przyśpieszeniem dojrzewania fizycznego (np. wzrost), co objawia się tzw. skokiem pokwitaniowym. Potem następuje gwałtowny rozwój gonad i narządów płciowych. Zakończenie dojrzewania narządów płciowych u dziewczynek objawia się pierwszą miesiączką, która jednak nie jest jeszcze objawem dojrzałej płodności. Płodność występuje dopiero po roku do trzech lat od pierwszej miesiączki. U chłopców pierwsze polucje są w zasadzie znakami płodności, gdyż plemniki są już zdolne do zapłodnienia.
Dojrzewanie seksualne jest związane z dojrzewaniem płciowym i jest w swoich przejawach związane z chwiejnością psychiczną, właściwą dla okresu dojrzewania funkcji neurohormonalnych. U chłopców popęd seksualny ujawnia się wcześniej objawiając się silnym napięciem seksualnym. Jest to okres egzaminu z dotychczasowego treningu w opanowywaniu pobudliwości w latach wcześniejszych. U dziewcząt dojrzewanie seksualne zachodzi później i jeśli nie zostaną one rozbudzone przez przedwczesne współżycie płciowe lub inne działania pobudzające (jak np. wyobraźnia), to pomimo wcześniejszej dojrzałości biologicznej, dojrzałość seksualną określa się na lata 18-25. Ważną rolę w osiąganiu równowagi w pobudliwości seksualnej odgrywa u dziewcząt poziom intelektualny, który umacnia wartości moralne decydujące o dojrzałości w stosunku do własnej i cudzej płci.
J. M. Tauner, Rozwój w okresie pokwitania, Warszawa 1963.
Dojrzewanie duchowe
Osiąganie pełni rozwoju, stanu gotowości do określonych zadań, konstruktywna realizacja swych wewnętrznych możliwości. Zależy od predyspozycji naturalnych i zaangażowania osobistego, a także od pomocy wychowawczej, dostarczanej ludzkiej jednostce w jej procesie rozwojowym. Jest to proces dynamiczny. Charakteryzuje go dorastanie do coraz większej świadomości samego siebie i przeżywania jedności ze społeczeństwem, ze światem, z rzeczami i zjawiskami występującymi we wszechświecie. Podstawowymi jego elementami u człowieka są: wolność i miłość. Ich doświadczanie wyzwala możliwości przeżywania innych wartości. Wolność oznacza w swym zasadniczym wymiarze otwartość umysłu i podatność na wzrastanie oraz złożenie z siebie daru Bogu, a także drugiemu człowiekowi. Miłość sprawia, że oddajemy się cali, dajemy swoje „ja”. Skłania ona nie tylko do najwyższego stopnia oddania się, lecz także przyjmowania bezinteresownego daru, nam przekazywanego.
Człowiek dojrzewa w wyniku rozwoju fizjologicznego, psychicznego i społecznego. Cechą jego dojrzewania osobowego jest wzrastające uniezależnianie się od wpływów otoczenia, coraz większe poczucie odpowiedzialności za własne postępowanie i stosunek do najbliższego otoczenia, realizm w ocenie sytuacji i umiejętność rozwiązywania problemów. Znamieniem dojrzałości jest poczucie wspólnoty z własną rodziną, a także z szerszymi grupami społecznymi, zwłaszcza z własnym narodem.
„Człowiek dojrzały posiada zdolność podejmowania wyborów i decyzji oraz przyjmowania odpowiedzialności za swoje życie. Posiada rozwiniętą osobowość, a także doskonałość na miarę pełni Chrystusa” (DA 12). Odznacza się zdolnością przyjmowania podstawowych norm moralnych i stosowania się do nich w życiu. Kształtuje według nich swoje sumienie, stara się postępować zgodnie z przykazaniem miłości Boga i bliźniego.
Osoba dojrzała akceptuje samą siebie, trwa w relacji z Bogiem, odnosi się do Niego w żywym modlitewnym dialogu. Potrafi przystosować się do różnych sytuacji, prawidłowo ustosunkowuje się do własnych uczuć i reakcji, podejmuje trafne decyzje, a błędne koryguje.
J. K. Szłykowicz, Szczęśliwe rodziny, Marki-Struga k. Warszawy 1992; M. Wójcik, Szczęśliwa rodzina, Warszawa 1994.
Aspekt rodzinny
Dojrzewanie obejmuje wiek od 12 do 20 lat. Dominującą jego cechą jest stopniowe uświadamianie sobie przez młodych ludzi własnej odrębności, tożsamości i godności osoby. Intensywny rozwój biologiczny w tym okresie ujawnia odrębność płciową i powoduje wzbogacenie uczuciowego kontaktu ze światem. Pierwszorzędnego znaczenia nabierają nasilone osobowe relacje pozarodzinne. Rozszerzeniu ulegają zainteresowania poznawcze i chęć decydowania, choć intelekt znajduje się pod silnym wpływem wyobraźni, a wola pod mocnym wpływem miłości uczuciowej skierowanej ku przyjemnościom.
Dla prawidłowego doskonalenia charakteru młodzieży i ukształtowania trwałych dobrych postaw moralnych podstawowe znaczenie posiadają relacje rodzinne. W tym okresie rodzice słowem i przykładem powinni wskazywać najpełniejszy cel życia, czuwać, aby dziecko mogło wyznaczony cel osiągać i interweniować w przypadku podejmowania przez nie działań niemoralnych. Koniecznym warunkiem dla realizacji tych celów jest harmonia współżycia rodziców. Dzięki niej wychowanie będzie prowadzone w sposób niezakłamany i radosny. Ona stanowi fundament stałości woli rodziców, skierowanej ku dawaniu tego, co służy rozwojowi dziecka. Umożliwia w indywidualny sposób właściwe ukierunkowanie miłości każdego dziecka i roztropne uszanowanie jego wolności.
Dla uzyskania właściwych owoców procesu dojrzewania młodzieży w postaci jej świadomości moralnej i odpowiedzialności konieczna jest współpraca z łaską Bożą. Dlatego rodzice chrześcijańscy powinni zadbać o systematyczne korzystanie przez młodzież z bogactwa sakramentów i liturgii, ponieważ one są źródłem mocy do miłownia Boga, które uszlachetnia w najpiękniejszy sposób.
W przypadku, gdy rodzice nie podejmą procesu wychowania z powodu formalnego lub nieformalnego rozbicia rodziny, doprowadzają do duchowego sieroctwa swoje dorastające dzieci. W ten sposób wkładają na nie ciężary ponad siły, ponieważ niszczą świat ich marzeń i dążeń, w konsekwencji pozbawiając je umiejętności odnalezienia sensu życia. Zamiast wzrostu wolności w opanowywaniu siebie, zamiast uzyskanej dojrzałości, młodzież utrwala w sobie nieuporządkowane uczucia będące źródłem egoistycznych zachowań.
F. W. Bednarski, Wychowanie młodzieży dorastającej, Rzym 1976; J. Winkowski, Ogniwo i gniazdo. Rozważania o rodzinie i wychowaniu, Sandomierz 1997.