TEORIA WIELOSTRONNEGO KSZTAŁCENIA A MODELE LEKCJI
Rozdział 1
Teoria wielostronnego kształcenia
Metoda nigdy nie jest metodą samą w sobie. Jej nośnikiem jest treść, z kolei treść kształcenia wynika z ogólnych celów kształcenia.
Treść kształcenia jest paliwem wprawiającym w ruch system (projekt) dydaktyczny. Gdy uczymy się pojęcia dobra i zła, treścią kształcenia może być treść dzieła literackiego, gdy uczymy się skręcać samochodem, treścią nauczania jest instrukcja albo obserwowana czynność modelowa.
W. Okoń wyróżniając stosowne warstwy w materiale nauczania (w tym w treściach) wymienia uczenie się przez:
przyswajanie,
odkrywanie,
przeżywanie,
działanie.
Nawiązując do teorii wielostronnego kształcenia Okoń przyporządkowuje drogom uczenia się (A - asocjacyjna, P - problemowa, E - emocjonalna, O - operacyjna) różne kategorie metod nauczania:
informacyjne (podające),
problemowe (poszukujące),
waloryzacyjne (eksponujące),
operatywne ( oparte na działaniu).
Teoria wielostronnego kształcenia zakłada istnienie zależności pomiędzy sposobami (drogami) uczenia się a samym procesem poznawania świata przez człowieka.
Poznanie to odzwierciedla się w czterech głównych kategoriach zdań składających się na wiedzę naukową: opisie, wyjaśnieniu, ocenie, normie.
Opis (zdanie opisujące) stanowi efekt działań badawczych, zmierzających do odtwarzania rzeczy, zjawisk, procesów i wydarzeń, tak jak się one w rzeczywistości przedstawiały, przedstawiają i przedstawiać będą. Opis dotyczy głównie procesu poznania rzeczywistości. Owy składnik nazywany jest umownie warstwą wiedzy.
Wyjaśnienie (zdanie wyjaśniające), to wzbogacenie opisu o próby uzasadnienia, wytłumaczenia, dlaczego dany stan rzeczy tak właśnie wygląda. Również nazywany jest warstwą wiedzy oraz odnosi się głównie do procesu poznania rzeczywistości.
Ocena (zdanie oceniające), to wypowiedź o charakterze wartościującym, będąca rezultatem opinii o danym obiekcie.
Opinia może być pozytywna i negatywna. Może mieć charakter emocjonalny i utylitarny. Natomiast ten składnik odnosi się do zmieniania rzeczywistości.
Norma (zadanie normatywne), to taki rodzaj wypowiedzi, który informuje nas, w jaki sposób człowiek powinien się zachować w określonych sytuacjach. Normy mogą mieć charakter rzeczowy, emocjonalny, nakazując i zakazujący. Norma także odnosi się do zmieniania rzeczywistości.
Prawidłowo zorganizowany proces kształcenia nabiera postaci dynamicznego układu strategii, w których uobecniają się wysiłki uczących się ukierunkowanego na przyswajanie gotowej wiedzy, odkrywanie wiedzy nowej i działania na niej oparte, oraz na przeżywanie wartości. Strategie te zależą od relacji występujących między nauczycielem a uczniem ze względu na rodzaj treści kształcenia; nie zawsze muszą występować w czystej, klasycznej postaci.
Strategie są zależne od siebie, wzajemnie się przenikają, ale w określonych sytuacjach są dominujące i można je jednoznacznie określić jako strategię:
informacyjną,
problemową,
emocjonalną,
operacyjną.
Strategia informacyjna - u jej podstaw leży uczenie się przez przyswajanie. Nośnikiem tej informacji może być obraz, model (środek o różnym stopniu abstrakcji) oraz słowo. Informacje te nie mogą być zdobyte na drodze samodzielnego myślenia z różnych powodów: są one tylko odtworzeniem faktów, zdarzeń, procesów zbyt odległych w czasie i w przestrzeni; są niedostępne bezpośredniemu poznaniu oraz poziom rozwoju ucznia uniemożliwia samodzielne zdobycie wiedzy, albo wymagałoby to czasu nie równoważącego uzyskiwane efekty.
Dwa pojęcia związane ze strategią informacyjną to: komunikat i kod. Wiadomości przekazywane są w formie komunikatów, do ich przekazu służą kody: głównie werbalny i obrazowy, rzadziej symboliczny.
Strategia problemowa - u jej podstaw leży uczenie się przez rozwiązywanie problemów, lub jej szczególna odmiana, jaką jest uczenie się przez badanie. Dziecko uczy się rozwiązując zadania, których nie może rozwiązać za pomocą posiadanej wiedzy i umiejętności lecz posiłkując się myśleniem produktywnym
Problemy mogą mieć charakter:
orientacyjny, czyli dominują w klasach I -III,
decyzyjny, które występują najrzadziej,
wykonawczy, a więc w szkole występują łącznie z poznawczymi i decyzyjnymi, a co za tym idzie, przyjmują postać wykonawczo - poznawczych i wykonawczo - decyzyjnych.
Tok rozwiązywania problemów ujmowany jest najczęściej w postaci 5 faz, których kolejność jest raczej nieodwracalna:
Odczucie sytuacji problemowej.
Sformułowanie i analiza problemu.
Wytwarzanie pomysłów rozwiązań.
Weryfikowanie pomysłów.
Działania zgodne z wytworzoną wiedzą w rozwiązywaniu zadań teoretycznych i praktycznych lub powrót do faz poprzednich.
Strategia emocjonalna (eksponująca) - u jej podstaw leży uczenie się przez przeżywanie. Istotą tej strategii jest poznanie, przeżywanie i tworzenie wartości. Przeżycia determinują efekty uczenia się, mają niepodważalny wpływ na przekonania i postawy człowieka. Staje się realne osiąganie celów wychowawczych, poznanie siebie samego, kierowanie indywidualnym rozwojem.
W strategii emocjonalnej pobudzamy procesy motywacyjne uczącego się; treści kształcenia, wzbogacenie o uczucia towarzyszące ich poznawaniu mogą same przeobrażać się w wartości, a jest to tylko wtedy możliwe, gdy oddziałujemy na sferę intelektualną i emocjonalną uczącego się.
Znaczenie strategii emocjonalnej w całości procesu uczenia się jest ogromne, ponieważ organizuje doświadczenia uczniów oraz stwarza możliwości poznania i posługiwania się systemem normatywnym, zawierającym cele stanowione w oparciu o te wartości.
Strategia operacyjna - u jej podstaw leży samodzielne, praktyczne działanie uczniów. Kluczowym pojęciem jest tu pojęcie zadania, którego istotą jest działanie o charakterze manualno - motorycznym. Uczeń nastawiony jest na realizację konkretnych zadań użytecznych oraz percepcję informacji wiążących się z wykonywaniem zadań.
W strategii operacyjnej na plan pierwszy wysuwają się czynności uczniów. Nauczyciel zaś steruje samodzielną pracą ucznia i uwypukla związki między przedmiotem pracy a jej teoretycznymi przesłankami. Ta praktyczna działalność może być źródłem nowej wiedzy, stanowić podstawę jej weryfikacji oraz służyć przekształceniu rzeczywistości.
Celem tej strategii jest kształtowanie u uczniów konkretnych umiejętności praktycznego działania.
Rozdział 2
Modele lekcji
Lekcja i jej sprawne przeprowadzenie rzutuje na efekty i wyniki nauczania. Jednym z ważniejszych czynników jest więc umiejętne planowanie codziennej pracy dydaktyczno-wychowawczej. Jest ono twórczym momentem w działalności nauczyciela, pozwalającym mu nie tylko odświeżyć i rozszerzyć wiedzę pedagogiczną i wiadomości z danego przedmiotu, lecz także rozwijać własne myślenie, inicjatywę i pomysłowość.
Natomiast większej złożoności nabiera planowanie w klasach początkowych. Tam bowiem nauczyciel odpowiada za cały zakres nauczania, decyduje czego nauczać, ile czasu poświęcić na każdy temat i na ćwiczenia praktyczne. Planuje się także, jak rozplanować czas nauczania, jak zorganizować nauczanie grupowe, opracować harmonogram dzienny, tygodniowy, semestralny, jak poradzić sobie z zakłóceniami normalnego toku pracy.
W dydaktykach, są różne typologie lekcji. Wyróżniamy między innymi:
TYPOLOGIA LEKCJI (wg J. Półturzyckiego):
lekcja o wszystkich ogniwach,
problemowa,
ćwiczeniowa,
eksponująca.
TYPOLOGIA LEKCJI (wg Cz. Kupisiewicza ze względu na pełnione funkcje):
służąca zaznajamianiu z nowym materiałem,
powtórzeniowo - systematyzująca,
poświęcona kontroli i ocenie,
lekcja mieszana.
TYPOLOGIA LEKCJI (wg W. Okonia - dominujący rodzaj aktywności uczniów):
podająca,
problemowa,
waloryzacyjna,
praktyczna.
TYPOLOGIA LEKCJI (wg Z. Sośnickiego - różne sposoby myślenia przy uczeniu się i różne drogi przechodzenia od teoretycznej wiedzy do praktycznej):
powtórzeniowa,
ćwiczeniowa,
wycieczkowa,
laboratoryjna.
Niezależnie od typu każda lekcja przebiega mniej więcej podobnie, czyli są w niej:
czynności przygotowawcze - sprawdzenie pracy domowej,
czynności podstawowe - określają je funkcje dydaktyczne lekcji,
czynności końcowe - utrwalenie nowego materiału, zadanie pracy domowej.
Strategia informacyjna - struktura lekcji z dominacją tej strategii może obejmować cztery ogniwa:
Zetknięcie ucznia z nowymi wiadomościami.
Skojarzenie przez nauczyciela tych wiadomości z już posiadaną wiedzą.
Usystematyzowanie nowych struktur wiedzy.
Zastosowanie wiadomości w nowych sytuacjach.
Lekcja informacyjna, w zależności od tego, czy wiadomości gotowe podaje nauczyciel, czy uczniowie szukają ich samodzielnie, może występować w dwóch wariantach:
a) podanie tematu lekcji,
b) wprowadzenie do tematu poprzez uaktywnienie wiadomości wspomagających przyswajanie wiadomości w toku lekcji,
zapoznanie uczniów z nowym materiałem. Wiadomości podaje nauczyciel. Uczeń samodzielnie poszukuje gotowych informacji,
przeprowadzenie syntezy mającej na celu włączenie nowych wiadomości w obręb struktury wiedzy ucznia,
zastosowanie wiadomości w nowych sytuacjach.
Strategia problemowa - struktura lekcji z dominacją tej strategii może obejmować 5 faz, których kolejność raczej jest nieodwracalna:
Odczucie sytuacji problemowej.
Sformułowanie i analiza problemu.
Wytwarzanie pomysłów rozwiązań.
Weryfikacja pomysłów.
Działania zgodne z wytworzoną wiedzą w rozwiązywaniu zadań teoretycznych i praktycznych lub powrót do faz poprzednich.
Już w klasie I dziecko może badać i szukać poprzez: manipulowanie dostępnymi przedmiotami, przedstawienie problemu w formie graficznej (rysunek, schemat, zapis, jeśli dzieci potrafią już pisać) lub słownej, zainscenizowanie problemu, przedyskutowanie go z innymi, sporządzenie planu rozwiązania, konstruowanie relacji, ocenianie.
Planując tok zajęć nauczyciel powinien się też zastanowić nad rodzajem aktywności, jakie mogą wystąpić u dzieci, a także wziąć pod uwagę ich aktualną wiedzę, umiejętności i możliwości.
Lekcja problemowa może mieć następującą budowę:
przygotowanie uczniów do pracy,
sprawdzenie pracy domowej, jako nawiązanie do lekcji poprzedniej,
c) stworzenie sytuacji problemowej i sformułowanie przez uczniów zagadnienia głównego oraz kwestii z nim związanych,
d) ustalenie planu pracy i w toku jego realizacji sformułowanie pomysłów rozwiązania,
e) sprawdzenie pomysłów rozwiązania na drodze empirycznej lub teoretycznej,
f) usystematyzowanie i utrwalenie nowych wiadomości,
g) zastosowanie ich w nowych sytuacjach praktycznych bądź teoretycznych - na lekcji bądź w zadanej pracy domowej.
Uczenie się przez rozwiązywanie problemów jest strategią złożoną zarówno od strony czynności ucznia jak i nauczyciela. Toteż stwarza uczącym się wiele trudności mogących stać się przyczyną ich niepowodzeń. Trudności te mogą tkwić w samym uczniu. Ale ich przyczyny leżeć mogą także w warunkach, które są od niego niezależne, a wpływają na jego uczenie się. Za ich organizację i wpływ odpowiada przede wszystkim nauczyciel.
Strategia emocjonalna - struktura lekcji z dominacją tej strategii może obejmować: poznawanie, przeżywanie i tworzenie wartości.
Lekcja poznawania może mieć strukturę następującą:
a) aktualizacja wiedzy związanej z przedmiotem, obiektem głównym zajęć (proces poznawania kontekstu społeczno - kulturowego wraz z systemem wartości),
b) ekspozycja obiektu (osoby, idei, rzeczy, instytucji),
c) analiza obiektu (wskazywanie wartości, które w nim tkwią, kryteriów ich wartości),
d) umiejscowienie wartości w szerszym systemie wartości bądź to jednostkowych, bądź zespołowych,
e) podsumowanie (odniesienie do indywidualnych wartości tych, które eksponujemy).
Lekcja przeżywania wartości może mieć taki oto przebieg:
a) ekspozycja obiektu (bardzo ważne pojawienie się przeżycia emocjonalnego ucznia),
wyrażenie przez uczniów swoich przeżyć,
werbalne określenie wartości
z ukazaniem kontekstu społecznego,
w jakim one funkcjonują,
d) odniesienie tych rozważań do własnego systemu wartości.
III. Lekcja tworzenia wartości może mieć ogniwa:
ustalenie rodzaju wartości, które chcemy tworzyć i obiektu (dzieła), w którym będą one ulokowane,
określenie alternatywnych sposobów manifestowania wartości,
kreacja,
d) ocena wytworu na tle własnym i innych systemów wartości.
Strategia operacyjna - lekcja z dominacją tej strategii uwzględnia wszystkie ogniwa procesu kształcenia z wyraźnym eksponowaniem dwóch:
Kierowanie procesem przechodzenia od teorii do praktyki, czemu odpowiada nabywanie umiejętności i nawyków.
Zorganizowanie zajęć praktyczno - wytwórczych i odpowiednich działań praktycznych służących wytwarzaniu przedmiotów i zmian w otoczeniu.
Celem stosowania strategii operacyjnej jest kształtowanie u uczniów konkretnych umiejętności praktycznego działania.
Lekcja operacyjna powinna zawierać:
a) ustalenie wyraźnego i ściśle określonego celu działania,
b) najbardziej szczegółowy i dokładny przegląd wszystkich warunków i środków, za pomocą których wyznaczony cel może być osiągnięty,
c) ułożenie dokładnego planu działań zmierzających do celu, przy zastosowaniu najbardziej odpowiednich środków w najlepszych warunkach,
d) skrupulatne wykonanie planu,
e) skontrolowanie osiągniętych wyników przez porównanie ich z zamierzonym celem, wyciągnięcie wniosków z poszczególnych etapów i wprowadzenie poprawek dotyczących celu, warunków, środków, planu działania, jego realizacji i kontroli.
Ze względu na rodzaj aktywności uczniów i tok można wyróżnić trzy typy lekcji:
ćwiczeniowa - poświęcona nabyciu umiejętności, sprawności i nawyków,
doświadczeniowa - poświęcona aktywizowaniu sfery poznawczej i działaniowej uczniów,
praktyczno-wytwórcza - celem jest wprowadzenie zmian do zastanej rzeczywistości, wytwarzanie przedmiotów i systemów materialnych lub ich projektów.
W klasach I-III dominuje lekcja ćwiczeniowa. Jej przebieg może być następujący:
sformułowanie celu ćwiczeń i nazwanie opanowanej umiejętności przez nauczyciela i uświadomienie sobie nazwy i znaczenia umiejętności przez ucznia,
b) sprawdzenie stopnia przyswojenia i zrozumienia wiadomości podstawowych dla kształtowania danej umiejętności,
ustalenie zasad i reguł postępowania - sformułowanie ich przez nauczyciela lub udzielanie pomocy w samodzielnym formułowaniu ich przez uczniów,
d) demonstracja wzorcowego działania z objaśnieniem słownym. Pokaz przez nauczyciela czynności, które wykonywać będą uczniowie, powinien być co najmniej dwukrotny,
próbne demonstrowanie działania przez jednego lub kilku uczniów, dokładnie kontrolowane przez nauczyciela i zespół uczniowski,
samodzielne wykonanie przez wszystkich uczniów czynności składających się na ćwiczoną umiejętność, z bieżącym udzielaniem rad przez nauczyciela,
kontrola i ocena wykonania zadania. Powinna ona obejmować poprawność wykonania, dokładność i staranność, a w przypadku niektórych realizowanych zadań także oszczędność, wydajność i walory estetyczne. Po stronie ucznia powinny jej towarzyszyć procesy samo - kontrolne,
zorganizowanie urozmaiconych ćwiczeń w posługiwaniu się daną umiejętnością, uświadamiających uczniom możliwość jej zastosowania w różnych sytuacjach. Wiąże się to z przestrzeganiem zasady operatywności wiedzy.
Nauczyciel musi wykazać się biegłością w umiejętnościach, które demonstruje podczas lekcji, umieć uzasadnić uczniom potrzebę ich opanowania oraz zorganizować odpowiednie warunki do ćwiczeń i przekazywania informacji zwrotnej.
Zadając ćwiczenia, nauczyciel musi pamiętać, szczególnie w pracy z dzieckiem w wieku wczesnoszkolnym, o następujących zasadach:
ćwiczenia powinny być krótkie i sensowne,
ćwiczenia powinny trwać aż do przeuczenia,
oba rodzaje ćwiczeń - zmasowane
i rozłożone w czasie - powinny być
wykorzystywane stosownie do swoich
właściwości.