3.Periodyzacja pozytywizmu
POZYTYWIZM
I Faza: 1864 - 1880
Początek po powstaniu styczniowym, nastąpił krach ekonomiczny po uwłaszczeniu chłopów, car nałożył ogromne podatki. Rozpoczęła się emigracja ze wsi do miast: Warszawa, Łódź itp. Powstają nowe zawody: literaci, dziennikarze, prawnicy. Po powstaniu strata 75% młodych mężczyzn, kobieta jest bez zawodu, duży procent w społeczeństwie Żydów, większość biednych.
Do około roku 1876r. trwa okres nadziei na realizację wizji młodych ludzi. Hasła pracy organicznej, pracy od podstaw.
W 1880 r. kształtuje się okres literatury tendencyjnej postulatywnej, następuje przełom antypozytywistyczny (ogromne rozczarowanie postulatami pozytywistów).
II Faza: 1880-1890
Faza dojrzałego realizmu, kończy się na początku lat 90. Jest to faza najbardziej twórcza. Literatura nie jest optymistyczna, krytykuje. Wtedy powstaje Lalka Prusa i Nad Niemnem Orzeszkowej. Od 1890-1893 mają miejsce wystąpienia kolejnego pokolenia młodych, początek MODERNIZMU - Młodej Polski
III Faza: 1890 - 1912/1916
Okres schyłkowego pozytywizmu.
Granice czasowe pozytywizmu w Polsce (sytuacja polityczna Polaków po klęsce powstania 1863).
Zrodzony w epoce romantycznej mesjanizm widział Polskę jako kraj przeznaczony do spełnienia wielkiej misji odrodzenia Europy, a Polaków jako naród wybrany, otoczony szczególną opieką boską, powołany do podjęcia przewodniej roli w życiu Europy. Klęska powstania styczniowego 1863 r. była dowodem, jak bardzo nam daleko do realizacji tak wzniosłych celów. Pokonany politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, gdy cała Europa przeżywa wspaniały rozkwit cywilizacji, wlec się może jedynie w ogonie państw wolnych i budujących dobrobyt swych obywateli. Zrozumiało to młode pokolenie Polakow i zaczęło głosić nowe, inne sposoby ratowania ojczyzny. W związku z tym za datę początkową pozytywizmu uznaje się rok 1863. Za granicę końcową można uznać w przybliżeniu ostatnie lata XIX w., kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe w literaturze i sztuce. Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtuje przede wszystkim hasło "nie dajmy się wyniszczyć". Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Stąd też zrezygnowano z walki narodowowyzwoleńczej, z działalności konspiracyjnej, na rzecz tzw. trzeźwości politycznej, która daje szansę utrzymania się w jedności i możliwość rozwoju narodu włączonego w organizm polityczny państw zaborczych. Galicja. Duże swobody polityczne. Wpłynęło to na rozwój szkół i instytucji kulturalnych. W Krakowie i we Lwowie działały polskie uniwersytety, powstała Akademia Umiejętności, polskie teatry i wydawnictwa miały dość szerokie pole działania. Z drugiej strony władze austriackie widziały nasze ziemie przede wszystkim jako zaplecze gospodarcze i dlatego faworyzowały polskie ziemiaństwo. Warstwa ta przybrała wiernopoddańczą postawę wobec Austrii. Arystokracja wysłala list do cesarza poddający Galicję we władanie cesarza. Podobnie było z "Teką Stańczyka" (autorstwa czołowych naukowców i publicystów) w której nawoływano do całkowitego posłuszeństwa władzom. Organem prasowym "stańczykowców" był krakowski "Czas". Położenie mas chłopskich było tragiczne. Zabór pruski. Sytuacja Polaków była znacznie gorsza. Szczególnie pod rządami Bismarcka (kanclerza) zabór pruski podlegał wyniszczającej germanizacji. Ograniczono działalność kulturalną, oświatową, społeczną oraz utrudniono osiedlanie się na nowych terenach. Zabór rosyjski. Klęska powstania styczniowego, które rozegrało się głównie na tych terenach, sprowadziła na Królestwo szczególne represje. Polacy zostali usunięci z pracy w administracji, językiem urzędowym został rosyjski, rusyfikacją objęto szkoły i urzędy. Warszawa przestała być stolićą, byłym powstańcom konfiskowano majątki, cenzurowano prasę, wydawnictwa i spektakle teatralne.
4.Charakterystyka prasy(gat.w europie, publicyści)
Rola publicystyki pozytywistycznej, nowelistyki i utworów tendencyjnych.
Publicystyka odegrała ważną rolę w propagowaniu haseł pozytywistycznych. Artykuły wzywające do podjęcia konkretnej pracy dla dobra całego społeczeństwa. Wskazywały na charakter literatury, która powinna być użyteczna, podająca przykłady potrzebnych postaw ludzkich i proponująca rozwiązanie problemów zgodnie z założeniami pozytywizmu. Na łamach czasopism toczyła się dyskusja na temat nowych założeń filozoficznych związanych z ideą pozytywistyczną (walka "młodej prasy" ze "starą"). Były to artykuły, felietony, reportaże, notatki prasowe i eseje. Artykuły pozytywistów drukowały takie pisma jak: "Przegląd Tygodniowy", "Niwa", "Ateneum"
Główne tematy poruszane przez pozytywistów na łamach prasy:
· polityczne - z brakiem nadziei na pomoc mocarstw zachodnich i ewentualne szanse kolejnych powstań Polaków przeciw zaborcom,
· realizacja programu pracy organicznej i pracy u podstaw,
· demokratyzacja i laicyzacja społeczeństwa,
· równouprawnienie u kobiet,
· problem mniejszości żydowskiej (próby asymilacji tego narodu, zwalczanie ksenofobii).
Publicystyka w wariancie pesymistycznym objawiła się przede wszystkim w tekstach Juliana Kaliszewskiego „Szkice”, „Pamiętniki sceptyka” oraz w „Dumaniach pesymisty” Świętochowskiego.
W zaborze austriackim
Forma ustrojowa i względna swoboda wypowiedzi ukształtowały czasopiśmiennictwo galicyjskie w tzw. dobie konstytucyjnej od roku 1866. Urzędowym pismem była przede wszystkim „Gazeta Lwowska” (red. W. Łoziński). Na pierwszym planie tematycznym prasy była natomiast ówczesna sytuacja polityczna kraju, stosunki międzynarodowe, opinie różnych stronnictw politycznych.
Główny dział polityczny przebiegał między konserwatystami (broniącymi przewagi ekonomicznej ziemiaństwa, postulującymi tradycyjne zasady i wartości) oraz liberałami <demokratami> (opowiadającymi się za hasłami równości i tolerancji, próbującymi wywalczyć prawa dla sfery mieszczańskiej, prezentującymi bierność wobec tradycji niepodległościowych, chęci do zbrojnych działań).
Pisma ukazywały się w dwóch ośrodkach: krakowskim - konserwatywnym, lwowskim - demokratycznym.
Krakowskie: „Czas” (red. Mann) - legitymistyczne, proaustriackie, ortodoksyjnie katolickie; „Przegląd Polski” - istniejące na lewym skrzydle obozu konserwatywnego, skłaniające się ku liberałom; krytykowano pozytywizm, zaprzeczali mesjańskiej wizji narodu polskiej, a zabory prezentowali jako konsekwencje anarchii i szlacheckiego warcholstwa; „Kraj” (red. Sapieha) - hasła organicznikowskie, mieszczaństwo jako siła rozwojowa narodu; „Głos narodu (1893r.) - nastroje klerykalne, antysemickie.
Lwowskie: pisma Towarzystwa Narodowo-Demokratycznego, „Gazeta Narodowa”(red. Dobrzański) - nieustępliwość wobec zaborców, głoszenie haseł powstańczych, wiara w misję dziejową Polaków zaraz obok dysput politycznych, ataków na konserwatystów (uciekanie się do sensacyjnych plotek); prasa o zapędach socjalistycznych „Rękodzielnik”, „Czcionka”, „Praca”, „Robotnik”.
W zaborze pruskim
· walka pomiędzy dwiema orientacjami ziemiańsko-burżuazyjnymi: konserwatywno-katolicką („Kurier Poznański”, „Warta”) i liberalno-narodową („Dziennik Poznański”, „Gazeta Toruńska”); oprócz tego pismo ludowców - „Orędownik”
· mocno propagowana praca organiczna jako jedyny środek do zdolny wytworzyć „jedność, godność, niezależność ojczyzny” (np. artykuły Maksymiliana Jackowskiego, Romana Szymańskiego);
„Kurier poznański” szerzył poglądy konserwatywne, a wobec zaborcy przyjmował postawę lojalistyczną. Pisma liberalne popularyzowały aktywizm narodowy, protestowały przeciw postawom ultra lojalistycznym, antypolskim posunięciom rządu i administracji.
Gdy rozpoczął się, tzw. Kulturkampf granice między pismami zaczęły zanikać. Tworzyła się wspólna platforma w obronie „wiary, ziemi, języka”. Polskość i katolicyzm uznano jako stereotyp nierozdzielności.
Wraz z nasileniem się prześladowań ze strony rządu pruskiego, przekształciły się i założenia ideologiczne publicystyki: już nie tylko praca organiczna, ale i otwarta walka z germanizacją, opozycja antyrządowa. Najradykalniejsze stanowiska prezentowano w „Przeglądzie Poznańskim” (Władysław Rabski, Bernard Chrzanowski).
KRYTYKA
Popularność krytyka zyskała dzięki prasie, najbardziej jej rozpowszechnianym działem były recenzje. Składały się one najczęściej ze streszczenia, charakterystyki, prawdopodobieństwa psychologiczno-obyczajowego, prawdy historycznej, spoistości fabularnej. Równie popularną formą były portrety (najczęściej wybitnych pisarzy, np. z okazji jubileuszu pisarstwa). Trzecim wreszcie typem krytycznym był artykuł lub rozprawka nt. funkcji literatury czy rodzaju literackim (charakter na wpół teoretyczny, na wpół normatywny).
Zainteresowaniem cieszyła się na równi literatura rodzima jak i ta zagraniczna. Pism o profilu programowo-literackim było niewiele i szybko też upadały („Biesiada literacka”, „Ruch literacki”, „Przegląd Literacki i Artystyczny). Wybitniejszą rolę w krytyce pełniły późniejsze pisma: warszawskie „Życie” i krakowski „Świat”.
Krytyką zajmowali się prawie wszyscy pisarze i publicyści, od Kraszewskiego po Krzywickiego. Prace ich niejako górowały, choćby oryginalnością, miały też znaczenie programowe, mocniej oddziałały na świadomość literacką - manifesty Świętochowskiego, szkice Orzeszkowej itd.
Do tych najbardziej znanych publicystów (którzy pisali również prace o charakterze historycznoliterackim) należy zaliczyć: Lucjana Siemieńskiego, Władysława Spasowicza, Piotra Chmielowskiego, Antoniego Sygietyńskiego.
· literatura stała się głównym ośrodkiem polemiki między pozytywistami i tradycjonalistami,
· atak pozytywistów ze stanowiska utylitarnego na romantyczny irracjonalizm (tu prace, np. Świętochowskiego „Pasożyty literackie”
· ukazywanie dodatnich wzorów ilustrujących program pozytywistyczny, propagowanie zdobywania wiedzy, kierowania świadomości ludzkiej ku obowiązkom patriotyczno-społecznym
· z czasem przechodzono z tendencyjności na dominantę realizmu.