Tell el- Farcha (Wzgórze Kurczaka)
(zamieszczam w tym pliku moje notatki, a więc nie wszystko może być w porządku chronologicznym)
Stanowisko zostało odkryte przez włoską misję archeologiczną z Centro Studi e Ricerche Ligabue w Wenecji, kierowaną przez prof. Rodolfo Fattovich, kiedy prowadzono badania powierzchniowe między Tanis, a Mendes.
Badania włoskie trwały trzy sezony w latach 1988-90. W tym czasie wykonano 4 wykopy sondażowe; określono chronologię. Otóż wyróżniono 4 fazy osadnictwa od kultury dolnoegipskiej przez fazy Nagada IId i III do początków Starego Państwa.
Powodem, dla którego Włosi przerwali pracę był brak spektakularnych odkryć.
W 1995 roku na Kongresie Egiptologicznym w Cambridge wyniki referował dr Marek Chłodnicki. Zainteresował środowisko tym stanowiskiem. Przekonano Włochów, żeby zrezygnowali z koncesji.
Od 1998 roku wykopaliska prowadzi tam Polska Ekspedycja do wschodniej Delty Nilu (IA UJ i MA w Poznaniu, przy współpracy Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW). Kierują nimi prof. Krzysztof M. Ciałowicz (UJ) i dr Marek Chłodnicki (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu).
Stanowisko leży na szczycie piaskowej geziry. Składa się z trzech komów, wznoszących się 5 m nad otaczające je pola uprawne. Mają one łączną powierzchnię 4 ha.
Znajduję się na skraju dzisiejszej wsi Ghazala, oddalonej ok. 120 km na płn.- wsch. od Kairu.
Rysuje się tam wyraźny, unikatowy podział komów:
Kom Zachodni - strefa rezydencjalno - świątynna
Kom Centralny - strefa mieszkalno - gospodarcza
Kom Wschodni - cmentarzysko.
Stanowisko obejmuje 1000 lat historii Egiptu. Początek związany jest z kulturą dolnoegipską (autochtonicznymi mieszkańcami Delty). Okres ich obecności na stanowisku datuje się na lata 3600-3300 p.n.e.. W miejsce kultury dolnoegipskiej napływają osadnicy z południa, związani z kręgiem kultury Nagada (datowanie: 3300-3100 p.n.e.). Z tego okresu pochodzą:
Rezydencja nagadyjskiego namiestnika na Komie W (3300-3200 p.n.e.);
Prawdopodobnie najstarsza w Egipcie mastaba na Komie E (3200-3100 p.n.e.).
Apogeum rozwoju Tell el- Farcha przeżywa w okresie protodynastycznym i za panowania dynastii: 0 i I, czyli od ok. 3200 do 2950 p.n.e.. Z tego okresu pochodzi m. in. centrum kultowo-administracyjne z wotywnymi depozytami oraz najbogatsze groby (zwłaszcza kilkanaście grobów z początków I dyn.).
W połowie rządów I dynastii i w czasach II dynastii nastąpił okres załamania. Kom W został opuszczony (ok. 3000-2700 p.n.e.).
Następuje stała pauperyzacja osady, co przejawia się m. in. w wyposażeniu grobowym (w czasach III - 2700-2600 p.n.e.).
Stanowisko zostaje opuszczone ok. 2550 p.n.e., tj. na początku panowania IV dynastii.
Odkrycia na Komie W: w najstarszych warstwach odkryto duże konstrukcje mieszkalne, zbudowane ze słupów i łączących je ścian z plecionek. Były one podzielone na liczne pomieszczenia o odmiennych funkcjach, mające rozmiary 1,4 na 0,8 m.
Ponadto okryto pozostałości jednego z najstarszych na świecie centrów browarniczych. Centrum browarnicze, współczesne temu odkrytemu w Hierakonpolis, datuje się na ok. 3500-3350 p.n.e.).
Wniosek: Te dwa odkrycia dowiodły, że przedstawiciele kultury dolnoegipskiej wcale nie stali na niskim szczeblu rozwoju społecznego i gospodarczego. Prowadzili wymianę handlową z Bliskim Wschodem i Grn. Egiptem, o czym świadczą importy, a także szczątki osła, będącego zwierzęciem pociągowym. Co więcej, Tell el- Farcha była w 2.poł. IV tysiącleciu p.n.e. ważnym ośrodkiem produkcji piwa.
Nie udało się jednak odpowiedzieć na pytanie co stało się z autochtonami po pewnym czasie koegzystencji z napływającymi. Nie ma warstw zniszczeń. Sądzi się, że nastąpiła asymilacja, a rdzenni mieszkańcy Delty przejęli bardziej atrakcyjne i nowoczesne wzorce.
Nowi osadnicy w miejscu browarów wznieśli budowle o charakterze rezydencjalno- magazynowym (25 na 25 m). Datuje się go na 3300- 3200 p.n.e.. Mury z cegieł mułowych o szer. dochodzącej do 2 m. Oddzielały najważniejsze pomieszczenia, które otwierały się na wewnętrzny dziedziniec. Znaleziono w nich: naczynia zasobowe, gliniane pieczęci, przedmioty (które mogły służyć za liczniki), fragmenty ceramiki palestyńskiej. Twierdzi się, że mogła to być rezydencja nagadyjskiego nadzorcy handlu pomiędzy Palestyną i Deltą, a Grn. Egiptem. Co więcej ów budynek został opuszczony w wyniku kataklizmu, związanego z pożarem. Data- ok. 3200 p.n.e. wskazuje na gwałtowną przyczynę pożaru (wynik wzrastającej konkurencji w obrębie kultury Nagada- które to współzawodnictwo doprowadziło do powstania monarchii faraonów). Być może chodziło tu o wpływy z handlu z Synajem i Palestyną.
W miejscu tej rezydencji namiestnika nagadyjskiego powstał kompleks, w którym znaleziono w 2001 roku depozyt wotywny figurek i naczyń, wykonanych z fajansu, gliny, kamienia.
Figurka, padającego na twarz jeńca z długimi włosami i brodą (jego twarz wskazuje archaiczne rysy);
Zespół 5 glinianych grzechotek, modele maczug gruszkowatych, miniaturowych naczyń, fajansowych paciorków oraz pionków do jakiś gier.
Misja włoska minęła ten depozyt o zaledwie 50 cm. Datuje się go na przełom dynastii 0 i I.
Największą sensacją na stanowisku było odkrycie w 2006 roku dzbana przykrytego misą, w którym znajdowały się 62 figurki, wykonane z kłów hipopotama. Co więcej także modele przedmiotów z kamienia, fajansu i kości oraz małe naczynia gliniane. Ten zespół figurek pochodził z centrum administracyjno- kultowego, odkrytego na Komie W, datowanego na sam początek I dynastii (ok. 3050-3000 p.n.e.). W tej samej budowli wcześniej, bo w 2001 roku odkryto depozyt wotywny złożony z kilkudziesięciu przedmiotów: miniaturowych naczyń glinianych, fajansowych i kamiennych; kilku glinianych grzechotek i stosunkowo nielicznych figurek ukazujących ludzi i zwierzęta.
Figurki (mniej niż 10 cm wysokości) z kła hipopotama przedstawiały:
Kobiety - nagie lub odziane (czasem z naczyniami, ofiarowywanymi bogom),
Małe grupy statuaryczne (Matki z dziećmi na ramionach lub kolanach),
Dzieci,
Męźczyzn,
Jeńców,
Karłów (łącznie 10 figurek- najliczniej reprezentowany zespół takich figurek odkryty w Egipcie),
Ureusze,
Stwory fantastyczne,
Zwierzęta (takie jak kaczka, skorpion, etc.).
Wniosek: Na początku okresu dynastycznego Tell el- Farcha była ważnym ośrodkiem administracyjnym i miejscem kultu.
Owe centrum administracyjno- kultowe zostało opuszczone przed połową I dynastii (ok. 3000 p.n.e.).
W sezonie 2001 na Komie E natrafiono na groby, znajdujące się zaledwie 5 cm po powierzchnią, datowane na przełom dynastii 0 i I (3100- 3000 p.n.e.). Te najbogatsze groby były otoczone cegłami. Do wyposażenia należały naczynia gliniane (do 1 m wysokości), naczynia kamienne, ozdoby z kamieni półszlachetnych i złota, palety kosmetyczne, narzędzia, mięso i ziarna zbóż.
Na naczyniach znaleziono znaki garncarskie, umożliwiające określenie pochodzenia; na trzech naczyniach wyryto imiona: Iry-Hora, Ka i Narmera.
Do 2007 roku odsłonięto 66 grobów z okresu pomiędzy dynastią 0, a początkiem dynastii IV.
Zaobserwowano stopniowe zubożenie grobów, co pokrywa się z pauperyzacją osady.
Najbogatsze najstarsze groby,
Kolejne konstrukcje coraz mniej staranne. Zmniejsza się ilość darów grobowych.
U schyłku osadnictwa występują groby jamowe, bez wyposażenia.
W grobach szkielety były słabo zachowane. Zmarłych układano na boku, z głową zwróconą na N lub W.
Najstarsze groby zostały wkopane w osadę, ale także w monumentalną budowlę (400 m2 pow.). Interpretuje się ją jako najstarszą z mastab. Mastaba jest nieco późniejsza lub współczesna rezydencji nagadyjskiego namiestnika. Datuje się ją na ok. 3200- 3100 p.n.e..
Jest to budynek o regularnym kształcie, składający się z kilku pomieszczeń, oddzielonych
2,5 m grubości murem z prawie kwadratową komorą główną i wyraźnym szybem. Wewnątrz znaleziono: kamienny wisior, zwieńczony przedstawieniem sokoła z wyrytym, bardzo schematycznym imieniem oraz dekorowaną rękojeść sztyletu, wykonaną z kości hipopotama.
Odkrycie złotych posążków. W 2006 roku w jednym z pomieszczeniem na Komie E, datowanym na ok. 3150 p.n.e., czyli starszym o około 100 lat od państwa egipskiego, wraz z dwoma długimi (ok. 50 cm dł.) krzemiennymi nożami rytualnymi odkryto kilkadziesiąt fragmentów złotej blachy. Po rekonstrukcji okazało się, że to przedstawienia władcy i następcy tronu (Patrz artykuł prof. K.M. Ciałowicza poniżej). Niewątpliwie noże krzemienne i figurki są starsze od miejsca znalezienia, więc zostały zdeponowane wtórnie (Ukryte przed najazdem lub zrabowane z innego miasta).
Wniosek: W Delcie nie dokonał się żaden najazd z południa. Nagadyjczycy infiltrowali płn. Egipt. Przynieśli nowe wzorce, atrakcyjne rozwiązania, przejęte szybko przez miejscowych. Niemniej jednak proces opanowywania Delty przez ludność kultury Nagada były bardzo skomplikowany.
Obiekt 69. Znajdujący się na Komie W. Odkryty w 2000 roku. Był to budynek, datowany na okres kultury Nagada, który składał się z kilku pokoi, oddzielonych od siebie grubymi murami z cegły mułowej (ok. 2 m szer.). Główne pomieszczenie miało 7 na 2 m. W środku konstrukcji znaleziono piekarniki z naczyniami.
Dekorowany krąg ceramiczny. Odkryty na Komie C, mający zapewne funkcję ołtarza ofiarnego. Ma ok. 80 cm średnicy. Obok znaleziono szczątki podobnego, lecz mniejszego, zaś pod nim odkryto dwa paleniska.
Obiekt 93. Jest to konstrukcja w kształcie okręgu o 8- metrowej średnicy, którego krawędź ma szerokość dwóch cegieł. Wewnątrz tego okręgu znajdowały się niemal kwadratowe panele, zrobione z mułowego piasku, pomiędzy które wlewano czysty muł.
Znaleziono tam ceramikę nieokreśloną, głównie formy do chleba (bez związku z funkcją budynku).
Co do funkcji tego obiektu- bliskość cmentarzyska może sugerować, iż ta budowla ma związek z sepulkralną naturą Komu E (Problemem jest brak analogii dla tego typu budowli).
O odkryciach sezonu 2006 więcej poniżej:
Tell el-Farcha 2006. Sensacyjne odkrycia i nowe spojrzenie na początki sztuki egipskiej.
Krzysztof M. Ciałowicz
Od połowy lutego do połowy kwietnia 2006 prowadziliśmy po raz kolejny badania wykopaliskowe w Tell el-Farcha w Delcie Nilu. Już początek prac dostarczył spektakularnych odkryć zmieniających w sposób diametralny dotychczasowe poglądy na temat początków cywilizacji faraońskiej. W niewielkim pomieszczeniu na komie Wschodnim odkryto kilkadziesiąt fragmentów złotej blachy razem z dwoma dużymi i wykonanymi w sposób perfekcyjny krzemiennymi nożami (fig. 1). Pomieszczenie w którym dokonano odkrycia można datować na ok. 3150 a więc jest ono starsze o mniej więcej 100 lat od początku państwa egipskiego. Ubogi kontekst archeologiczny w którym dokonano odkrycia sugeruje, że zarówno noże krzemienne jak i złota blacha zostały tutaj zdeponowane wtórnie, a miejsce ich odkrycia nie było tym dla którego zostały stworzone. Lata pomiędzy 3150 a początkiem I dynastii były okresem formowania się państwa faraonów. Istniało wówczas kilka ośrodków konkurujących ze sobą i wzajemnie się zwalczających. To ich rywalizacja doprowadziła w efekcie do powstania monarchii nad Nilem. Jedną z przyczyn rywalizacji była chęć opanowania i przejęcia kontroli nad szlakami handlowymi prowadzącymi na Bliski Wschód. Tell el-Farcha, jak już wcześniej udowodniono, pełniła w tej wymianie rolę znaczącą o ile nie wręcz decydująca. Nie należy się więc dziwić, że i o jej opanowanie musiały toczyć się walki. Nasze odkrycie może być świadectwem ukrycia najcenniejszych przedmiotów przed zbliżającym się najazdem, lub wręcz przeciwnie dowodem na rabunek dokonany przez mieszkańców Tell el-Farcha w innym mieście. Można więc przyjąć, ze przedmioty o których mowa są jeszcze starsze niż wynika to z miejsca ich znalezienia.
Żmudne prace nad rekonstrukcją i konserwacją złotych fragmentów doprowadziły do stwierdzenia, że odkryto resztki dwóch posążków. Obydwa składały się z rdzenia wykonanego z nietrwałego materiału (prawdopodobnie drewno), po którym nie zachowały się żadne ślady. Ten rdzeń został następnie obłożony złotą, cienka blachą zespoloną z nim złotymi nitami (140 z nich zachowało się) o dł. 4 i śred. 1 mm. Już one same dają dobre świadectwo ówczesnym złotnikom. Prezentowane posążki (fig. 2) ukazywały nagich stojących mężczyzn (jeden o wys. ok. 65, drugi 35 cm). Ich stylistyka i zaakcentowane szczegóły (duże odstające uszy, nadnaturalnej wielkości fallusy, drobiazgowo oddane paznokcie rąk i nóg) dobrze wpisują się w sztukę predynastycznego Egiptu. Nigdzie jednak, jak dotąd, nie odkryto jeszcze figurek ukazujących zapewne wczesnych władców wykonanych z tak cennych materiałów. Oczy obydwu figur były wykonane z lapis-lazuli. Surowiec ten sprowadzano wtedy z terenów dzisiejszego Afganistanu, a więc rejonu leżącego na zupełnych peryferiach ówczesnego świata. Otrzymujemy przy okazji kolejny dowód na ogromna rolę wymiany handlowej dla elity rządzącej rodzącym się państwem. Brwi naszych figur były również wykładane innym niż złoto materiałem. Ponieważ nie zachował się on, można jedynie przypuszczać ze mógł to być bitumen lub heban. Obydwa te surowce musiały być również importowane do Egiptu (pierwszy z Bliskiego Wschodu, drugi z Nubii). Warto podkreślić, że najbliższą analogię dla posągów ukazujących ludzi wykonanych z drewnianego rdzenia i obłożonych metalową blachą mamy dopiero z VI dynastii egipskiej, a więc okresu 1000 lat pózniejszego od znaleziska z Tell el-Farcha.v Nieco mniej zaskakującego, choć równie ważnego, odkrycia dokonano w tym roku również w zachodniej części stanowiska. Tam, jeszcze w 2001 roku, odsłonięto część budowli o administracyjno-kultowym charakterze, datowanej na sam początek I dynastii (ok. 3050-3000 p.n.e.). W jednym z jej pomieszczeń znaleziono depozyt wotywny złożony z kilkudziesięciu przedmiotów: miniaturowych naczyń glinianych, fajansowych i kamiennych; kilku glinianych grzechotek i stosunkowo nielicznych figurek ukazujących ludzi i zwierzęta.
W bieżącym roku kontynuowaliśmy prace z zachodniej części tego kompleksu. W jednym z nowo odsłoniętych pomieszczeń najpierw pojawiło się kilka glinianych naczyń, o niewątpliwie obrzędowym charakterze a następnie najwcześniejsza ze znanych dotąd w Egipcie palet pisarza: gliniana podstawka z trzema pojemnikami na atrament (fig. 3). Kolejny dowód na dużo wcześniejsze niż dotąd przypuszczano powstanie i rozpowszechnienie się pisma. Obok leżał niewielki, 23 cm wysokości dzban przykryty miską. Naczynie to było pełne miniaturowych przedmiotów (62 sztuki): figurek z kłów hipopotama (równie cenionych jak kość słoniowa), modeli różnych przedmiotów z kamienia, fajansu i kości oraz miniaturowych naczyń kamiennych (fig. 4). Niektóre z figurek stanowią unikalne dzieła sztuki, nie znane dotychczas z tak wczesnego okresu w historii Egiptu.
Do najważniejszych należą przedstawienia kobiet i dzieci (fig. 5). Pierwsze z nich ukazywano nagie lub odziane w długie płaszcze, czasem trzymały w rękach naczynia ofiarowując je bogu lub władcy. Małych chłopców pokazywano siedzących, z wysoko podciągniętymi kolanami i palcem prawej reki w ustach. Inne figurki były już małymi grupami statuarycznymi przedstawiającymi matki z dziećmi w ramionach lub na kolanach. Osobną grupę stanowią wizerunki mężczyzn (fig. 6). Spotykamy postać odzianą w płaszcz, zapewne jedno z pierwszych przedstawień egipskiego króla w czasie obchodów jubileuszu panowania. Ta uroczystość, zwana heb-sed, obchodzona w 30 rocznice panowania jest obecna w sztuce predynastycznej od bardzo wczesnego okresu i podkreśla role władcy jako gwaranta pomyślności i rozwoju życia, w każdym jego aspekcie. Odrębną kategorię stanowią przedstawienia jeńców, ukazanych z jedną lub dwoma rękami związanymi na plecach. Te figurki wpisują się dobrze w bardzo popularny w starożytnym Egipcie temat zwycięstwa nad wrogami zewnętrznymi, a szerzej nad siłami chaosu i nieporządku zagrażającymi władcy i wszystkim mieszkańcom Egiptu.
Wyjątkową ekspresją odznaczają się przedstawienia karłów obojga płci (fig. 7). Ta specyficzna grupa odgrywała w całej historii kraju nad Nilem ważna rolę, a świadczą o tym nie tylko ich wizerunki w sztuce, ale również ich pochówki znajdowane w bezpośrednim sąsiedztwie grobów królów i arystokracji. W tej grupie przedstawień zwraca uwagę niemal fotograficzne oddanie zniekształconych ciał i trafne uchwycenie ich proporcji.
Wśród innych rzezb można wspomnieć o pierwszym znanym z Egiptu przedstawieniu boskiej zapewne istoty o głowie sokoła i ciele kotowatego drapieżnika ofiarowującej, prawdopodobnie władcy dzban (fig. 4 w centrum). W omawianym depozycie, również po raz pierwszy w sztuce egipskiej, pojawiły się wizerunki 4 kóbr - ureuszy stanowiących tak charakterystyczny potem element koron faraońskich (fig. 4). Sądząc z otworów znajdujących się na końcu ogona musiały być one przymocowane do czegoś i stanowiły część większej całości (rzezb ukazujących królów?).
Oprócz tych niewątpliwie spektakularnych i wyjątkowych pod wieloma względami znalezisk tegoroczny sezon wykopaliskowy przyniósł kolejne ważne z punktu widzenia rozwoju cywilizacji faraońskiej informacje. Kontynuowano prace (ciągle jeszcze nie ukończone) przy ogromnej budowli (co najmniej 400 m2), największej ze znanych dotychczas z okresu ok. 3200-3100 p.n.e. w Egipcie. Bardzo wiele przesłanek wskazuje, ze mamy do czynienia z monumentalnym, być może nigdy nie wykorzystanym, grobowcem jakiegoś przedhistorycznego władcy. Regularny kształt stworzony przez kilka pomieszczeń otoczonych potężnymi murami (do 2,5 m grubości) dobrze świadczy o umiejętnościach architektów i budowniczych, rzucając jednocześnie nowe światło na początki architektury egipskiej.
Do ważniejszych osiągnięć należy również przebadanie kilkunastu grobów, datowanych na czasy od początku I do początku IV dynastii. Szczególną uwagę zwraca bogato wyposażony grób (fig. 8). Zmarłego na drogę w zaświaty obdarowano 27 naczyniami ceramicznymi, 2 naczyniami kamiennymi (bazaltowe i alabastrowe), 2 paletami kosmetycznymi z szarogłazu, wykonaną z kości łyżką oraz bransoletą złożoną z 53 paciorków z karneolu. Wśród naczyń na uwagę zasługują 3 prawie metrowej wysokości dzbany na wino. Na jednym z nich znajdowało się schematycznie wyryte imię pierwszego historycznego króla Egiptu - Narmera, pozwalające na pewne datowanie grobu na czasy tego władcy (ok. 3050 p.n.e.).
Stanowisko
Tell el-Farcha to obecnie jedno z najważniejszych stanowisk badanych w Egipcie. Odkrycia dokonywane tam w ostatnich latach wpłyną w sposób nieoceniony na obraz Delty w okresie formowania sie państwa faraonów.
Stanowisko położone jest w północno-wschodniej Delcie ok. 120 km od Kairu ok. 10 km od współczesnego miasta Simbillawin i ok. 15 km od starożytnego Mendes, które odegrało znaczącą rolę w historii upadku Tell el-Farcha. Tworzą go trzy wzgórza-komy o łącznej powierzchni ok. 4,5 ha, których wysokość ponad poziom otaczających pól uprawnych nie przekracza 5 metrów. Południową i wschodnią granicę stanowiska wyznacza współczesna wieś Ghazala, pod którą zapewne znajduje się jego niedostępna już część, zaś północną kanał irygacyjny.
Stanowisko Tell el-Farcha zostało zidentyfikowane w roku 1987 podczas badań powierzchniowych prowadzonych przez włoską misję archeologiczną Centro Studi e Richerche Ligabue z Wenecji. Na badanej powierzchni ponad 100 ha znaleziono ponad 30 stanowisk spośród, których do wykopalisk wytypowano Tell el-Farcha.
Badania wykopaliskowe prowadzone pod kierunkiem R. Fattovicha w latach 1988 - 1990 nie przyniosły spektakularnych efektów. W niewielkich wykopach sondażowych znaleziono ceramikę i fragmenty konstrukcji architektonicznych, które pozwoliły na ustalenie sekwencji chronologicznej stanowiska od kultury dolnoegipskiej do początków Starego Państwa. Po dwóch latach z przyczyn finansowych włoski zespół zrezygnował z badań.
W 1998 roku koncesję podjęli polscy badacze. Po pięciu sezonach ekspedycja kierowana przez K. Ciałowicza z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i M. Chłodnickiego z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu może pochwalić się rewelacyjnymi wynikami. Zmiana metody eksploracji na szeroko płaszczyznową przyniosła efekt w postaci odkrycia układu architektonicznego starożytnej osady.
Historię Tell el-Farcha podzielono na 7 faz, z których dwie najmłodsze występują tylko na komie centralnym (C).
Na komie zachodnim (W) odkryto budowle o charakterze rezydencjonalno - światynnym, w której najmłodszej warstwie znaleziono depozyt przedmiotów interpretowanych jako wota. W jej pobliżu w starszych warstwach odkryto browar będący drugim najstarszym tego typu założeniem w Egipcie. Natomiast w najstarszej warstwie odnaleziono pozostałości po dużych rozmiarów konstrukcji wiązanej z kulturą dolnoegipską, która jest dowodem na istnienie w Delcie Nilu lokalnych tradycji architektonicznych przed pojawieniem się ludności nagadyjskiej.
Na komie centralnym (C) zlokalizowane były liczne konstrukcje mieszkalne i gospodarcze, których funkcję potwierdza duża ilość odnalezionych tam narzędzi, kości zwierząt i odpadów.
Kom wschodni (E) do roku 2001 stanowił dla badaczy zagadkę. Po założeniu tam wykopów okazało się zawiera on cmentarzysko, na którym większość grobów prawdopodobnie nie została wyrabowana w starożytności. Dotychczasowe prace prowadzone w tym miejscu przyniosły efekty w postaci odkrycia i przebadania kilkudziesięciu grobów datowanych na pierwszą połowę I dynastii, bogato wyposażonych, ułożonych w dość ciasnym układzie. Tylko niektóre z nich były wyrabowane. W roku 2003 na tellu E odkryto prawdopodobnie jeden z nastarszych grobów (mastaba) dostojników z okresu formowania sie państwa egipskiego. Grobowiec ten czeka na dalsze badania.
Stanowisko to daje badaczom jedyną jak do tej pory okazję na kompleksowe przebadanie zespołu osadniczego, którego początki związane są z lokalną kulturą dolnoegipską, kolejne etapy rozwoju wiążą się z ludnością kultury Nagada zaś koniec przypada na panowanie pierwszych dynastii kiedy to transport wodny zastąpił transport karawanowy co spowodowało rozwój ośrodków położonych nad szlakami wodnymi (Mendes) i upadek ośrodków zlokalizowanych z dala od nich (Tell el-Farcha).
Na Komie C znaleziono szczątki osad, palenisk, silosów. Tam odnaleziono także fragment korony dolnoegipskiej, wykonany z miedzi. Ponadto na Komie C istniała pracownia krzemieniarska.
Groby sytuowano jedne na drugich ze względu na poziom wody w rzece.
W płn. części Komu E znaleziono konstrukcje kultury dolnoegipskiej.