Poezja wojny (K. K. Baczyński, Tadeusz Gajcy - środowisko „Sztuki i Narodu”; Czesław Miłosz) i porażenie wojną (Tadeusz Różewicz).
Wojenne losy pisarzy.
Przedostali się na zachód podczas kampanii wrześniowej: Tuwim, Wierzyński, Słonimski.
Przebywający za granicą w momencie wybuchu wojny: Jan Lechoń, Witold Gombrowicz (był na wycieczce w Argentynie i tam już został do 1963r.)
Zabici podczas kampanii wrześniowej: Józef Czechowicz, Stanisław Witkiewicz (popełnił samobójstwo 17 września 1939r.).
Zabici w hitlerowskich więzieniach i obozach: Bruno Schulz (w getcie), Janusz Korczak, Tadeusz Boy-Żeleński (rozstrzelany wraz z inteligencją Lwowa).
Zabici podczas powstania warszawskiego: Juliusz Kaden-Bandrowski, Włodzimierz Pietrzak, Karol Irzyowski (zmarł później, ale na skutek ran odniesionych podczas powstania), Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy.
Przetrwali, którzy spędzili lata wojenne w obozach: Gustaw Morcinek, Tadeusz Borowski, Leon Kruczkowski, Konstanty I. Gałczyński.
Przebywający pod niemiecką okupacją: Leopold Staff, Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Jerzy Szaniawski, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Parandowski, Julian Przyboś, Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski
Przebywający w więzieniach i obozach stalinowskich: Władysław Broniewski, Aleksander Wat, Anatol Stern, Tadeusz Peiper, Gustaw Herling-Grudziński.
Pisarze, którym udało się przedostać na zachód (przeważnie do Francji), po upadku Francji wyjeżdżali do Wielkiej Brytanii lub Ameryki. W Londynie powstał ośrodek polskiego życia kulturalnego w latach wojny.
W czasie wojny ludziom potrzebna była przede wszystkim liryka patriotyczna pokazująca obraz bojowych zmagań i cierpień narodu, dodająca sił do walki. Na drugi plan schodziła tematyka czysto artystyczna.
Na lata okupacji przypadają konspiracyjne debiuty całego grona młodych poetów. Swoje pojedyncze wiersze czy tomiki publikowali w czasopismach literackich odbijanych na powielaczu. W ten sposób z konspiracyjnym pismem warszawskiej młodzieży studenckiej „Droga” związani byli w latach 1943-1944 Krzysztof Kamil Baczyński i Tadeusz Borowski. Inna grupa młodych - Wacław Bojarski, Tadeusz Gajcy, Zdzisław Stroiński, Andrzej Trzebiński, wydawała już od 1942r. pismo „Sztuka i Naród” (do 1942).
„Sztuka i Naród” - pismo młodych polonistów podziemnego Uni Warszawskiego (od kwietnia 1942 do lipca 1944). Działało pod patronatem Konfederacji Narodu - konspiracyjnej organizacji polityczno-wojskowej o rodowodzie nacjonalistycznym. Twórcy pisma przeciwstawiali katastrofie wojny wizję „kultury imperialnej”. „Imperializm” oznaczał dla nich rozszerzenie przestrzeni duchowej Polaków: ludzi czynnych, odważnych, odpowiedzialnych, przekraczających swoje ograniczenia, kreujących świat w zgodzie z wartościami etyki chrześcijańskiej. Kolejni redaktorzy ginęli z rąk okupanta.
Krzysztof Kamil Baczyński (1921 - 1944)
Zginął w powstaniu.
Ogłoszone przez niego konspiracyjne Wiersze wybrane z 1942 podpisane były jego pseudonimem - Jan Bugaj. Spotkały się z przychylną krytyką w prasie konspiracyjnej. Baczyński pisał dużo, a jego rękopisy zbierała matką i dzięki temu po wojnie można było je opublikować (1961r. - Utwory zebrane, ok. tysiąc stron wydruku). Kazimierz Wyka i Jerzy Zagórski przyrównywali Baczyńskiego do Słowackiego, głównie ze względu na podobieństwa w typie obrazowania, odrealniania świata, w charakterze baśniowo-zdobniczym, płynnym liryków.
Wiersze Baczyńskiego określa się jako poezję „apokalipsy spełnionej”, w odróżnieniu od apokalipsy przewidywanej przez poetów lat trzydziestych.
Wiersze Baczyńskiego - charakterystyka:
Wyraz wewnętrznych zmagań poety;
Czysta liryka wyrażająca poetycki zachwyt dla świata i jego piękna, podejmująca wielkie zagadnienia filozoficzne i moralne;
Widoczne wpływy Norwida - np. w wierszu W żalu najczystszym jest refleksja nad tym, czym powinny być pojęcia wolności i miłości w rozumieniu społecznym; występują niedopowiedzenia, aluzje, jest to swoisty rachunek sumienia z najbliższą przeszłością Polski;
Tragiczny nastrój wierszy, w których odczuwać można konflikt pomiędzy czystością postawy młodych żołnierzy a wielką grą polityczną, w której są tylko pionkami - Z lasu
Poezja moralna wykraczała poza czas wojny. Poeta pisał także o czasach, w których ci, co musieli zabijać, będą budować nową rzeczywistość;
W poezji Baczyńskiego widoczna jest walka postaw - między posępną rzeczywistością, obowiązkiem krzepienia patriotycznego a pięknym marzeniem, czystym pięknem;
Najczęstsze motywy: przemijania, przepływu czasu, będący odbiciem naturalnego rytmu w przyrodzie, np. w wierszu Bajka;
Poeta nie przemawia wprost, nie komentuje wydarzeń - cały sens wiersza przejawia się w obrazach-wizjach plastycznych, które są wielkimi metaforami;
Ostre kontrastowanie słów wyrażające tragizm, jak w wierszu Pokolenie (ziemia pełna po brzegi owocami skontrastowana z obciętą głową zwisającą ze świerków);
Wiersze poświęcone żonie, młodziutkiej Barbarze - ciepłe, pełne liryzmu, intymnego spokoju, zachwytu;
W wierszu Mazowsze widoczna postawa conradowska - zasada wierności, obowiązek obrony ziemi ojczystej.
Tadeusz Gajcy
Zginął w powstaniu. Był ostatnim redaktorem naczelnym „Sztuki i Narodu” (od listopada 1943r. do powstania). W czasie okupacji wydał dwa zbiory poetyckie Widma (1943) i Grom powszedni (1944), oba pod pseudonimem Karol Topornicki.
Reprezentuje ten sam nurt, co Baczyński;
Także przeżywał wewnętrzny konflikt artysty, którego pociągała poezja czystego piękna, snu i marzenia, a który musiał narzucić sobie styl poety-bojownika (widoczny w wierszu Wczorajszemu);
Skłonność do poezji wizyjnej, odrealnionej, operującej śmiałą, awangardową retoryką - w poemacie Widma (aluzje do okupacyjnej rzeczywistości wyłaniają się niby obrazy z męczącego snu);
W tym odrealnieniu można byłoby widzieć formę protestu przeciwko takiej rzeczywistości, obrony przed nią lub wyraz upodobań estetycznych;
Króluje fantazja, groteska, występują motywy z mitologii biblijnej i greckiej, choć uwspółcześnione - Ballada o stajence, a także utwory sceniczne - udramatyzowana groteska poetycka Misterium niedzielne oraz trzyaktowa sztuka Homer i Orchidea;
Bardzo często występuje dramatyzacja formy lirycznej, np. monolog bohatera przeistacza się w pozorowany dialog - Wczorajszemu, Do potomnego
Czesław Miłosz (ur. 1911)
Przed wojną wydał dwa tomiki: Poemat o czasie zastygłym oraz Trzy zimy. Należał do Żagarystów, katastrofistów.
W wierszach dominuje całkiem realny obraz Warszawy i Polski w czasie wojny, pełny lirycznej zadumy i gorzkiej refleksji - Miasto (o bombardowanej Warszawie), Ranek, błądząc, Rzeka, Książka z ruin, Walc
Najsłynniejszy wiersz, Campo di Fiori, nawiązuje do dni zagłady warszawskiego getta. Uderza kontrast między płonącą żydowską dzielnicą a skoczną muzyką karuzeli znajdującej się pod murami getta. Przywołując obraz placu Campo do Fiori, gdzie wśród kolorowych kwiatów jest pomnik spalonego na stosie Giordana Bruno, wyraża tragizm samotności umierających.
Wiersze: Dzień tworzenia, Kraina poezji, Piosenka pasterska, Piosenka o końcu świata - przejaw marzenia o sztuce wyrażającej zachwyt nad urodą świata , próba oderwania się od przeżyć narzuconych przez historię, przeciwstawienia się od własnych wizji katastroficznych
Cykl wierszy Świat. Poema naiwne - wiersze z pozoru prościutkie, choć układają się w wielki poemat metafizyczny;
Po wojnie Miłosz wydał zbiór liryków Ocalenie (1945r). Zawarł w nim wyraz poetyckiego buntu, konieczności obrony podstawowych wartości moralnych (wiersz W Warszawie) oraz przekonanie, że poezja ma „cel wybawczy”. Od tego momentu jest to najbardziej charakterystyczna cechu programu estetycznego. Dąży do uczynienia formy wiersza jak najbardziej pojemną. W twórczości powojennej zwraca się ku tradycji, klasykom.
Tadeusz Różewicz (1921)
W 1944 wydał konspiracyjnie tomik partyzanckich wierszy i opowiadań Echa leśne. Na twórczość związaną z latami wojennymi składają się także tomiki: Niepokój (1947) oraz Czerwona rękawiczka (1948). Jako poeta urodzony w 1921r. jest on jednym z Kolumbów - pokolenia dramatycznego, do którego przynależeli młodzi poeci urodzeni już w niepodległej Polsce, a dla których najważniejszym przeżyciem stały się obrazy wojenne.
Poezja „ściśniętego gardła”.
4 najczęstsze motywy: dom, miłość, rodzina, natura.
Obsesyjnie pojawiający się kompleks winy-ocalenia.
Jego wiersze reprezentują 4 system wersyfikacyjny - każdy wers składa się z 1 lub 2 zestrojów akcentowych, a rytm oddaje szczątkowy charakter świata powojennego.
Przekazywanie elementarnych prawd poprzez konkretne nazwy - jak np. w wierszu Ocalony. Bezwzględność, okrucieństwo rzeczowości. Wiersz zbudowany z tworzywa i reguł wewnętrznych demonstracyjnie niepotrzebnych. Ślad awangardowego konstruktywizmu, choć bez wyszukanych metafor. Wiersz ten mówi o pustce, przed którą stanęli ocaleni. Jest więc zwrócony ku życiu, a nie ku śmierci. Jako jedyna postawa światopoglądowa pozostaje niepokój.
Różewicz mówi w imieniu swej generacji - z nimi dzieli katastroficzny światopogląd.
Konkretność języka - wyliczanie rzeczowników, powtarzanie tych samych cząstek składniowych, unikanie symbolów, zaniechanie wszelkich ozdób stylistycznych.
Przejmuje inicjatywę w dialogu międzypokoleniowym, który prowadził wcześniej Miłosz.
Słowo poety nie ma mocy sprawczej, twórczej, piękno nie może ocalać, bo go nie ma w naszym kraju - Maski. Jedyną wartością jest instynkt życia.
Motywy cmentarne i erotyzm.
Niezgoda na poszukiwanie ocalenia w powrocie do przeszłości - w wierszu Do umarłego.
Zagłada i katastrofa jako podstawy światopoglądu poety.
Brzydota i śmietnik synonimem epoki, jak np. w wierszu Szerokie czerwone usta.
Wiersze wojenne Różewicza to polemika z Miłoszem (Niepokój to odpowiedź na tomik Miłosza Ocalenie). Prowadzili oni poetycki spór. Reprezentowali dwie odmienne orientacje: postawę awangardową i neoklasycystyczną.
Powojenne tomiki:
- Poemat otwarty (1956)
- Formy (1958)
- Rozmowa z księciem (1960)
- Głos Anonima (1961)
- Zielona róża (1961)
- Nic w płaszczu Prospera (1962)
- Twarz (1964)
- Twarz trzecia (1968)
- Regio (1969)