Artur Hutnikiewicz, Stefan Żeromski, Warszawa 1973.
Pierwsze doświadczenia, pierwsze podniety.
Urodził się w Strawczynie (niedaleko Kielc) - Góry Świętokrzyskie - zachwyt przyrodą. Twórca literacki, który czerpie przede wszystkim z osobistych doświadczeń (krajobrazy „domowe”).
Rodzice: Wincenty i Józefa Katerlanka, 4 siostry (przeżyły dwie). Stefan urodzony 14 X 1864. Matka wrażliwa, uczuciowa, kochała poezję, dużo czytała, chora na gruźlicę. W okolicy wojna partyzancka. Niezbyt dobra sytuacja materialna.
Młodość trudna i samotna.
1874-1886 gimnazjum kieleckie. Głównie tłumaczenie tekstów z polskiego na rosyjski. Język „krajowy” nadobowiązkowy. Nauczyciele: ks. Teodor Czerwiński i Antoni Gustaw Bem (profesor języka i literatury ojczystej). Szkolne przyjaźnie: Janek Strożecki (potem konspiracja i walka, ruch robotniczy, emigrant) i Wacek Machajski (zesłaniec). 12 lat: 8 + klasa wstępna, 3 lata za długo. Problemy z matematyką. W dzienniku te same problemy wciąż: wolność narodowa, społeczna, indywidualna człowieka, prawo do swobody wewnętrznej, do wolności ducha. Religijność wyniesiona z domu. Pogłębiający się radykalizm Żeromskiego - konflikty z ks. Czerwińskim.
Powołanie pisarskie: spojrzenie naiwne i romantyczne - poryw natchnienia, który wynosi artystę wysoko ponad zwykłych ludzi. Zetknięcie z naturalizmem. 1882 w dzienniku zestawienie pierwszych płodów chłopięcej muzy (37: wiersze liryczne, poematy epickie, powieści prozą, dramaty na scenę pięcioaktowe i przekłady z literatur słowiańskich - czeskiej, ukraińskiej, rosyjskiej; większość się nie zachowała). W wyższych klasach gimnazjum - więcej czyta i rozważa niż pisze.
15 sierpnia 1879 śmierć matki, kłopoty finansowe, najmłodsza z sióstr pod opiekę dalszej rodziny. 1881 ślub ojca z Antoniną Zeitheimówną (konflikty z najstarszą córką, wyprowadza się). 1883 śmierć ojca. Brak kontaktu z siostrami, brak bliskiej rodziny, brak zabezpieczenia finansowego. Korepetycje. Życie uczuciowe, nieśmiały. Miłość do młodszej siostry Antoniny, mężatki, Heleny Radziszewskiej.
Lata wędrówki i narodzin pisarza.
1886 Szkoła Weterynaryjna w Warszawie. Korepetycje, zasiłki. 1886 Liga Polska w Szwajcarii (z niej Liga Narodowa, nacjonalizm, endencja). 1887 Związek Młodzieży Polskiej (Zet). Czasopismo „Głos” - antyklerykalizm, chłopomania. Żeromski na pewien czas do „Głosu”, jego ideologia: na pierwszym miejscu Polska, niepodległość, w Polsce - lud wieśniaczy.
Utrata pracy (choroba), głód, próchnica kości. Przerwanie studiów, pedagog w dworkach szlacheckich. Poznanie ziemian (nędza moralna, społeczny egoizm, uległość wobec władz zaborczych, płytkość wykształcenia, ciasnota myśli, poziomość zachceń i pragnień, kobiety piękne i rozpustne (z czego chętnie korzystał). 1890 Nałęczów, nauczyciel czworga dzieci Michałostwa Górskich, modne uzdrowisko: Deotyma, Sienkiewicz, Paderewski, Siemiradzki. Przyjaźń z Oktawią z Radziwiłowiczów Rodkiewiczową (ur. 1866, żona wygnańca), pomogła mu nawiązać kontakty m.in. z Prusem, druk pierwszych utworów. 1892 Zurych, kilka dni, w drodze powrotnej Galicja. 2 września 1892 ślub z Oktawią, posada bibliotecznego pomocnika w Raperswilu, ciężko chory. Stopniowo wraca do siebie. Stabilizacja, praca literacka. 1895 Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Opowiadania.
Świetna sztuka opowiadania.
Temat niezbyt odkrywczy ponura egzystencja biedoty miejskiej, parweniuszowski przepych i bogactwo mieszczańskich dorobkiewiczów. Odmienne podanie treści. Realizm: rzetelność obserwacji, pilność i dociekliwość analizy, wyraźne staranie, aby ujarzmiać i powściągać niecierpliwość uczucia i pisać w miarę możności spokojnie, beznamiętnie, z niewzruszonością + podspodnie nurty zabarwiają pozornie opanowany tok opowieści tajonym wzruszeniem. Wynalazca: opowiadanie w pierwszej osobie, włożone w usta postaci bliżej z imienia i nazwiska nie określonej, która obserwuje, ocenia, odczuwa i podaje wyniki swych spostrzeżeń. Postać wrażliwa, subtelna, kocha piękno we wszelkiej postaci, duża doza krytycyzmu, tonacja ironiczno-drwiąca, śmiech cyniczny, ale ukrywający wzruszenia, pozowanie na męskość. Uderza pesymizm utworów, zmysłowe wyczucie czaru natury i umiejętność oddania urody świata. Żeromski jako dyskretnie zatajony liryk. Maksymalizm moralny: wszystko albo nic, żadnych kompromisów z małością życia. Warsztat dojrzały: przy pomocy zabiegów literackich niebywale celowych i mistrzowsko użytych potrafił doskonale wydobyć treść duchową człowieka i jego kształt zewnętrzny, skala środków wyrazu bardzo szeroka. Kompozycja: zwartość i zwięzłość, współmierność w rozłożeniu elementów składowych. Zdarzenia powiązane ze sobą, spojone węzłami wewnętrznej konieczności. Kontrastujące postaci, sytuacje, obrazy, przedstawienie naturalnego porządku i następstwa zdarzeń, komplikowanie biegu akcji, przeplatanie opisów opowiadaniem, a opowiadania dialogiem, operowanie zmiennym nastrojem i przeciwstawnymi barwami, mieszanie spokojnej, epickiej opowieści z gwałtownymi wybuchami lirycznego wzruszenia. Język- trafne nazewnictwo, indywidualizm, żargon studencki. Organizacja literackiej wypowiedzi pod względem językowym.
Pierwsze powieści.
Tęsknota za krajem. 1896 Oktawia do Nałęczowa na wakacje. Kielce. 1897 Warszawa, biblioteka ordynacji Zamoyskich. Względna stabilizacja. 1899 syn, Adam (pierwsze dziecko, Stefan, zmarło w wieku niemowlęcym jeszcze w Raperswilu). Syzyfowe prace 1898, Utwory powieściowe. Syzyfowe… studium psychologiczne dziecięctwa i młodości, głęboko osadzone w nurcie historii, współczesność polityczna i społeczna, najsubtelniejsze dzieło tego rodzaju. To nie powieść o klęsce i o przegranej, zakończenie akcentem wiary i nadziei. Świetnie skomponowana, szereg epizodów-obrazów.
Ludzie bezdomni 1900: zagadnienie krzywdy i niedoli społecznej sprowadzone niemal do wymiarów prywatnej i osobistej sprawy bohatera, sprawy jego sumienia, jego indywidualnej odpowiedzialności moralnej. „Działalność” we fragmentarycznych skrótach. Pytanie: czy człowiek, podejmujący walkę o przemianę wadliwej organizacji życia, zachowuje prawo do szczęścia osobistego? Rys egotyzmu w Judymie, stylizuje się na bohatera, kompleks towarzyskiej społecznej niższości krępuje go i obezwładnia. Stosunek do środowiska społecznego, z którego się wywodzi, litość + odraza. Nie umie działać w zespole, zjednywać sobie sojuszników, działa w pojedynkę, w odosobnieniu, porywczy. Liryzm, uczuciowość, potrzeba całkowitego wypowiedzenia siebie. Joasia ideał, ale ginie przy Natalii.
Popioły.
Zainteresowania historyczne. Popioły miały być obrazem sytuacji narodu i świadomości społeczeństwa polskiego w dobie napoleońskiej. Iskry przedstawieniem czasów, ludzie i zdarzeń epoki powstania listopadowego. Współpraca z emisariuszami politycznymi. 1900 rewizja u Żeromskich, skonfiskowanie rękopisów obu powieści. Popioły odzyskane. Choroba. 1902 podróż do Włoch. Powieść kończona w pośpiechu. 1904 wydanie książkowe. Nagroda w wysokości 1000 koron od galicyjskiego Wydziału Krajowego. Akcja: ostatnie lata XVII wieku - 1812, panorama życia polskiego, perypetie Rafała Olbromskiego i Krzysztofa Cedry. Świetne typy ludzkie, doskonale oddane klimat i aura tamtych czasów, ubogie i surowe życie drobnej i średniej szlachty. Anachronizmy: pominięcie odnowicieli czasów stanisławowskich, karykaturalny wizerunek Akademii Krakowskiej, jednostronny obraz hulaszczej, lekkomyślnej Warszawy pruskiej. Motywy wojenne na pierwszym miejscu (czyn wojenny jako wyraz i sprawdzian odrodzenia się narodu): kampania włoska 1797, wojna francusko-pruska 1806, Son Domingo, hiszpańska wyprawa Napoleona 1808, kampania polsko-austriacka 1809, wojna francusko-rosyjska. Pominięcie politycznej strony opowiedzianych zdarzeń. Naturalizm: świetność zwycięstw okupiona jest morzem krwi, straszliwym zniszczeniem najcenniejszych zabytków kultury i pracy ludzkiej. Znamienny opór Żeromskiego wobec siły i uroku legendy napoleońskiej. Siłą motoryczną historii jest masa ludowa. Zagadnienie zła, schorzenia ciała, śmierć. Miłość: nie psychologiczna strona uczuć ludzkich, żywioł, który zaskakuje bez przygotowania., bez uprzednich zapowiedzi. Zachwycenie się wzajemne kochanków w pięknie cielesnym. Mocny, zmysłowy erotyzm Żeromskiego + umiar i subtelność. Wątłość psychologii przy konstruowaniu postaci. Bardziej udane postaci drugoplanowe. Pomyłki psychologiczne u postaci pierwszoplanowych. Postaci kobiece - pozbawione niemal aspiracji, ich jedynym przeznaczeniem i zajęciem miłość. Kompozycja: brak ciągłości zdarzeń i faktów w szeregu przyczynowo-skutkowym. Kompozycja luźna, obrazy zamknięte. Elementem scalającym - naczelne założenie powieści, temat - panorama życia polskiego w dobie napoleońskiej, postaci. Materiał historyczny - nie obrobiony. Wątki romansowe jak sensacyjne. Język i styl: niezwyczajne bogactwo słów, nie spotykaną na ogół w realistycznych powieściach niecodzienność wyrażenia, wyraźna i zamierzoną rytmiczność zdania. Gromadzenie wyrazów, epitetów, metafor w wielkiej ilości i o coraz wyższej sile uczucia, wirtuozeria i emocjonalność.
Lata nadziei i lata klęski.
Porzucenie bibliotekarstwa, poświęcenie się pracy pisarskiej. 1904 Zakopane. Nowe prądy literackie. Aryman mści się (konflikt między ideałem moralnej doskonałości a urodą życia - kobietą)i Powieść o Udałym Walgierzu 1905 w „Chimerze” (utwierdzanie się narodu w swej samowiedzy i potędze przez cierpienie). Rewolucja 1905. Polska Partia Socjalistyczna (Żeromski). 1905 Nałęczów, współzakłada Towarzystwo Szerzenia Oświaty „Światło”, organizuje ochronkę, szkołę ludową i niedzielny uniwersytet. Utwory poświęcone rewolucji: Sen o szpadzie 1905, Nagi bruk 1906, Nokturn 1907, Słowo o bandosie 1908. Zachwyt Żeromskiego wyidealizowanym, otoczonym czarem poezji, samotnym, nieznanym żołnierzem. 1906 wyjazd do Włoch (kuracja dla Adasia). 1907 powrót do Nałęczowa. Represje po upadku rewolucji. 1908 Warszawa, rewizje, aresztowanie, choroba. Wyjazd do Zakopanego. Załamanie psychiczne. Powieść Dzieje grzechu (antyfilisterskość, kompozycyjnie niezbyt udana), Duma o hetmanie (pełna aluzji) i dramat Róża (wprost o rewolucji i sytuacji porewolucyjnej).
Paryż, Europa i znów to samo, wieczne, polskie zmartwienie.
1909 Francja, Paryż. Podróże i wędrówki. Rozczytywanie się w klasykach literatury francuskiej (Balzak, Stendhal i Flaubert). Powrót do idei posłannictwa wybranych i ofiarnych jednostek - tragedia Sułkowski 1910. Uroda życia 1912: historia przebudzenia się i odrodzenia świadomości narodowej w człowieku, którego los i okoliczności rzuciły w obce środowisko, szukanie po odnalezieniu ojczyzny własnego miejsca w tym nowym świecie. Wierna rzeka 1912 uczczenie 50. rocznicy powstania styczniowego: stary spór o rolę, sens i celowość powstań. Powieść o klęsce powstania i klęsce uczuć ludzkich.
Walka z szatanem.
1912 powrót do kraju, Zakopane. 1914 w Wyżnich Hagach, po węgierskiej stronie Tatr. Próba zaciągnięcia się. 1914 z Janem Kasprowiczem tajna organizacja narodowa, jednocząca zaufanych przyjaciół Francji. Rozstanie z Oktawią, ślub z Anną Zawadzką - projektowała winiety tytułowe do pierwszego wydania Urody życia i Wiernej rzeki. 1913 córka, Monika. Rozstanie najboleśniej przeżył Adam. 1918 choroba serca i gruźlica chłopca. Jego śmierć 29/30 lipca 1918.
Lata wojny Walka z szatanem. Redakcja Nawracania Judasza i Zamieci (napisane w 1913, druk 1916), trzecia Charitas 1919 - Ryszard Nienawski zakochany w Xenii Granowskiej, jedyny szczęśliwy mąż i kochanek u Żeromskiego. W Walce z szatanem oboje umierają, walka o ich majątek.
W brzasku niepodległości.
Po wojnie Warszawa. Choroba. 1920 z Kasprowiczem objeżdżał tereny plebiscytowe. Tzw. Pen-Club - krajowy oddział międzynarodowej organizacji pisarzy. Starania o teatr. O Adamie Żeromskim wspomnienie 1919, studium Snobizm i postęp 1923. Ideologię społeczną Żeromskiego cechuje znamienny i zdecydowany antyrewolucjonizm, konsekwentny humanitaryzm. Odkrycie morza i Pomorza. Przyjaźń z Janem Lechoniem - Leszkiem Serafinowiczem. Wiatr od morza 1922 i Międzymorze 1924, Wisła 1918.
Teatr Żeromskiego.
Wczesne dramaty - przyjęcie chłodne, Róża niesceniczna. Utwory rozwlekłe, motywy dłużyły się, obrazy luźno ze sobą związane i zastygłe w bezruchu.
Ponad śnieg bielszym się stanę… 1921, Biała rękawiczka 1921, Turoń 1923, Uciekła mi przepióreczka… 1924. Znaczne postępy w zakresie opanowania zasad techniki dramatopisarskiej. Dwa niedomagania jego teatru: zbyt wiele motywów, brak w utworze jednej tonacji i klimatu oraz słabość motywacji wewnętrznej przebiegu zdarzeń. Nazbyt często wzniosłość i prawdziwa poezja wielkich uczuć i wspaniałych idei kojarzy się z melodramatem (teatr płytkich i niewybrednych gustów). Uciekła mi przepióreczka… uznanie od pierwszego momentu. Tylko przydługie wprowadzenie, technicznie zgrabna i fachowa.
Przedwiośnie.
Niepokoje w Polsce, walka o władzę. Wszelkie niepokoje pisarza - Przedwiośnie 1925. Wewnętrzne rozprzężenie, marazm, lekkomyślna beztroska posiadaczy, nędza ludu, nadużycia władzy, widmo rewolucji. Rozpaczliwy alarm, krzyk przestrogi. Obraz ziemiaństwa sprzed 30 lat. Kompozycja powieści, rozłożenie akcentów niefortunne, artyzm niejednaki. Ma doskonałe momenty, świetne epizody i sceny, całość pisarsko niedopracowana.
Ostatnie chwile.
Burza wokół Przedwiośnia. Obrzucony błotem. Sukces w Rosji, 6 razy przetłumaczona na język rosyjski. 1924 Nobel nie został mu przyznany (pisarz proniemiecki, lewicowy).
Tęsknota za krajem dzieciństwa - Puszcza jadłowa 1925. Włochy w 1924. Lato/jesień 1925 polepszenie. 20 listopada 1925 śmierć, gwałtownie, anewryzm serca. Korowód do mieszkania. Zwłoki wystawione w Sali kolumnowej na zamku, będącej miejscem zebrań literatów. Pogrzeb na koszt państwa 23 listopada 1925. Spór między rządem a opinią publiczną (chciał wystawnego pogrzebu). Dekoracja wstęgą orderu Polonia Restituta. Wystawność.
Otrzymał go Reymont.
1