Pojecie zobowiązaniowego stosunku prawnego oraz treść i powstanie zobowiązań
Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w którym osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej (dłużnik) świadczenia, a ta ostatnia powinna to świadczenie spełnić. Jest to przede wszystkim stosunek stwarzający więź, która ma charakter prawny zwany vinculum iuris. Więź o charakterze prawnym musi być odróżniana od innych więzi społecznych, np. więzi moralnych czy obyczajowych. Stosunek zobowiązaniowy jest ściśle związany z realizacją celów z reguły ekonomicznych, bezpośrednich lub pośrednich, do których zmierzają obie strony. Prawu cywilnemu znane są jednak wyjątkowe przypadki więzi zobowiązaniowej, której ustawodawca odmawia pełnej skuteczności przez pozbawienie wierzyciele możności przymusowego dochodzenia świadczenia. Są to tzw. zobowiązania niezupełne lub inaczej nienaturalne (z łac. obligiatones naturales).
W terminologii prawniczej zobowiązanie ze stanowiska wierzyciela nazywamy „wierzytelnością”, ze stanowiska dłużnika - „długiem”. W języku prawniczym używany bywa termin „obligacja”, „stosunek obligacyjny” (od łac. obligare) zamiast „zobowiązanie”, „stosunek zobowiązaniowy”. Ważne jest tu jednak to, że pojęcie zobowiązania i jego dwojakiego oblicza od strony wierzytelności i długu wchodzi od czasów rzymskich do kategorii podstawowych pojęć jurydycznych. Wielkie kodyfikacje XIX w. posługują się tym pojęciem jako jednym z najbardziej ustabilizowanych elementów techniki prawniczej. Akty ustawodawcze XX w. i literatura na nich oparta niewiele tu wnoszą nowego. Zmieniają się może niekiedy pewne drugorzędne elementy definicyjne, zależne zresztą od stopnia precyzji języka prawniczego kraju i epoki.
Podobnie jak w każdym stosunku prawnym, tak i tutaj można wyróżnić trzy elementy:
- podmioty (osoby), między którymi ten stosunek istnieje,
- przedmiot,
- treść stosunku prawnego.
Podmiotem uprawnionym w zobowiązaniu jest wierzyciel, podmiotem zobowiązanym - dłużnik. Więź prawna, jaką stwarza stosunek zobowiązaniowy, wymaga, aby zaistniała ona między wierzycielem i dłużnikiem jako oznaczonymi osobami. Osoby te musza być w zasadzie zindywidualizowane w chwili powstania zobowiązania. Każda ze stron zna w ten sposób drugą stronę i jest jej znana. Wyjątkowo jednak do stosunku zobowiązaniowego może być włączona osoba trzecia. Jednak jej uczestnictwo należy do rzadkości. Natomiast w miejsce wierzyciela czy dłużnika może występować niejednokrotnie więcej podmiotów. Jest to problem wielości wierzycieli i dłużników w jednym zobowiązaniu. Szczególnym przypadkiem wielości podmiotów jest przypadek spółki, w której uczestniczą więcej niż dwie osoby, oraz stosunek akredytywy i przekazu.
Przedmiotem zobowiązania jest świadczenie, tj. określone zachowanie się dłużnika, którego spełnienia może się domagać wierzyciel. Przykładem jest świadczenie polegające na podjęciu się przez kogoś nauczania, np. języka obcego w szkole lub świadczenie polegające na zaniechaniu wykonywania jakiejś czynności, która bez istnienia danego zobowiązania byłaby wykonywana. Świadczenia dzielimy na: jednorazowe, ciągłe, okresowe; podzielne i niepodzielne oraz oznaczone indywidualnie i rodzajowo.
Treść zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika. Ustalenie treści zobowiązania wymaga z natury rzeczy analizy konkretnego stosunku zobowiązaniowego. Powinno z niej wynikać, jakie to zachowanie się dłużnika będzie wypełniać treść wiążącego strony stosunku. Istotne jest stwierdzenie, że niejednokrotnie stosowne działanie lub zaniechanie dłużnika może wymagać nie jednej, lecz szeregu czynności czy postaw, które dopiero w swej całości dadzą się określić jako świadczenie. Jeżeli treść zobowiązania przewiduje, np. osiągnięcie określonego rezultatu, oprócz działań dłużnika skierowanych wprost na to, by rezultat ten nastąpił, konieczne może być podjęcie czynności przygotowawczych albo przyczyniających się ubocznie do nastąpienia wyniku końcowego. Zachowanie dłużnika w ogólności, zgodnie z treścią zobowiązania powinno polegać na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela. Interes wyraża się w jakiejś korzyści, którą ma odnieść wierzyciel. Korzyść ta rozstrzyga o sensie zobowiązania. Gdy jej brak, zobowiązanie nie powstaje, a powstałe uprzednio wygasa.