LITERATURA STARORUSKA

Jest to piśmiennictwo ukształtowane i rozwijające się na terenach Słowiańszczyzny Wschodniej, którego początki sięgają X-XI w. a koniec wyznaczają ostatnie dziesięciolecia XVII w. Najwcześniejszy był okres piśmiennictwa kijowskiego (Słowianie wschodni nie byli jeszcze zróżnicowani narodowo) - literatura pierwszego organizmu prawnopaństwowego na tych ziemiach - Rusi Kijowskiej (X - XIII w.)

XIII - XV w. okres Rusi dzielnicowej, rozbitej wewnętrznie na drobne państwa feudalne podporządkowane Tatarom, a następnie Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Życie kulturalne kształtuje się teraz odrębnie i na swój sposób.

Na ziemiach Rusi północno - wschodniej utworzył się nowy ośrodek życia politycznego, kulturalnego i religijnego, z którego wyszła inicjatywa ponownego zjednoczenia wszystkich ziem - Księstwo Moskiewskie. W XV w. literatura tego regionu stanie się dominująca. W XVI w. ukształtuje się Państwo Moskiewskie, które połączy większość dawnych terytoriów ruskich. Piśmiennictwo tego państwa, spadkobierca tradycji kijowskiej i dzielnicowej, stanie się literaturą ogólnoruską, rozpoczynając ostatni etap piśmiennictwa staroruskiego (XVI/XVII w.)

Słowianie wschodni wraz z przyjęciem chrześcijaństwa znaleźli się w obszarze wpływów kultury grecko-bizantyńskiej. Mieli styczność z ludami Wschodu (narodowościami ugrofińskimi, koczownikami stepowymi, Tatarami, Turkami), co znalazło wyraz w obyczaju, stroju, języku, kulturze materialnej.

Na kształt literatury staroruskiej największy wpływ miały dwa czynniki: umysłowość i kultura Bizancjum oraz miejscowa bogata twórczość ustna. W życiu literackim Rusi dużą rolę odegrały liczne tłumaczenia z języka greckiego (dokonane przez Słowian południowych lub na miejscu). Liczne przekłady, przeróbki, adaptacje ksiąg Biblii, pism Ojców Kościoła, literatury hagiograficznej, apokryfów, kazań i pouczeń i in. Rodzima twórczość ustna (legenda, bajka, podanie, pieśń epicka i liryczna) towarzyszyła życiu duchowemu warstw niższych i miała wpływ na kulturę literacką.

Ważnym dla tej literatury był również fakt, iż zawarta została ona od razu w słowiański kształt językowy. Twórcy posłużyli się pierwszą, zrozumiałą dla wszystkich literacką mową Słowian (scs).

Literatura synkretyczna - piśmiennictwo w najszerszym tego słowa znaczeniu, nie zna jeszcze podziału na literaturę naukową i piękną, poezję i publicystykę, nie wyodrębnia gatunków świeckich od pism czy ksiąg kościelnych. Zabytki tej literatury spełniają równocześnie funkcje poznawcze, dydaktyczne i estetyczne (czasem kulturowe, przynoszą wiadomości i obserwacje, uczą i wychowują, odwołują się do poczucia piękna).

Ważną cechą tej literatury jest brak przez stulecia wierszowanych utworów poetyckich i hegemonia prozy narracyjnej oraz publicystyczno - naukowej, tematyka historyczna i religijna, postawa konfesyjna.

Później nastąpi stopniowe zeświecczenie tej literatury, rozejście kościelnej i świeckiej odmiany, wzrost w tematyce elementów realnych, codziennej rzeczywistości, pojawi się kategoria humoru i satyry, powstanie form dramatyczno - teatralnych i gatunków poetyckich. Utwory przeważnie anonimowe, zachowane w postaci rękopiśmiennej.

Cechuje ją średniowieczny „realizm”, „weryzm” - faktograficzność, brak uogólnienia i typizacji, idealizujący, „heroizujący” sposób przedstawienia rzeczywistości, schematyzm czy określona konwencjonalność ujęć i środków artystycznych. Dopiero później (2 poł. XVII w.) dokonuje się przejście do pojęcia fikcji artystycznej i umiejętności literackiego uogólnienia, zaczątki form psychologizmu, rozszerzenie skali tematycznej.

Literatura ta będąc pod wpływem Bizancjum (aż do 1453 roku) rozwijała się w całkowitej izolacji od twórczości zachodnioeuropejskiej. Brak w jej dziejach okresu renesansu (wstrząsy ideowe doby reformacji, humanizm).

I. Literatura okresu Rusi Kijowskiej XI - XII wiek:

Powieść lat minionych

• najstarszy latopis ruski, kronika Rusi

• zwód - wielowarstwowa kompilacja z wielu źródeł, będących dziełami różnych autorów dawniejszych latopisów lub ich części, dokumentów, opowieści folklorystycznych

• Szachmatow: pierwsze teksty latopisu były opowieściami związanymi tematycznie z początkami chrześcijaństwa na Rusi. Opowieści te stanowiły treść pierwszego na Rusi utworu historycznego, nie będącego jeszcze właściwie latopisem (Najstarszy zwód kijowski / Opowieść o rozpowszechnieniu chrześcijaństwa na Rusi)

• czas powstania od IX w. (spisany przy metropolii kijowskiej ok. 1040r.)

• idea: dążenie Jarosława Mądrego do uniezależnienia kościoła ruskiego i państwa kijowskiego od Bizancjum

• 1073r. - w klasztorze kijowsko - pieczerskim powstał latopis spisany przez ihumena Nikona. Rozwinął on Opowieść uzupełniając je podaniami o pierwszych Rurykowiczach oraz przekazami dotyczącymi klasztoru kijowsko - pieczerskiego; współczesne sobie wydarzenia wyłożył obszernie, dokładnie je datując i grupując w kolejności dorocznych zapisków stało się to cechą charakterystyczną latopisów, podnosiło ich wartość historyczną.

• 1093/1095 - spisanie przez Nikona Początkowego zwodu, który stał się podstawą 1. redakcji Plm (ok. 1113r.) powstałej w tym klasztorze.

• zmiany w redakcjach spowodowane pobudkami politycznymi dotyczyły tylko faktów najnowszych, nie zmieniły pierwotnego kształtu dzieła.

• idea: świadomość jedności ziemi ruskiej bronionej przez Rurykowiczów; ukazanie ich czynów jako wzorowych; płynąca stąd duma narodowa; w okresie niewoli tatarskiej przypominała czasy minionej chwały państwa ruskiego; w epoce rozdrobnienia feudalnego głosiła ideę jedności Rusi; na ideologii Plm opierała się (od XVI w.) koncepcja polityczna zmierzająca do zjednoczenia Białorusi i Ukrainy wokół Moskwy

Treść:

Wstęp. Rozsiedlenie Słowian

• kroniki bizantyjskie rozpoczynają się od stworzenia świata

• kronikarz Plm rozpoczyna opowieść od biblijnej legendy o podziale ziemi po potopie między synów Noego (Sem - kraje wschodnie, Cham - południe, Jafet - zachód i północ), budowie wieży Babel i powstaniu języków, po tym przechodzi do historii rozsiedlenia Słowian (ze szczepu Jafeta - Norycy)

• ukazanie dziejów Słowian na tle historii powszechnej i dziejów Bizancjum (podpiera się kronikami bizantyjskimi)

Podanie o pobycie apostoła Andrzeja na Rusi

• Synopa - Korsuń - ujście Dniepru - w górę Dniepru - błogosławieństwo gór pod Kijów (przepowiednia, iż będzie tu wielki gród z licznymi cerkwiami; postawienie krzyża i modlitwa) - dalej w górę Dniepru - Nowogród - Waregowie - Rzym - powrót do Synopy

• opis łaźni w Nowogrodzie

• podanie to wywodzi się z apokryficznego epizodu o pobycie apostoła Andrzeja w Synopie i Chersonezie (Korsuniu). W pobyt Andrzeja na Rusi wierzono w Bizancjum w XI w.

Podanie o założeniu Kijowa

• opowiadanie wywodzi się z podania ludowego o założeniu Kijowa przez trzech braci

• Kij (wyjazd Boryczewski - istniejący do dziś stromy wjazd pod górę łączący dolną część miasta z centrum na wzgórzu)

• Szczek (góra Szczekowica - wzgórze w Kijowie)

• Choryw (góra Chorewica)

• Łybed, ich siostra

• zbudowali oni gród i nazwali go na cześć najstarszego brata Kijowem. Bracia nazywali siebie Polanami

• "na przewóz do Kijowa" - niektórzy uważają że Kij był przewoźnikiem na Dnieprze, ale to nie prawda - kronikarz podaje alternatywną legendę i krytycznie się do niej ustosunkowuje

• Kij bywał w Carogrodzie (Bizancjum) - niewiadomo czy zbrojnie, czy w pokojowych zamiarach

Obyczaje plemion ruskich

• Polanie łagodni, spokojni, wstydliwi, zwyczaje małżeńskie (przyprowadzanie narzeczonej)

• Drewlanie dzicy, żyli po zwierzęcemu, zabijali się nawzajem, porywali dziewice nad wodą, jedli nieczysto, ślubów u nich nie bywało

• Radymicze, Wiatycze, Siewierzanie żyli w lesie, jak zwierzęta, jedli nieczysto, mówili sprośności przy starszych, igrzyska między wsiami, porywanie żon, mieli po kilka żon, po śmierci palenie zwłok (tryzna, układanie stosu, kości umieszczone w naczyniu i zostawione na słupie przy drodze - tego zwyczaju trzymali się też Krywicze)

• koniec wstępu Plm

część historyczna, ujęta w coroczne zapisy.

852r. kiedy to „zaczęła się nazywać ziemia ruska”

863r. - podanie o powołaniu „zza morza” książąt waregskich Ruryka, Sineusa i Truwora - założyciele dynastii Rurykowiczów

materiał faktyczny uzupełniony jest o podania, poezję rycerską z kręgu drużyn książęcych, rodzimy folklor i sagi skandynawskie.

Legenda o śmierci Olega

• przepowiednia, iż przyczyną śmierci Olega będzie jego ulubiony koń

• żmija ukryta w końskiej czaszce (podobny motyw w sadze nordyckiej o Orvar-Oddzie)

• Oleg pochowany na górze Szczekowica

• panował 33 lata

O Jarosławie Mądrym

• 6545 (1037) r. wybudował on gród ze Złotą Bramą

• wybudował cerkiew św. Sofii, metropolię, cerkiew Zwiastowania św. Bogarodzicy (na Złotej Bramie), monaster św. Jerzego i św. Ireny od imienia Jarosława i Ireny, jego żony

• wspierał działalność mnichów i misjonarzy

• cenił księgi i dużo czytał

• jego pisarze przepisywali księgi z grec. na słowiański - założenie centrum

• rozpowszechniał Chrześcijaństwo, budował dużo cerkwi

Oślepienie Wasylki Trembowelskiego

• zdarzenia opisane w latopisie poprzedzi zjazd książąt w Lubeczu (1097r.), który usankcjonował rozdrobnienie feudalne

• była zgoda wśród braci (diabeł się smucił)

• doniesiono Dawidowi (Wł. Wołyński), że Włodzimierz (Perejasław) z Wasylką Rościsławowiczem (Trembowla) spiskuje przeciw niemu i Światopełkowi (Kijów)

• Dawid przypomina Światopełkowi o zabójstwie jego brata, Jaropełka

• Dawid i Światopełk postanawiają schwytać Wasylkę

• D. i Ś. zapraszają Wasylkę podstępnie na dwór książęcy

• Wasylkę ostrzega pachołek

• Pojmanie Wasylki (5 listopada)

• ihumeni wstawiają się za Wasylkiem

• Światopełk się waha czy nie wypuścić więźnia, Dawid namawia go na tortury

• wywiezienie Wasylki do Biełogrodu - tortury, oślepienie, osadzenie w dworze Wakiejowym (Wł. Wołyński)

• Włodzimierz dowiedziawszy się o całej sprawie przeraził się

Metropolita Iłarion, Słowo o zakonie i łasce

• Iłarion był pierwszym metropolitą narodowości ruskiej

• Jarosław Mądry dążył do uniezależnienia od Bizancjum

• dzieła Iłariona - Wyznanie wiary (kilkuwierszowe), Słowo o zakonie i łasce - uroczysta homilia, wygłoszona w obecności Jarosława i jego żony Ireny

• kazania jako środek do szerzenia i ugruntowywania nauki chrześcijańskiej

• przeciwstawienie ST (prawo, judaizm) i NT (łaska, chrześcijaństwo)

• twierdzenie o wyższości chrześcijaństwa jako religii powszechnej, która daje możliwość zbawienia wszystkim narodom świata

• historiozoficzna koncepcja uzasadniająca równouprawnienie Rusi w gronie narodów chrześcijańskich

• gloryfikacja księcia Władimira, porównywanie go z cesarzem Konstantynem

• wzory bizantyńskiej sztuki oratorskiej (styl alegoryczno-symboliczny, antytezy, paralele, tropy i figury retoryczne, patos)

Opowieść i męka, i pochwała świętych męczenników Borysa i Gleba

• zamordowani w 1015r. na rozkaz ich starszego brata Światopełka

• synowie Władimira

• Jarosław Mądry uzyskał kanonizację obu braci

• kult rozpowszechniony nawet poza granicami Rusi

• opowieść nie zawiera opisu całego żywota braci, lecz tylko opis okoliczności ich śmierci

• konstrukcja przejrzysta i logiczna, retoryczne ozdoby, treść politycznie aktualna: kult świętych braci, wiernych obowiązkowi posłuszeństwa wobec starszego brata, chociaż wiedzieli, że czeka ich przez to śmierć

• służy utrwaleniu hierarchii feudalnej, zachowanie potęgi państwa ruskiego w chwili wewnętrznych sporów dynastii Rurykowiczów

Pouczenie Włodzimierza Monomacha

• tekst włączony do kodeksu Ławrientijewskiego pod rokiem 1096

• zabytek składa się z właściwego Pouczenia (brak mu zakończenia), listu (brak początku) do księcia czernihowskiego Olega Światosławowicza oraz modlitwy

• tekst powstał tuż po zjeździe w Lubeczu - Pouczenie jest wyrazem ideologii rozdrobnienia dzielnicowego, zmierzającej do zastąpienia jedności politycznej solidarnością dynastyczną

• Pouczenie do latopisu wprowadzone pod rokiem 1096, powstało później ok. 1117r.

• IDEA próba ukazania na swoim przykładzie ideału dobrego władcy, świadczy o wysokim poziomie kulturalnym i humanitaryzmie Włodzimierza Monomacha.

• cecha wyróżniająca - dodanie autobiografii, która ma być wzorem do naśladowania, zawiera barwny opis wypraw wojennych i łowów

• forma popularnego w Bizancjum gatunku „testamentu” o treści moralizatorskiej

• tekst ściśle związany ze współczesną mu rzeczywistością

Treść:

Pouczenie:

• Monomach przeczuwając zbliżającą się śmierć (Pouczenie może być traktowane jako testament) zwraca się do swoich dzieci o wypełnianie dobrych uczynków (jałmużna, bojaźń boża w sercu)

• Światopełk i Światosław Iziasławicze namawiają go do wypędzenia Rościsławowiczów i przejęcia ich ziem

• wróżba z Psałterza

• na część pierwszą utworu składają się odzwierciedlające stan duchowy autora cytaty z psalmów pokutnych, homilii i modlitw wielkopostnych

• Monomach poucza:

• złe występki obrócą się przeciwko grzesznikom

• prośba, aby Bóg uczynił go silnym, opierającym się grzechowi

• pokuta, łzy i jałmużna - a nie wielkie uczynki prowadzą do Boga

• zachwyt nad światem - kreacją Boga

• litota - umniejszanie swojej osoby a tekście

• aby w czasie pochodów nie pozwalać sobie na czynienie wszelakich szkód: krzywdzenie pachołków, niszczenie zbóż, wsi;

• należy napoić i nakarmić biednego;

• dobrze przyjąć gościa, nie ważne kim by był, a ten rozsławi nasz dobry lub zły uczynek;

• chorego odwiedzić, a zmarłego odprowadzić;

• każdego mijanego pozdrowić;

• żonę kochać, ale nie pozwolić jej rządzić sobą;

• bojaźń Bożą mieć.

• to wszystko świadczy o dużym poziomie kulturalnym Monomacha i jego humanitaryzmie

• w Pouczeniu liczne apostrofy do Boga i Maryi, użyta argumentacja dla sprawiedliwych zachowań; cytaty z Pisma Świętego; porównanie Pana do surowego ojca, a człowieka do dziecka; zwroty do słuchaczy („dzieci moje”); pytania retoryczne

• część autobiograficzna opis wypraw i łowów, trwających 13 lat

• Włodzimierz przebywał na wyprawie z Lachami przeciwko Czechom (4 m-ce, w tym czasie narodził mu się najstarszy syn nowogrodzki)

• wszystkich większych pochodów było 83

• opis pochodu w Czernihowie: spętanie dzikich koni, dwa tury raniły go rogami, atakował go jeleń, dwa łosie, dzik, niedźwiedź, luty zwierz (żbik lub ryś)

• Bóg uchronił go od kalectwa

• przeżył wiele upadków z konia (dwa razy rozbita głowa, pokaleczone ręce i nogi)

• nie oszczędzał się za młodu

• na połowach i wyprawach wykonywał wszystkie czynności sam, nie pomagał mu pachołek

• w domu sam zarządzał wszystkimi sprawami

• nie pozwalał, aby smerd czy uboga wdowa byli pokrzywdzeni przez możnego

• dbał o służbę cerkiewną

List:

• adresowany do Olega Światosławowicza

• pełen liryzmu

• podkreślanie nietrwałości ludzkiego żywota i dóbr materialnych

• wspomnienie o śmierci Iziasława

• prośba o przysłanie żony swojego syna - porównanie jej do synogarlicy

• usprawiedliwienie i przeproszenie za najechanie Olega pod Czernihowem, gdy ten był w sojuszu z Połowcami

• deklaracja, że chce dobrze dla wszystkich książąt i ziemi ruskiej

Modlitwa:

• widoczne naśladownictwo kanonów pokutnych św. Andrzeja z Krety, kaznodziei i poety religijnego z VII/VIII w.

• prośba do Boga o dar słowa

• nawoływanie swojej duszy do pokuty

• apostrofa do św. Andrzeja

• prośba do Maryi o opiekę nad Kijowem

• prośby o zbawienie

• myśli o Sądzie Ostatecznym

Pateryk kijowsko - pieczerski

• pateryk - zbiór krótkich legend o życiu pustelników i ascetów związanych z określonym klasztorem, miejscowością lub obszarem

• powstał ok. 1220 r. przed najazdem tatarskim

• cel: otoczenie aureolą chwały i świętości tego ośrodka życia religijnego i kulturalnego Rusi Kijowskiej

• dzieło biskupa włodzimierskiego Symona i mnicha tegoż klasztoru Polikarpa

• zabytek składa się z dwóch części: 1. - list Symona będący odpowiedzią na narzekania Polikarpa dotyczące jego niskiego stanowiska przypomina o pokorze i przywołuje dziewięć legend mających świadczyć o świętości klasztoru oraz Słowo o wzniesieniu cerkwi pieczerskiej opowiadające o cudach przy budowaniu i poświęceniu (1083r.). 2. - odpowiedzią skruszonego Polikarpa był list do ihumena klasztoru Akindina z dołączonymi 11 podaniami o cudach z życia mnichów. Te dwa pisma zostały później ze sobą połączone i uzupełnione opowieściami o pierwszych pustelnikach i inne legendy

• utwór oparty na ustnych rodzimych podaniach, zabarwienie folklorystyczne

• realia życia klasztornego

• motyw grzesznej Polki

Słowo o wyprawie Igora, syna Światosławowego, wnuka Olega

• autor nieznany (pieśniarz, członek drużyny książęcej, świecki, wykształcony, inspiruje się twórczością ludową)

• czas powstania koniec XII w. - 1187r.

• jedyny znany rękopis został odkryty między 1791 a 1795r. przez hr. Aleksieja Musina - Puszkina

• gatunek - epos bohaterski; obecny silny element liryczny o wyraźnie retorycznym zabarwieniu - bezpośrednie zwroty autora do czytelników „bracia”; tytuł utworu „słowo” czyli „kazanie”, „przemówienie”

• wysoki poziom literacki, bogactwo środków stylistycznych, upoetycznienie, zaawansowane techniki narracji, animizacja, epitety stałe

• bitwa porównywana do uczty, młócki lub siania zboża

• idea - patriotyczna postawa autora, uświadamiającego sobie niebezpieczeństwo podzielonej feudalnie Rusi, nawoływanie do zgody między książętami, solidarności, przestrzega przed bratobójczymi walkami; idea walki o ziemię ruską, jedność państwowa Rusi z silną władzą centralną

• oryginał spłonął w czasie pożaru Moskwy w 1812r.

• utwór odzwierciedla tragiczny epizod walk książąt ruskich z Połowcami, które nękały Ruś w 2 poł. XII w.

• nikłe elementy religii chrześcijańskiej

• pogańskość jako obrazy poetyckie związane z żywym jeszcze sposobem odczuwania świata

Treść:

• przyroda wieszczy zły koniec (chmury, zaćmienie, burza, świst zwierząt, wilki wyją

• spotkanie wojsk Igora i Wsiewołoda w Putywlu

• rycerstwo Igora i jego żądza walki nie jest zaletą (chce pić wodę z Donu, nie zwraca uwagi na znaki jakie daje mu przyroda)

• pierwsza bitwa (26 IV 1185) - grabienie Połowców

• na drugi dzień - czarne chmury, krwawe zorze

• wiatr przeciwko Igorowi

• retrospekcja narratora: wspomnienie o Olegu Światosławowiczu, który zdradził kniaziów ruskich i zawarł ugodę z Połowcami (grabił z ich pomocą ziemie ruskie) przeszłość historyczna jako źródło klęski

• część wojsk Igora ucieka z pola bitwy - rozdzielenie wojsk obu braci

• nieudana odsiecz Wsiewołoda

• bitwa trwała dwa dni

• Rusini pokonani przez Połowców

• przyroda współcierpi („Smutek do ziemi drzewa chyli,/ Od żalu-troski nikną trawy.”)

• przyczyna klęski - długotrwała niezgoda wewnętrzna

• płacz kobiet na poległymi

• samowola Igora i Wsiewołoda zburzyła harmonię i spokój jaki zarządził Światosław (ich ojciec - poprzednik)

• walki wewnętrzne między braćmi - główna przyczyna najazdu Połowców

• Igor trafia do niewoli - nie będzie tak sławny jak jego poprzednicy

• sen Światosława, tłumaczony przez bojarów (dwa sokoły - Igor i Wsiewołod, które opuściły tron ojca i żadni są chwały)

• Światosław w "złotym słowie" karci samowolne książęta, które myśląc o sławie i swojej korzyści, działali samowolnie, na nie korzyść Kijowa

• poeta zwraca się do książąt ruskich, aby ratowali ziemię ojczystą (do Wsiewołoda, Ruryka i Dawida, Jarosława Ośmiomysła, Romana)

• historia Wsiesława

• lamenty Jarosławny - priczet; wątek zamiany w ptaka, apostrofy do słońca, wody, wiatru

• Igor wraca na Ruś (Owłur - Połowczanin, który pomógł Igorowi w ucieczce)

• Pogoń Gza i Konczaka - narady, co zrobić z synem Igora

• przyroda się cieszy, ptaki śpiewają, słońce świeci - Igor powrócił na Ruś

II. Piśmiennictwo okresu rozdrobnienia feudalnego i niewoli tatarskiej

Opowieść o tym jak Batu-chan zburzył miasto Riazań

• Riazań zdobyty w 1237r.

• tekst zachował się w zwodzie zawierającym cykl podań riazańskiego pochodzenia

• tekst ten poprzedza legenda o założeniu cerkwi Nikoły Zarazskiego w miejscu wskazanym przez ikonę św. Mikołaja

• autor: Riazańczyk

• czas powstania: XIII-XIV w.

• w utworze ukazana heroiczna w swej beznadziejności walka przeciwko najeźdźcy

• wyróżniają się dwa epizody: 1. - wędrowny wątek próba ułaskawienia wroga darami i prośba, aby nie najeżdżał miasta, wątek przekroczenia granicy w żądaniach - Batu-chan zażyczył sobie żony Fiodora Juriewicza. 2. - postać idealnego rycerza, herosa - Jewpatij Kołowrat, nie zna lęku, gromi liczne wojska wroga, opis nadludzkiej siły i czynów, umiera śmiercią bohaterską.

• gatunek opowieści wojennej (wierność i dokładność relacji historycznej) łączy się z tendencją do epickiego uogólnienia i upoetycznienia, szczegóły historyczne ulegają zatarciu, realia krzyżują się z fikcją literacką

• idea - patriotyzm autora i jego miłość do ziemi ojczystej znajduje swój wyraz w idealnym przedstawieniu wszystkich miejscowych książąt oraz ich bohaterskiej śmierci

Treść:

• Batu-chan najechał na Ruś i zażądał od Riazania dziesięciny

• Po naradzie Jurija Igorowicza (postać historyczna) z krewniakami postanowiono przekupić Batu-chana darami

• Batu-chan przyjął dary i obiecał nie najeżdżać miasta

• namówiony przez zdrajcę riazańskiego Batu-chan żąda od Fiodora Jurjewicza żony Eupraksji

• gdy ten się nie zgodził, Batu-chan zabił go i wytracił jego bliskich (książąt i znacznych ludzi)

• żona Fiodora gdy dowiedziała się o tym co się stało (od sługi) popełniła samobójstwo, wraz z dzieckiem skoczyła z wieży

• Jurij Igorowicz postanawia pomścić syna, zbiera wojsko i rusza na Batu-chana

• walczyli z wielką odwagą, ale Batu-chan miał przewagę wojska, tak więc zginęli Jurij Igorowicz, Dawid Igorowicz, Gleb Igorowicz,  i wiele innych książąt

• "A to dopuścił na nas Bóg dla grzechów naszych"

• Bachu-tan uderzył na Riazań, oblężenie trwało 6 dni, w końcu miasto zostało zdobyte i ograbione, a ludność wybita

• "A to wszystko przyszło na nas dla występków naszych"

• Jewpatij Kołowrat - wielmoża riazański, przebywający wówczas w Czernihowie, gdy się dowiedział co się stało zebrał 1700 ludzi i dopędził Batu-chana, tam zaatakował go z zaskoczenia

• walczył mężnie i wytracił dużą część ordy tatarskiej, w końcu zginął (zaatakowany maszynami oblężniczymi)

• Bachu-tan gdy przyniesiono mu jego ciało podziwiał męstwo Słowian, składa hołd Kołowratowi, i puścił wolno tych co jeszcze zostali przy życiu

• opis żałoby ocalałych z pogromu mieszkańców

III. Piśmiennictwo okresu powstania państwa moskiewskiego (1380-1500)

Piśmiennictwo regionalne.

Opowieść o Piotrze i Fiewronii

• tekst z ok. XV w. na terenie Księstwa Muromskiego (szybko wcielone do Księstwa Moskiewskiego)

• bohaterowie powieści kanonizowani w 1547r.

• cechy hagiografii widoczne tylko w końcowej części tekstu

• opowieść fabularna o przewadze fikcji, element historyczny jest znikomy

• tekst zachowuje charakter legendy, fabuła składa się z szeregu motywów wędrownych z bajek, bylin

• wyjątkowość konstrukcji postaci kobiecej - Fiewronia

Treść:

• do żony księcia Muromia, Pawła, przylatywał smok i zmuszał ją do stosunku płciowego ze sobą

• książę Paweł poleca jej nakłonić smoka do ujawnienia przyczyny jego śmierci

• „Śmierć mi sądzona z ramienia Piotrowego od miecza Agrikowego”

• Piotr, brat Pawła, zdobył miecz i zabija smoka, zostaje jednak obryzgany jego krwią, przez co jego ciało pokrywają rany

• w poszukiwaniu lekarza udaje się do ziemi riazańskiej

• we wsi Łaskowo spotkał dziewicę przy krosnach, córkę bartnika

• ta zadziwia wszystkich mądrością swych wypowiedzi i zagadek

• Fiewronia chce uleczyć Piotra, w zamian nie chce pieniędzy, ale ślubu

• książę nie chciał pojąć za żonę kobiety z ludu, ale wstępnie zgodził się na leczenie

• Fiewronia nasikała do naczynia i poleciła Piotrowi posmarować tym wszystkie strupy, oprócz jednego

• podczas, gdy książę zażywał łaźni, postanowił wypróbować jej mądrość wypowiedzi

• posłał jej pasmo lnu i kazał utkać odzież i ręcznik

• ona kazała zanieść księciu drzazgę z poleceniem, aby z tego zbudował warsztat, z którego utka się dla niego płótno

• książę podziwia mądrość wieszczki

• Piotr wyleczył swoje strupy, ale nie zechciał pojąć Fiewronii za żonę, przez co choroba powróciła

• książę ponownie prosi kobietę o pomoc, ta zaleca mu to samo co wcześniej, on tym razem zgadza się na małżeństwo

• po śmierci Pawła, Piotr obejmuje władzę

• bojarowie nie chcą chłopki na dworze

• zażądali, aby opuściła księstwo, Piotr odchodzi razem z nią

• na statku razem z bohaterami płynął pewien mężczyzna z żoną, mimo to odważył się spojrzeć pożądliwie na księżną

• ona odczytała jego myśli i kazała mu zaczerpnąć i skosztować wody z jednej i z drugiej strony statku

• spytała go, czy woda smakowała tak samo, czy z jednej strony była słodsza

• „Jednakowa jest woda, o pani”

• „I jednakowe jest kobiece przyrodzenie (…)”

• w Muromiu wybuchły walki o tron, Piotr i Fiewronia powracają

• na krótko przed śmiercią zamykają się w klasztorach

• pochowano ich oddzielnie, ale nazajutrz ciała znaleziono w jednym grobie, oddzielone jedynie przegrodą

1. Literatura zjednoczonego państwa moskiewskiego (1500-1613)

Domostroj

• powstanie początkowo w XVI w. w Nowogrodzie

• później na nowo opracowany przez doradcę i spowiednika Iwana Groźnego popa Sylwestra

• składa się z trzech części:

• obowiązki wobec Boga i cara (teoretyczna)

• stosunki rodzinne, życie codzienne poddanych wzorowane na regułach zakonnych

• zalecenia i porady dot. prowadzenia gospodarstwa domowego

• napisany językiem prostym, zbliżonym do mowy potocznej, zbliżony do gawędy, niemal wolny od cerkiewno słowiańszczyzny; obfituje w przysłowia i powiedzenia ludowe

• ilustruje szczegółowo życie miejskie Rusi Moskiewskiej XVI w.

• odzwierciedla światopogląd i obyczajowość epoki

• przeznaczony dla powszechnego użytku poddanych

• narzędzie manipulacji i ingerencji w wszystkie aspekty życia poddanych

• ścisły związek między nakazami zawartymi w Domostroju a sankcjonującą je ideologią kościelno-państwową

• na niebie władza boska - na ziemi władza absolutna cara - w domu władza ojca nad resztą rodziny

Treść:

• hierarchiczny układ w rodzinie, żona całkiem poddana mężowi

• wskazanie o czym należy rozmawiać na spotkaniach towarzyskich

• nie obmawiać nie plotkować

• prowadzenie gospodarstwa domowego w czystości

• instrukcje kiedy myć naczynia, o wycieraniu nóg i wycieraczce przed domem

• mąż powinien z miłością pouczać żonę, gdy pouczanie nie pomoże może uderzyć (z miłością), później przebaczyć i pożałować

• pouczać i bić należy nie przy ludziach, w zamknięciu - idealny dom kupiecki ma być prowadzony w izolacji

• podkreślenie roli gospodarnej i posłusznej małżonki

• służba również należy do rodziny

Listy Iwana Groźnego do Andrzeja Kurbskiego

• wiek XVI

• literatura ulega upaństwowieniu, unifikacji, jest narzędziem ideologicznym

• stare dzieła przeredagowywano tak by były zgodne z obowiązującą ideologią (np. zmieniano żywoty świętych)

• Andrzej Kurbski - początkowo należał do bliskich współpracowników Iwana (Wybrana Rada), później przeciwnik polityki absolutystycznej cara. Po przegranej bitwie o Inflanty w 1564r. uciekł do Polski i stamtąd korespondował z carem. Iwan wydawał egzekucje na bojarach.

• elokwencja i wykształcenie w autorach starożytnych i chrześcijańskich Kurbskiego odzwierciedla się w jego korespondencji, w listach cara panuje chaos, emocjonalność, wulgaryzmy

• w swych listach (będących odpowiedzią na zarzuty Kurbskiego) Iwan Groźny wykłada swoje polityczne credo.

• korespondencja obejmuje 5 listów, 3 Kurbskiego i 2 cara

Treść:

• styl Iwana odwołuje się do osiflańskiej tradycji literackiej - pompatyczność, długie zdania, cytaty z Pisma i ojców kościoła

• Iwan drwi z Kurbskiego i zarzuca mu fałsz, iż w miłych słowach sączy jad

• używając wulgarnych wyrażeń odrzuca zarzuty Kurbskiego, o męczeniu poddanych

• podważa autentyczność wiary i chrześcijaństwo Kurbskiego

• Iwan zmuszał bojarów do ślubów zakonnych (przeinaczenie idei życia zakonnego)

• Iwan powołuje się na Chrystusa

• Iwan jest przepojony wiarą, iż sam Bóg powierzył mu rolę „samodzierżawcy wszech Rusi” 

• odrzuca wszelkie pouczenia od Kurbskiego, wyzywa go do żmii, psa

• ironia i sarkazm

4. Piśmiennictwo XVII w.

Początki i rozwój prozy świeckiej.

Opowieść o Niedoli-Złym Losie

• środowisko plebejskie

• poł. XVII w.

• odkryta w 1856r. przez Aleksandra Pypina

• przewaga elementów ludowych (język, styl, forma, rytmiczna budowa)

• bohater bezimienny - Każdy, geneza postaci - folklor

• temat: życie zwykłego, świeckiego człowieka

• młody człowiek za nieposłuszeństwo wobec ojców musi zamknąć się w klasztorze

• życie klasztorne, w odróżnieniu od koncepcji średniowiecza, nie jest ideałem, tylko rozwiązaniem ostatecznym (zeświecczenie życia)

• konflikt między pokoleniami

• po stronie moralności ojców jest również autor utworu, ale przy tym jest pełen współczucia i litości dla młodzieńca

• Niedola - symbol bezmiaru nędzy ludzkiej, zły los

Treść:

• opowieść o losach bezimiennego „młodzieńca”, który zbuntował się przeciwko władzy rodzicielskiej i zaczyna żyć na wzór ewangelicznego syna marnotrawnego

• upija się w szynkach, zostaje okradziony przez serdecznego przyjaciela

• goły i bosy wałęsa się po świecie

• na krótki czas powraca do obyczajnego życia, zdobył pieniądze, chciał się ożenić

• ale zaczął przechwalać się bogactwem i w śnie zobaczył Niedolę-Zły Los

• namówiony przez Niedolę porzuca wszystko, znów błąka się

• nie może uciec przed Niedolą

• Niedola namawia go by „bogato żyć: zabić i ograbić”, aby ukarano go śmiercią

• tylko w klasztorze moc Niedoli nie działa, pozostaje ona przed „świętą bramą”

Piśmiennictwo staroobrzędowców.

Żywot Protopopa Awwakuma

• rozkwit literatury religijno-polemicznej

• wiek XVII

• Awwakum (1621-1682) staroobrzędowiec, przeciwnik reform Nikona

• poparł kandydaturę Nikona na stanowisko patriarchy

• w 1653r. zesłany na Syberię, do Tobolska

• 1656 - Sobór moskiewski - potępienie staroobrzędowców i obłożenie ich klątwą

• najwięcej napisał w więzieniu w Pustoziersku (zesłanie w 1667) gdzie spędził ostatnie 15 lat życia

• ponieważ Awwakum mimo przebywania w więzieniu przez swoje dzieła i listy miał spory wpływ na ludzi, został ostatecznie spalony na stosie w 1682r.

• wśród 80 utworów Awwakuma (większość powstałą w Pustoziersku) znajduje się także autobiograficzny Żywot

• Żywot jest pierwszym autobiograficznym utworem na Rusi

• tradycyjna forma literacka żywota świętego połączona z polemiką

• ześrodkowuje uwagę czytelnika na indywidualności autora

• Awwakum wierzył, że jest posłany od Boga, obrońcą prawdziwej wiary

• konkretyzacja oderwanych pojęć religijnych, realna wizja świata

• polemika w kwestiach dogmatów zahacza o temat nierówności społecznej (walka przeciwko „nikonianom” staje się walką z możnymi tego świata)

• w 1861 r. pojawiło się pierwsze wydanie Żywota

Poezja sylabiczna


Symeon Połocki (1629-1680), Wirszy

• pierwszy poeta dworski w Moskwie, wprowadził na Ruś wiersz sylabiczny

• Samuel Pietrowski-Sitnianowicz

• wykształcenie w Kolegium Kijowsko-Mohylańskim

• 1656 - śluby zakonne, 1664 - przyjazd do Moskwy

• nauczyciel dzieci carskich Fiodora, a potem Piotra i Zofii

• dzieła: Ogród wielu kwiatów (1678), Rymologion (1680), Psałterz rymowany (1680)

• utwory dramatyczne: Komedii przypowieści o synu marnotrawnym i „tragedia” O carze Nabuchodonozorze, o złotym cielcu i o trzech młodzianach w piecu nie spalonych - dramat szkolny

• wiersz sylabiczny oparty na wersyfikacji polskiej, ukształtowany w XVI w. przez Kochanowskiego

• jedenasto- lub trzynastozgłoskowce, równa średniówka, rymy żeńskie, parzyste

• Owk - wiersze o charakterze dydaktycznym, tendencja oświatowo-wychowawcza, wiersze o cnotach obywatelskich, miłości ojczyzny, powadze praw, model idealnego władcy przeciwstawny tyranowi. Satyry: Kupiectwo, Mnich, Łakomstwo, wiersze na tematy z historii powszechnej, geografii, botaniki, moralizujące anegdoty i facecje (podobieństwo do Fraszek Kochanowskiego)

• Rymologion - niedokończony przez autora, zbiór wierszy panegirycznych, związanych z różnymi okazjami życia dworskiego (urodziny, imieniny, gratulacje, treny żałobne), panegiryki z okazji wydarzeń szczególnie ważnych, nich wyrosła oda panegiryczna XVIII w. (główny gatunek literacki klasycyzmu rosyjskiego)

• język - scs, wzniosłość, skłonność do hiperbolizmu, barokowa ozdobność, zawiłość syntaktyczna

• kontynuatorzy: Silwiestr Miedwiediew (1641-1691) i Karion Istomin

Дева

• skromność ozdabia dziewczynę

• nie obgaduje, niewiele mówi, słucha

• nie "strzela" oczami




---