Zagadnienia wstępne
Niedostosowanie społeczne(zaburzenie społeczne, zaniedbanie społeczne, nieprzystosowanie społeczne)- Niedostosowanie społeczne jest problemem złożonym, którym zajmuje się pedagogika, psychologia, socjologia, kryminologia, psychiatria. Dotyczy to młodych ludzi, którzy nie przekroczyli dwudziestego pierwsze roku życia. U społecznie niedostosowanych dostrzega się osłabione czynniki wolicjonalne, nieharmonijny rozwój uczuć, zmienność nastrojów trudności w koncentracji uwagi, brak zainteresowań, niechęć do wysiłku a także ograniczoną zdolność do przejawiania uczuć opiekuńczych, wdzięczności, przyjaźni oraz przywiązania.
Funkcjonowanie uczniów niedostosowanych społecznie jest motywowane: (wg M. Krawczonek
- kierowaniem się zasadą przyjemności( przede wszystkim wyczynu, przygody, zabawy),
- destruktywnymi postawami wobec otoczenia
- zaspokajaniem własnych potrzeb, typowo które są egoistyczne.
Nieprzystosowanie społeczne można ująć w cztery zasadnicze grupy(wg Lesława Pytki)
• Definicyjne objawowe, społeczne w których nieprzystosowanie określa się poprzez odwołanie się do jego podstawowych i specyficznych objawów albo elementarnych wskaźników o charakterze behawioralnym
• Definicyjne teoretyczne, w których-oprócz charakterystyki symptomatologicznej- angażuje się pewne pojęcia teoretyczne, wynikające z ogólnej teorii przystosowania lub normalnego funkcjonowania społecznego jednostki(np. motywacja, postawy, role społeczne, przepisy ról społecznych norm, standardy idealne, internalizacja wartości i norm, poziom lęku, sumienie
• Definicyjne operacyjne, w których wskazuje się nie tylko na symptomy danego zjawiska (nieprzystosowania), ale przede wszystkim na sposoby jego pomiaru, odsyłając jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego (testu, skali, kwestionariusza itp.)
• Definicyjne utylitarne (zdroworozsądkowe, administracyjne), ujmujące nieprzystosowanie społeczne od strony pewnej bezradności środowiska wychowawczego wobec jednostki sprawiającej mu trudności wychowawcze oraz „niedostosowania” tego środowiska do potrzeb i aspiracji oraz poziomu rozwoju dziecka oznaczonego jako „zaburzone”, wobec którego należy zastosować „specjalne metody i środki”.
Niedostosowanie społeczne wg MEN (ministerstwo edukacji narodowej)-Niedostosowanie społecznie to dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone (powtarzające się) zaburzenia w zachowaniu
Zagrożenie niedostosowaniem wg MEN to dzieci i młodzież wychowująca się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego, na który negatywny wpływ mają takie środowiska wychowawcze jak: rodzina (własna), grupa rówieśnicza i inne, a także u której rejestrowane przejawy zaburzeń występują sporadycznie.
Typy nieprzystosowania społecznego
wg Cz. Czapów
1. Zwichnięta socjalizacja- Prowadzi do manifestowania nieprzystosowania społecznego w różnorodnych formach. Jednak czynnika dominujący i warunkujący jest ten sam, a mianowicie: niedostatki w zakresie socjalizacji dziecka (niewłaściwa opieka rodzicielska lub jej brak, zaniedbanie społeczne i pedagogiczne)
2. Demoralizacja- pojawia się wówczas, gdy dziecko prawidłowo socjalizowane dostaje się pod wpływy innej obyczajowości i kultury niż, ta w jakiej było wychowywane (np. emigracja ze wsi do miasta, z jednego kraju do drugiego). Proces demoralizacji wiąże się zwykle z przewartościowaniem wartości tradycyjnych na rzecz nowych, do których jednostka nie potrafi się w pełni dostosować
3. Socjalizacja podkulturowa- jest odmianą nieprzystosowania społecznego z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej w opozycji do kultury szerszej zbiorowości społecznej. Socjalizacja dziecka przebiega prawidłowo z punktu widzenia mechanizmów psychologicznych. Popada ono jednak w konflikt z normami ogólnospołecznymi z powodu identyfikacji z własną podstawową grupą respektującą normy podkulturowe, chuligańskie, złodziejskie czy w ogóle przestępcze.
Przyczyny przestępczości nieletnich, dzielimy je na dwie grupy: wg B. Urban
I- przyczyny biologiczne i psychologiczne; wyróżnia się dwie podgrupy przyczyn:
Biologiczne:
1)- zaburzenia związane z okresem dojrzewania; występują tylko między 13 a 14 rokiem życia;
• infantylizm- zaburzenie polegające na utrzymywaniu się u osoby dorosłej cech psychiki dziecka, powoduje zamkniętość w sobie, nieśmiałość, zburzenia sfery emocjonalnej, wybuchowość i agresywność;
• dysmorfobia- jest to nieuzasadnione przekonanie o własnej odpychającej brzydocie, stan ten powoduje zaburzenia przede wszystkim sfery emocjonalnej, osoba w określonych sytuacjach staje się agresywna i wybuchowa;
Psychologiczne:
1)- zachowania psychopatyczne np.: rządność uznania, niepewność siebie, lekceważenie innych, wybuchowość,
2)- zaburzenia nerwicowe (lękowe tzw. fobie),popędowe, seksualne, histerie, neurastenie (osoba bardzo szybko wpada w szał, emocje szybko opadają)
3)- trwałe kalectwa psychiczne; choroby, mechaniczne uszkodzenia centralnego systemu nerwowego;
• choroby psychiczne
a)funkcjonalne; wyróżnia się: schizofrenię, cyklofrenię, paranoję inaczej obłęd,
b) organiczne; wyróżnia się: paraliż postępujący, otępienie starcze, padaczka
c) psychonerwice
d) inne zaburzenia (zachowania psychopatyczne)
4) niedorozwój umysłowy-wg. starej nazwy Światowej Organizacji Zdrowia jest to: debilizm, imbecylizm, idiotyzm; wg. nowej definicji Ś.O.Z.: jest to lekkie upośledzenie umysłowe umiarkowane, znaczne, głębokie;
II- przyczyny, uwarunkowania społeczne
1) środowisko rodzinne- rozbicie rodziny, alkoholizm rodziców, brak opieki rodzicielskiej, niewłaściwe metody wychowawcze
2) środowisko szkolne- negatywny stosunek do szkoły
3-)środowisko rówieśnicze- zły wpływ grypy rówieśniczej
4)inne przyczyny ( procesy urbanizacji i indrustralizacji, bezrobocie, bezdomność;)
Nieletnim- określa się osobę, która ukończyła lat 13, a nie ukończyła 17 roku życia.
1) przepisy ustawy stosuje się w sprawach o czyny karalne.
2)do 18 lat- przepisy stosuje się w sprawach zwalczania i przeciwdziałania demoralizacji.
3)do 21 lat- przepisy, jeżeli chodzi o stosowanie środków poprawczych i wychowawczych.
Nieletni przed sądem rodzinnym
W postępowaniu wobec nieletnich sąd rodzinny dysponuje następującymi środkami:
• upomnieniem
• zobowiązaniem do określonego postępowania (np. naprawienie szkody, przeproszenie poszkodowanego, podjęcia nauki lub pracy, powstrzymania się od przebywania w określonym środowisku, zaniechania używania alkoholu itp.)
• ustanowieniem odpowiedzialnego nadzoru rodziców lub opiekunów
• ustanowieniem nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej albo osoby godnej zaufania
• ustanowieniem nadzoru kuratora
• skierowaniem do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą
• zakazaniem prowadzenia pojazdów mechanicznych
• przypadkiem rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego(np. rozbój, gwałt kwalifikowany, zbrodnia przeciw życiu lub zdrowiu itp.):
a)umieszczeniem nieletniego w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego, rodzinie zastępczej, zakładzie wychowawczym lub innej placówce opiekuńczo-wychowawczej
b)umieszczeniem w zakładzie poprawczym
Zgodnie z zapisem ustawy umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym może nastapić gdy popełnił on czyn karalny lub przejawia wysoki stopień demoralizacji, a inne środki okazały się nieskuteczne. Sąd orzekając umieszczenie nieletniego w zakładzie może wskazać typ rodzaj zakładu.
Schronisko dla nieletnich (SdN) - specjalna placówka opieki całkowitej podlegająca ministerstwu sprawiedliwości, która realizuje funkcję diagnostyczną, resocjalizacyjną i zapobiegawczą (zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania sądowego).Kierowani są tu nieletni w wieku 13 - 21 lat, podejrzani o dokonanie czynu karalnego lub przestępstwa, a okoliczności i charakter czynu, stopień demoralizacji i nieskuteczności dotychczasowych środków wychowawczych przemawiają za przyszłym umieszczeniem w zakładzie poprawczym.
Istnieją dwa typy schronisk dla nieletnich: zwykłe, interwencyjne.
Do schroniska zwykłego może trafić nieletni, gdy: zachodzi obawa ukrycia się nieletniego, zatarcia śladów czynu karalnego przez nieletniego, nie można ustalić tożsamości nieletniego, orzeczenie o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym natrafia na niedające się usunąć przeszkody (jednak w tym przypadku nieletni może trafić do schroniska maksymalnie na okres 3 miesięcy).
Do schroniska interwencyjnego może trafić nieletni, gdy: popełnił czyn karalny wymieniony w art. 10 par. 2 Kodeksu Karnego, stwarza poważne zagrożenie społeczne lub zagrożenie dla bezpieczeństwa schroniska zwykłego.
Praca resocjalizacyjna odbywa się w szczególności przez nauczanie, zajęcia korekcyjno-wyrównawcze, przyuczenie do zawodu oraz organizację zajęć w internacie. Praca z nieletnim służy tu rozwijaniu jego zainteresowań i uzdolnień, wdrażaniu do przestrzegania zasad współżycia społecznego oraz umiejętnym organizowaniu czasu wolnego. Praca w schronisku interwencyjnym nastawiona jest na wyeliminowanie zachowań agresywnych.
Zakład poprawczy jest to placówka specjalna o charakterze resocjalizującym. Nadzór nad funkcjonowaniem sprawuje Prezes Sądu Okręgowego, a nadzór nad wychowankiem sprawuje sędzia rodzinny, który to orzekł.
Typy zakładów poprawczych:
Zakład dla nieletnich zdemoralizowanych w niewielkim stopniu, które prowadzą działalność wychowawczą w oparciu o środowisko lokalne.(zakład otwarty)
Zakłady poprawcze o wzmożonym nadzorze wychowawczym dla nieletnich zdemoralizowanych w wysokim stopniu.
Zakłady poprawcze dla nieletnich upośledzonych umysłowo, wobec których stosuje się specjalne oddziaływania rewalidacyjno - resocjalizacyjne.
Zakłady dla nieletnich z zaburzeniami neuropsychicznymi i innymi zaburzeniami osobowości, którym zapewnia się opiekę psychoterapeutyczną.(resocjalizacyjno-terapeutyczny)
W zakładach poprawczych pierwszego typu proces kształcenia i wychowania odbywa się z wykorzystaniem lokalnej bazy szkolnej, kulturalnej i sportowej. W przypadku placówek drugiego typu działalność resocjalizacyjna odbywa się w oparciu o własne zaplecze szkolne i warsztatowe oraz wyodrębnione obiekty sportowe. Zakłady trzeciego i czwartego typu realizują program szkoły specjalnej zazwyczaj wykorzystując własną bazę współpracując z poradnią pedagogiczną, psychologiczną, diagnozują zajęcia wyrównawcze. W zakładach poprawczych pierwszego i drugiego typu stosuje się indywidualne metody nauczania. Realizuje się program szkoły podstawowej, gimnazjalnej i ponad gimnazjalnej. Istnieje możliwość promocji śródrocznej. Kształcenie zawodowe może obejmować tradycyjną naukę zawodu jak i kształcenie kursowe. Realizuje się je w dwóch wariantach: trwa dwa lata lub półtora roku. Bierze się pod uwagę wiek wychowanka jak i poziom intelektualny.
Diagnoza resocjalizacyjna i psychologiczna w planowaniu pracy resocjalizacyjnej
Diagnoza wg Pytki - rozpoznanie interesującego stanu rzeczy, co do którego istnieje ewentualność postępowania interwencyjnego, np. poprzez sporządzenie tzw. Diagnoz cząstkowych dotyczących genezy, funkcji, fazy, struktury czy prognozy zjawiska
Diagnoza wg St. Górskiego-aby wychowawca mógł dobrać odpowie metody i środki postępowania resocjalizującego powinien znać:
• rodzaj, nasilenie i źródła destruktywnych zachowań podopiecznego
• przyczyny wykolejenia
• czynnik, na których można oprzeć proces resocjalizacyjny, tkwiące zarówno w osobie jednostki jak i w jej środowisku
Rozpoznanie powyższych problemów określa się mianem diagnozy
Przedmiot diagnozy- wg St. Górskiego Dokonanie ustaleń diagnostycznych w wyżej wymienionych zakresach polega na wykonaniu trzech zadań. Pierwszym z nich jest właściwe sformułowanie problemu danego przypadku, tzn. określenie na czym polegają przejawy negatywnych (paswa) i pozytywnych (aktywa) zachowań jednostki. W tym celu niezbędne jest zebranie odpowiednich danych, określających:
• rodzaj i nasilenie dodatnich i ujemnych zachowań podopiecznego
• osoby i normy, wobec których wychowanek zachowuje się pozytywnie oraz negatywnie
• jakiego typu zachowania dominują wśród aktywów i pasywów podopiecznego
Drugim zadaniem diagnozy jest ustalenie i opis przyczyn wykolejenia (pe dyspozycyjnych i motywacyjnych). Trzecim zadaniem diagnozy jest wykrycie i określenie aktywów podopiecznego, tzn. tych wszystkich jego wartości, przekonań, zachowań i postaw, które z punktu widzenia wychowawczo-społecznego są pozytywne i można do nich nawiązać w procesie resocjalizacji.
Indywidualne programy resocjalizacji wg Lesława Pytki
1. Indywidualny plan oddziaływania resocjalizującego jest podstawą projektowania zmian w zachowaniu i motywacjach nieletniego, stosownie do istniejących potrzeb, na podstawie uprzedniego rozpoznania diagnostycznego. Winien być opracowany na początku pobytu nieletniego w placówce, a następnie wzbogacony i rewidowany w zależności od efektów pośrednich i bezpośrednich w pracy wychowawczej z nieletnim. Określa się w nim podstawowe cele operacyjne, etapy pracy resocjalizacyjnej, przewidywane konsekwencje każdego etapu, zmiany zachowania i ich zakres. Indywidualny plan oddziaływania resocjalizującego na nieletnich powinien być opracowany w ciągu jednego miesiąca od przyjęcia go do placówki przy współudziale wychowanka (zainteresowanego), jego rodziców lub opiekunów prawnych oraz odpowiedniego personelu instytucji (pedagog, psycholog, wychowawca prowadzący, kurator, ewentualnie pracownik socjalny z miejsca zamieszkania nieletniego). Winien być rodzajem ram pochodzących z kilku źródeł i obejmować podstawowe płaszczyzny funkcjonowania nieletniego:
• Społeczne funkcjonowanie (umiejętność wchodzenia w interakcje, prawidłowe funkcjonowanie w rolach, dojrzałość interpersonalna)
• Funkcjonowanie w roli ucznia realizującego stosowny program wykształcenia zawodowego i przysposobienia zawodowego
• Funkcjonowanie zdrowotne (stan zdrowia i jego poprawa)
2. Za opracowanie programu oraz wybór metod i technik postępowania z wychowankiem odpowiedzialna jest placówka, która winna pod tym względem mieć duży zakres swobody. Jednakże sam program winien być opisany jasnym i zrozumiałym zarówno dla nieletniego jak i rodziców- opiekunów językiem, co więcej wyrażony w kategoriach „zachowaniowych” z wyraźnym podaniem wskaźników postępu lub ewentualnej porażki resocjalizacyjnej(częściej porażki?), co pozwalałoby na względnie łatwo oceniać postępy w realizacji zróżnicowanego oddziaływania na poszczególnych wychowanków i całą ich społeczność. W indywidualnym planie oddziaływania określa się także osoby odpowiedzialne za realizację jego poszczególnych części łącznie z instytucjami, z których usług placówka korzysta
3. Indywidualny plan resocjalizacji powinien być na tyle szczegółowy, aby określał typy aktywności w zakresie kształcenia ogólnego oraz kształcenia lub szkolenia, przysposobienia zawodowego, a także zakres zmian tyczących zachowania, postaw, motywacji, przyzwyczajeń i nawyków oraz kierunku rozwoju osobowości nieletniego.
4. Przewiduje się okresowe modyfikacje indywidualnego programu resocjalizacji wskutek nowych informacji oraz cech i właściwości nieletniego ujawnianych w trakcie pracy z nim. Zmiany planu może dokonać odpowiedni zespół specjalistów placówki z udziałem osoby odpowiedzialnej bezpośrednio za wychowanka tj. wychowawcy prowadzącego przypadek
5. Wyniki oceny zespołu diagnostyczno-programującego winny mieć wpływ na formułowanie wniosków i opinii dotyczących ewentualnego zwolnienia wychowanka z placówki lub inne propozycje, które są przedkładane sędziemu odpowiedzialnemu za wychowanka, a zwłaszcza dotyczących transferu do placówki, o mniej lub bardziej restrykcyjnym charakterze.
6. Zasadniczo sąd rodzinny nie powinien ingerować w przebieg procesu wychowania i kształcenia, z wyjątkiem naruszenia praw i wolności lub zaniedbań pedagogicznych wobec wychowanka.
Metody resocjalizacji
Metody wpływu osobistego osób wychowujących, osobowość wychowawcy
• Przykład własny-metoda ta polega na oddziaływaniu na podopiecznego własnym przykładem, na odwzorowaniu przez wychowanka postępowania wychowawcy. Jednak aby wychowanek naśladował wychowawcę muszą być spełnione następujące warunki:
a)działanie własnym przykładem musi odbywać się z pozycji wartości, dążeń, potrzeb i problemów wychowanka, a nie wychowawcy
b)przedstawiane przez wychowawcę wzory postępowania muszą zapewniać zaspokojenie potrzeb wychowanka
c)każde naśladowanie przez podopiecznego oczekiwanych zachowań powinno przynosić mu nagrodę w postaci osiągnięcia tych wartości, dla zdobycia których naśladuje on wychowawcę
d)prezentowane wzory zachowań muszą odpowiadać możliwościom wychowanka tak, aby każda próba naśladowania zakończyła się sukcesem
e)wprowadzanie tej metody należy zaczynać od wartości, spraw i sytuacji bliskich wychowankowi i stopniowo przechodzić do wartości, na których zależy wychowawcy
f)stosowanie metody przykładu własnego należy łączyć z innymi metodami, nie ograniczając się do jednego sposobu działania
• Doradzanie wychowawcze- doradzanie polega na udzielaniu rad komuś kto ich potrzebuje. Poszukujący rady wychowanek najpewniej przyjmie ją od osoby, która stanowi dla niego autorytet, niż od kogoś innego. Wówczas wychowawca udzielając rady ukazuje podopiecznemu niedostrzegane przez niego elementy sytuacji, a więc zwraca jego uwagę na skutki takich czy innych zachowań, wyjaśnia na czym polegają ich następstwa, informuje w jaki sposób wychowanek powinien postępować, aby osiągnąć powodzenie, dostarcza mu w ten sposób wzorów takiego postępowania, wywołując w ten sposób zmianę jego ustosunkowań, motywów i postaw
• Przekonywania- podstawowe zasady przekonywania określane są w następujący sposób:
a)skuteczne przekonywanie wychowanka wymaga odwołania się do jego istotnych, ważnych potrzeb, zainteresowań oraz aktualnie przeżywanych problemów ze wskazaniem mu sposobu ich rozwiązania
b)w dużej mierze rezultaty przekonywania zależą od tego, czy wychowawca potrafi wywołać u wychowanka konflikt przekonań oraz spowodować rozwiązanie tego konfliktu zgodnie ze swoimi oczekiwaniami