Średniowieczna pieśń religijna polska
Bogurodzica:
najbardziej znana pieśń religijna polskiego średniowiecza o której Jan Długosz pisze jako o hymnie państwowym („carmen patrium”) rozbrzmiewającym na polach Grunwaldu, dzięki czemu tekst Bogurodzicy wszedł w XVI w. do statutów: koronnego z roku 1506 i litewskiego; według opinii Jerzego Woronczaka dwie pierwsze zwrotki pieśni to dwa tropy do Kyrie eleison, w spolonizowanej formie „kierlesz”; utwór powstał na schyłku XIII lub w początku XIV w.; od pierwszej połowy XV w. utwór rozrasta się przez doczepienie nowych zwrotek;
zwrot do Matki Bożej z prośbą aby pozyskała i zesłała od swojego syna łaski (wstawiennictwo); w drugiej strofie modlitwa zostaje skierowana bezpośrednio do Syna Bożego, „bożyca", by przez wzgląd na osobę Jana Chrzciciela dał ludziom szczęśliwe życie na ziemi, a potem wieczne bytowanie w raju; obie strofy kończą się refrenem Kyrieelejson; druga część charakter pasyjny: podkreślenie, że dla Chrystus zmartwychwstał i tym samym pokonał szatana (zbawił ludzkość); zstępując do piekła zgładził grzech Adama i tym samym wybawił go z piekła; zwrot do praojca o doprowadzenie swych dzieci do nieba i taka sama prośba kierowana do Chrystusa; Jezus odkupił ludzi z mocy szatana nie złotem ale swą mocą (łaską); dla człowieka Jezus cierpiał męki: ukrzyżowanie, krew z przebitego boku; Bóg czuwa nad duszą ludzką, odbiera ją diabłu i przywołuje do siebie; zakończenie: ponowny zwrot do Maryi; prośba, by Chrystus zachował od wszelkiego złego i doprowadził do raju; forma Amen;
Pieśni pasyjne:
Krzyżu wierny i wyborny (Pange lingua gloriosi):
jest to przekład hymnu Pange lingua gloriosi („Sław języku”) przypisywanego Wenancjuszowi Fortunatowi (zm. po 600 r.); strofa 8 oryginału znalazła się w polskim przekładzie na początku;
pochwała krzyża - narzędzia męki Chrystusa; jest to drzewo wyróżniające się ze wszystkich innych drzew - dające najlepsze owoce (zbawienie); następuje przedstawienie zbawczej historii: Jezus przyszedł na świat, aby zgładzić grzech Adama; narodził się z Maryi w ubóstwie (żłobek); po 30 latach życia i działalności poniósł śmierć krzyżową (dobrowolnie) a wcześniej został niesłusznie męczony: pojenie octem i żółcią, rany zadane cierniem, gwoździami, włócznią (krew i woda obmywające grzeszników); prośba do drzewa krzyżowego, aby zadawało Zbawicielowi mniej cierpienia (nie rozciągało tak jego ciała); pochwała krzyża - było godne nosić na sobie okup świata; stało się łodzią kierującą się do nieba; zakończenie: pochwała Trójcy św.;
Idą królewskie proporce (Vexila regis prodeunt):
jest to przekład hymnu Wenancjusza Fortunata Vexila regis prodeunt;
pochwała krzyża, na którym zawisł Stwórca; z przebitego boku wypłynęła krew i woda, aby obmyć ludzkość z grzechów; spełniło się proroctwo Dawida o śmierci Zbawiciela; drzewo krzyżowe jest bardziej godne od innych, bo poznaczone krwią odkupienia; na nim zapłacono okup za grzechy; dlatego krzyżowi winna jest szczególna cześć; zakończenie: pochwała Trójcy;
Pieśni wielkanocne i o duchu św.:
Chrystus z martwych wstał jest:
jest to najstarsza polska pieśń wielkanocna i zarazem najdawniejsza pewnie datowana polska pieśń kościelna; należy do tropów rezurekcyjnych; pieśń jest przekładem trzeciej zwrotki utworu łacińskiego Deus omnipotens: „Christe surrexisti exemplum dedisti”, opartym przypuszczalnie na tłumaczeniu czeskim lub niemieckim; najstarszy przekaz to Graduał płocki, ukończony w 1365 r. przez Świętosława z Wilkowa;
Chrystus zmartwychwstał dając ludziom przykład, że człowiek także powstanie z martwych i będzie cieszyć się z radości rajskiej (jeśli dobrze żył);
od połowy XV w. zaczyna się proces dodawania do zwrotki pierwotnej dalszych tropów podobnych metrycznie do pierwowzoru pieśni; najważniejsze przekazy postaci rozbudowanej to: Święty Stanisławie, Kryste Nazareński, Krystus już zmartwychwstał; Ukazał się Maryje i [opisany niżej] Trzy Maryje poszły:
Trzy Maryje poszły:
jest to fragment Ewangelii św. Marka (16, 1-7) przeniesiony w formę wierszowaną; incipity pierwszej i drugiej zwrotki pieśni wprowadził Mikołaj z Wilkowiecka do Historyi o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim;
gdy minął szabat trzy Maryje (Maria Magdalena; Maria, matka Jakuba i Salome) chciały namaścić ciało Chrystusa zakupionymi wonnościami; zastanawiały się kto odsunie im kamień zasłaniający wejście do grobu; gdy dotarły na miejsce zastały kamień odsunięty oraz anioła, który powiedział im, że Chrystus zmartwychwstał, a na dowód pokazał chusty, w które owinięte były zwłoki; nakazał też przekazać apostołom nowinę, że Jezus zjawi się w Galilei;
Poniższe pieśni o Duchu św. poruszają ten sam temat, różnią się tylko sposobem jego ujęcia:
prośba o przyjście Ducha św., który napełni mądrością serca wiernych, wspomoże i doprowadzi do zbawienia wiecznego, naprawi błędy, udzieli siedmiorakiego daru, rozpali ogień swej świętej miłości; do tej pory istnieje pieśń kościelna „Przybądź Duchu Święty”;
Przydzi, Dusze Święty, k nam:
jest to niepełny przekład znanej łacińskiej sekwencji na święto Zesłania Ducha Świętego: Veni, Sancte Spiritus, której domniemanym autorem jest św. Robert, król francuski (zm. 1031)
Przydzi k nam Święty Dusze:
początkowe wersy utworu są przekładem znanej antyfony Veni, Sancte Spiritus, reple tuorum corda fidelium;
Dusze Święty, zawitaj k nam:
jest to fragment sekwencji Veni, Sancte Spiritus;
Święty Dusze, zawitaj k nam;
Przydzi, Duchu Święty, k nam:
jest to przekład łacińskiej sekwencji (po staropolsku: prozy): Veni, Sancte Spiritus;
Zawitaj k nam, Duchu Święty:
jest to polska przeróbka popularnej w średniowieczu aklamacji modlitewnej : Veni, Sancte Spiritus;
Duchu Święty, raczyż przyjdź k nam:
jest to najstarszy polski przekład znanego hymnu ku czci Ducha Świętego, przypisywanego benedyktynowi z Fuldy, Hrabanowi Maurowi (zm. 856) Veni Creator;
Kolędy:
Panna, Panna porodziła:
kolęda należąca do tzw. Rotuły kolędowej, tj. zbiorku łacińskich i polskich pieśni na Boże Narodzenie powstałego w połowie XV w.;
radość z powodu narodzenia Chrystusa z Niepokalanej Panienki napełnionej Duchem św.;
Augustus kiedy królował:
pieśń o Bożym Narodzeniu ułożona przez Ładysława z Goleniowa (zm. 1505) w formie abecedariusza;
za panowania Augusta odbył się spis ludności; do Betlejem udał się Józef z Maryją (by się zapisać); nie znaleźli dla siebie gospody (byli ubodzy); Jezus - Zbawiciel narodził się w stajence wśród zwierząt; Maryja oddawała cześć nowonarodzonemu synowi, który płakał za grzechy ludzkości; położyła go w żłobie; nie było tam niewiast, które mogłyby pomóc Maryi; zwrot do Matki Bożej o wstawiennictwo u Jezusa i do dzieciątka o odpuszczenie win; anioł ukazał się pasterzom ogłaszając wesołą nowinę; pobiegli do Betlejem i oddali cześć Jezusowi;
Kolęda się z Allelują zwadziła:
nie dokończona kolęda życzeniowa na Nowy Rok wykonywana w klasztorach bernardyńskich prawdopodobnie podczas rekreacji z pierwszej połowy XVI w.;
kłótnia alegorycznych postaci Kolędy i Allelui; zarzuty na Kolędę: przez cały rok liturgiczny była nieobecna (śpiewana tylko w okresie bożonarodzeniowym); odparcie argumentu: Alleluja „leniuchuje” przez cały Wielki Post i Przedpoście na dodatek wyrzucona z kościoła (pogrzeb Allelui - tradycja zniesienia graduału przez żaków z chóru i powieszenia go w łańcuchu na ścianie); Alleluja odpowiada, że jest to prawo kościelne; zarzuca Kolędzie, że działa w nocy (i to śpiewana przez chłopów) zaś Alleluję śpiewają tylko w dzień (i to osoby wykształcone muzycznie);
Pieśni Maryjne:
Posłuchajcie, bracia miła:
pieśń znana jest również pt. Żale Matki Boskiej pod krzyżem; Lament świętokrzyski; niektórzy badacze wysuwają opinię, że pieśń stanowi fragment liturgicznego dramatu pasyjnego; utwór ma formę sekwencji; tekst należał do zbioru tzw. Pieśni łysogórskich;
ukazana jest scena ukrzyżowania (Wielki Piątek); podmiotem lirycznym jest Matka Boska, zaś adresat zmienia się w poszczególnych częściach utworu: w pierwszej części są nimi wszyscy ludzie - Matka Boska prosi o współczucie i wysłuchanie (opłakuje konanie swego syna, musi patrzeć na jego śmierć); w drugiej części Matka Boska zwraca się do syna (Chrystusa), z prośbą, aby część swojego cierpienia przerzucił na nią; jest to część realistyczna: Matka Boska stoi pod krzyżem, zaś Chrystus wisi na krzyżu wysoko (Maryja nie może otrzeć synowi czoła z potu i krwi, podtrzymać mdlejącej głowy oraz podać wody); w trzeciej części zwrot do anioła Gabriela - Matka Boska ma żal, że zapowiedział jej szczęście, a nic nie mówił o cierpieniu; w czwartej części Matka Boska zwraca się do wszystkich matek świata („miłe i żądne maciory”), aby się modliły, żeby nie doświadczyły takiego cierpienia; zakończenie: „Nie mam ani będę mieć jinego, / Jedno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego”;
Zdrowaś, krolewno wyborna:
wierszowana parafraza łacińskiej antyfony Salve Regina, ułożonej w XI w. przez Hermana Ułomnego; przekład polski nieznanego autora (może Ładysław z Gielniowa) należy do tzw. Pieśni łysogórskich;
pieśń pochwalna; pozdrowienie Matki Boskiej; powtarzają się początek (forma Zdrowaś) oraz koniec (Chrystusa Nazareńskiego); wychwala się Maryję jako: matkę miłosierną, Bożą rodzicielkę, naszą nadzieję, rajską różę, niepokalaną dziewicę, gwiazdę zamorską, drogę do nieba, pośredniczkę (i jako do niej zanoszone są modły o wstawiennictwo, wyzwolenie z mocy szatana, zwrócenie swych oczu na ludzi i zlitowanie się nad nimi, odpuszczenie grzechów), końcowa prośba: „Racz być przy naszym skonaniu, / Przywiedzi ku zlutowaniu / Chrystusa Nazareńskiego.”
Zdrowaś, gwiazdo morska Święta Matko:
przekład średniowiecznego hymnu nieznanego autora Ave, maris stella;
epitet: Matka Boska, jako gwiazda morska, brama nieba; Maryja została pozdrowiona przy zwiastowaniu przez anioła; prośba o wybawienie z grzechu Ewy - „Rozwiąż przekowy grzesznym, / Daj światłość zaślepionym, / Racz oddalić co jest złego, / Uproś wszego dobrego”; prośba o matkowanie ludziom i „żywot czysty” zapewniony każdemu człowiekowi, a prowadzący do chwały nieba; zakończenie: pozdrowienie Trójcy;
Pieśni o świętych:
Ach krolu wieliki nasz (Legenda o św. Aleksym):
pieśń-legenda o św. Aleksym; tekst legendy nie ma zakończenia opisującego ból rodziny i uroczysty pogrzeb św. Aleksego;
prośba do Boga o natchnienie do opisania historii św. Aleksego; w Rzymie żył król Eufimijan - był bardzo bogaty ale i pobożny; litował się nad głodnymi, biednymi i pielgrzymami (wystawiał im stoły do ucztowania); jego żoną była Aglijas, która nie mogła zajść w ciążę; modlili się więc do Boga o potomka, dzięki czemu narodził się Aleksy; postępował on pobożnie, jak ojciec; gdy miał 24 lata ojciec nakazał mu ożenić się; syn był posłuszny woli ojca - papież Innocenty dał mu ślub z królewną Famijaną; w noc poślubną Aleksy oddał Famijanie pierścień i pozostawił ją przy dziewictwie (dał jej wskazówki: ma wspomagać biednych, słuchać rodziców), królewna się zgodziła; sam zaś Aleksy uciekł z domu (za morze), aby służyć Bogu; rozdał złoto biednym; nocował pod schodami kościoła (który był zamykany po zmierzchu); Matka Boska ukazała się kościelnemu tego kościoła i rozkazała wpuścić Aleksego żeby nie marznął; od tego momentu traktowano Aleksego jak świętego; ojciec rozkazał szukać Aleksego; Bóg sprawił, że gdy słudzy dotarli do Laodycei nie poznali Aleksego (dali mu nawet jałmużnę); Aleksy wyruszył do Syrii jednak wiatr zepchał jego okręt do Rzymu; tam na moście spotkał swego ojca (nie poznał syna) i prosił, aby na imię jego syna Aleksego o jałmużnę (okruchy ze stołu); Eufimijan zasmucił się gdy usłyszał imię syna, kazał pobić włóczęgę; pobity leżał pod schodami zamku ojca, wylewano na niego pomyje i znieważano go; przez 16 lat cierpiał; gdy poczuł bliską śmierć napisał list, w którym wyznał całą prawdę; gdy umierał dzwony w Rzymie same dzwoniły; nikt nie wiedział kto umarł, tylko dziecko znało prawdę, którą ogłosiło mieszkańcom królestwa; do ciała Aleksego przybywali ludzie, a także papież, kapłani i król; wielu chorych zostało uzdrowionych; nikt nie mógł otworzyć dłoni Aleksego, w której trzymał list; uczyniła to dopiero jego żona; w liście była ujawniona jego prawdziwa tożsamośc oraz gwarancja dziewictwa żony;
Doroto, cna dziewko czysta (pieśń o św. Dorocie):
średniowieczna pieśń-legenda o św. Dorocie, napisana osobliwym językiem polsko-czeskim; napisana ok. 1420 r.;
zwrot do św. Doroty; była bardzo piękna, jednak zachowała czystość; urodziła się w rodzinie królewskiej (ojciec Teodor); posiadała rozległe włości w Kapadocji; urodziła się w Cezarei; porzuciła bogactwo i poświęciła się Bogu; król pogański Fabrycjusz pragnął pojąć Dorotę za żonę (posłał swatów); chciał by porzuciła wiarę, dlatego odmówiła; rozgniewany król kazał ją torturować: obnażył i biczował; rozciągnął na drabinie i rwał ciało hamakami i przypalał ogniem; następnie zamknął ją w więzieniu, gdzie była głodzona przez 9 dni; gdy była prowadzona na sąd w cudowny sposób jej ciało pozostało zdrowe; sędzia próbował nadal namówić ją do porzucenia wiary; gdy się sprzeciwiła została spoliczkowana i skazana na śmierć; gdy szła na ścięcie ujrzał ją pisarz ziemski Teofil, który kpił z niej gdzie idzie; Dorota opowiedziała, że do rajskiego ogrodu, gdzie oglądając Chrystusa będzie zrywać owoce; Teofil poprosił o zesłanie mu tych owoców; gdy Dorocie ścinali głowę, ujrzała dziecko z koszem z trzema jabłkami i różami, kazała zanieść je Teofilowi, który przez to nawrócił się na wiarę chrześcijańską;
Chwała tobie, Gospodynie (pieśń o św. Stanisławie):
pieśń-legenda o św. Stanisławie ułożona w XV w.; z okresu średniowieczna zachowały się jedynie trzy pierwsze zwrotki utworu; całość legendy, pt. Pieśń o św. Stanisławie, patronie Polski znamy dopiero z druku z początku XVII w.;
pochwała Boga za jego świętych; chwała dla Polski ze względu na patrona - św. Stanisława - urodził się w Szczepanowie; w 1072 r. został biskupem krakowskim; działał za panowania Bolesława II Śmiałego, który nienawidził biskupa; oskarżano go o skupywanie dóbr świeckich; Stanisław wskrzesił Piotra z Piotrawina (zmarłego od 3 lat); biskup oskarżał króla o złe rządy i brak litości nad poddanymi - rzucił na niego klątwę; król zabił Stanisława i poćwiartowawszy jego ciało rozrzucił po polach; 4 orły strzegły zwłok świętego; fragmenty ciała świeciły nadprzyrodzonym blaskiem; ryba zjadła palec świętego - padł na nią promień światła i złowili ją rybacy; księża pozbierali części ciała i nieśli na Skałkę, by je pochować - wtedy cudownie się zrosło; w 1253 r. papież Innocenty IV dokonał kanonizacji Stanisława; zakończenie: zwrot do świętego z prośbą o pomoc w zbawieniu;
Wszechmogący Panie miły (pieśń o św. Jopie):
pieśń-legenda o św. Jopie (Hiobie) znana z odpisu Szymona Drzewickiego z Wiślicy z r. 1524;
Hiob był człowiekiem bardzo pobożnym; miał pięknych synów i trzy urodziwe córki; za zezwoleniem boskim diabeł zesłał na Hioba trąd, zabrał mu trzody i majątek; drugie poselstwo doniosło mu, że „Twoje dziatki w niewolą pobrali”; Hiob rozdarł na sobie szaty, ogolił głowę, pokutował i modlił się do Boga (dziękując za dobro do tej pory otrzymane) zasada „Bóg dał, Bóg wziął”; żona Jopa dziwiła się, że ten zamiast przeklinać chwali Boga; ten nakazał jej by nie bluźniła; nawet leżąc na kupie śmieci nie zwątpił; skrzypkowie starali się pocieszać Hioba (dziękuje Bogu); nie chce żeby się nad nim użalano; gdy wyjął ze swego ciała garść robaków i rzucił w muzyków - zamieniły się w złoto; gdy zobaczyła to żona obraziła się i przestała usługiwać mężowi; żałowali go jego przyjaciele (3): płakali, posypywali sobie głowy popiołem; w nagrodę Bóg zwrócił Hiobowi wszystko co utracił i przymnożył w trójnasób;
O nieskończona boska dobroci (pieśń o św. Krzysztofie):
pieśń-legenda o św. Krzysztofie zachowała się z druczku z połowy XVI w. pt. Pieśń o świętym Krzysztofie barzo piękna;
Krysztofor (gr. Christophoros, łac. Christophorus) - nosiciel Chrystusa, „Chrystonośca”; Krystof lub Krysztof - imię świętego popularne w Kościele wschodnim i zachodnim; występuje w Martyrologium Romanum, ale obecnie uważa się, iż był postacią legendarną;
Bóg powołał Krzysztofa, który był dobrze zbudowanym mężczyzną (olbrzymem); za nim poznał wiarę chodził on i pytał o najpotężniejszego władcę; na dworze jednego króla gonił diabła (przebranego błazna) - stwierdził, że diabeł nie jest potężny; pustelnik wyjaśnił mu wszystkie jego wątpliwości i kazał Krzysztofowi przenosić ludzi przez rwącą rzekę; pewnego razu przeniósł na drugi brzeg dziecko, którym ukazał się sam Chrystus; cesarz chcąc „nawrócić” go na dawną wiarę posłał do niego dwie panny, ale tamte uwierzyły w Chrystusa widząc potężnego świętego; cesarz stracił kobiety i torturował Krzysztofa - nakładał mu rozpalony hełm (cudownie się rozpłynął jak woda); kładł na rozpalonym stole (podobny cud); nakazał go zastrzelić, lecz strzały nieruchomiały w powietrzu (jedna ze strzał wybiła oko cesarzowi); święty poradził, żeby go ściąć a jego krwią namazać wybite oko; tak też uczyniono, a cesarz na którym dokonał się cud nawrócił się; zakończenie: zwrot do Krzysztofa i pochwała Trójcy św.;
Z pomocą cesarza tego (pieśń o św. Katarzynie):
pieśń-legenda o św. Katarzynie znana jest dopiero z druku z początku XVII w.;
ojcem Katarzyny był poganin władca Agieru (Aleksandrii); gdy była dzieckiem przychodziła do kościoła - tam Jezus nałożył jej złoty pierścień; porzuciła pogaństwo i w wieku 12 lat przyjęła chrzest od pustelnika; cesarz Maksencjusz wysłał mistrzów, aby przekonali Katarzynę do powrotu do dawnej wiary - ale to ona ich przegadała (była wykształcona: muzyka, gramatyka, dialektyka, retoryka, geometria, fizyka i astronomia); gdy cesarz dowiedział się co zaszło kazał spalić mistrza na rynku; cesarz nadal próbował ją przekonać (przekupić wysoką godnością) ale Katarzyna się nie zgodziła; cesarz kazał ją pobić i wtrącić do więzienia - modliła się do Jezusa o miłosierdzie i pomoc; została ścięta, a z jej szyi wypłynęło mleko; została zabrana przez aniołów do nieba; z jej kości spływał uzdrawiający olej (będzie płynął do końca świata); zakończenie „Amen, tak Bóg daj” przypomina ostatnią zwrotkę Bogurodzicy;
1