.

Szereg syczący- wady i terapia

Do szeregu głosek syczących zaliczamy głoski : „s”, „z”, „c”, „dz”. Są to spółgłoski przedniojęzykowo-zębowe, miejsce artykulacji tworzy przednia część grzbietu języka zbliżająca się do górnych siekaczy. Czubek języka, natomiast znajduje się przy dolnych zębach, siekacze są zbliżone.

A. Sołtys-Chmielowicz zwraca uwagę, iż u pewnej liczby osób szczelina przy „s” i „z” czy też zwarcie i szczelina przy „c” i „dz” tworzone są przy górnych zębach przez apex. Różnic w brzmieniu nie ma dlatego oba sposoby uznawane są za poprawne.1
Przy głoskach syczących język leży płasko za dolnymi zębami, zęby zbliżone, wargi rozchylone, spłaszczone przylegają do zębów.

Najczęstsze wady wymowy głosek „s”, „z”, „c”, „dz” to przede wszystkim:
 

sygmatyzm (zastępowanie tego szeregu głoskami szumiącymi lub ciszącym. Dziecko zamiast sowa mówi „śowa” lub „szowa”

mogisygmatyzm (Opuszczane (tzw elizje) dziecko zamiast sowa mówi „owa”, zamiast zamek mówi „amek” itd.)

seplenienie międzyzębowe (język znajduje się w linii środkowej lub z boku jamy ustnej wysuwa się między zęby. Jest spłaszczony, brak rowka i dlatego powietrze rozprasza się po całej jego powierzchni. W wymowie osób sepleniących międzyzębowa pozycja języka może pojawiać się również przy artykulacji innych głosek zębowych, takich jak: t, d, n ( łac. multiplex interdentalis)2.

seplenienie boczne (artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka. Szczelina nie tworzy się wzdłuż linii środkowej języka lecz w częściach bocznych)

seplenienie nosowe (  układ języka jest prawidłowy, podniebienie miękkie nie jest zupełnie opuszczone, co powoduje, że w czasie artykulacji głosek  powietrze wydychane jednocześnie wydostaje się przez nos i usta.   Do przyczyn seplenienia nosowego należą:

zaburzenie czynności podniebienia miękkiego;

zmiany zapalne w jamie nosowej;

zapalenie ucha środkowego (u dzieci)3.

Mowa bezdźwięczna (głoski przedniojęzykowo zębowe dźwięczne (z i dz) mogą być ubezdźwięczniane. Dziecko zamiast

zamek mówi „samek”, zamiast dzwonek mówi „cwonek”. 

Sygmatyzm

(łac. sigmatisimus; syn.: seplenienie albo szeplenienie) - to nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, jednego, dwu lub wszystkich trzech szeregów (tj. s, z, c, dz; ś, ź, ć, dź; sz, ż, cz, dż). Zaburzona może być artykulacja jednej kilku lub nawet kilkunastu głosek.

Przyczyny sygmatyzmu

Do najczęstych przyczyn sygmatyzmu (seplenienia) należą:

nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych:

języka (język jest zbyt duży, gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe),

zniekształcenie zgryzu, które powoduje brak dentalizacji (zgryz otwarty, protruzja - przodozgryz i retruzja - tyłozgryz) i inne anomalie zębowe,

anomalie zębowe (trwałe lub przejściowe - podczas wymiany uzębienia)

rozszczep podniebienia, który powoduje niedostateczne zamknięcie jamy nosowej przez podniebienie miękkie (seplenienie nosowe).

niska sprawność narządów artykulacyjnych - mięśnie języka są zbyt słabo lub zbyt mocno napięte,

upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich, obniżenie słyszalności,

 przewlekłe, nawracające choroby górnych dróg oddechowych,

 naśladowanie nieprawidłowych wzorców otoczenia,

 zbyt długie karmienie dziecka smoczkiem oraz ssanie palca.

 

Zaburzenie kinestezji artykulacyjnej

Brak umiejętności  wykonywania przez aparat artykulacyjny szybkich i precyzyjnych zmian układów związanych z wymową trudnych artykulacyjnie głosek opozycyjnych występujących obok siebie lub w bliskim sąsiedztwie. W systemie fonetycznym języka polskiego trudności dotyczą najczęściej 3 szeregów głosek dentalizowanych: sz,ż,cz,dż;s,z,c,dz;ś,ź,ć,dź oraz r-l-j (np.siostrzyczka, kalkulator).

Zaburzenie to wiąże się ściśle z słuchem fonematycznym i ma odzwierciedlenie w problemach  artykulacyjnych i dyslektycznych.

 

 

Dyslalia

Dyslalia to fachowe określenie wad wymowy.

Polegają one na realizacji fonemów niezgodnie z ustaloną przez zwyczaj społeczny normą w danym języku.

Ze względu na ilość zniekształconych głosek (fonemów), wyróżniamy:

dyslalia jednorodna, gdy tylko jeden fonem jest realizowany odmiennie np fonem R

dyslalia wieloraka, gdy kilka lub kilkanaście fonemów realizuje się niezgodnie z tradycyjną normą np fonemy trzech szeregów głosek dentalizowanych: sz, ż, cz, dż ; s, z, c, dz ; ś, ź, ć, dź.

dyslalia całkowita (alalia motoryczna), gdy realizowane są tylko elementy prozodyczne wypowiedzi (melodia, akcent, rytm): wymowa jest niewyraźna, bełkotliwa, niezrozumiała dla otoczenia.

 

W obrębie dyslalii tak jednorakiej jak i wielorakiej wyróżnić można dyslalię:

prostą lub

złożoną.

O dyslali jednorodnej prostej mówimy wówczas, gdy w realizacj pojedynczej głoski zanika tylko jedna cecha np wibracja czy dźwięczność.

W dyslalii złożonej w realizacji głoski zanika kilka cech naraz np dźwięczność i miękkość, a jednocześnie pojawia się nosowość lub zwarcie krtaniowe; albo też zanika jedna cecha, a równocześnie w to miejsce pojawia się inna lub dwie inne np nosowość lub bezdźwięczność.

Dyslalią całkowitą lub bełkotem nazywamy nieprawidłową wymowę polegającą na:

opuszczaniu (elizja),

substytuowaniu (zastępowanie) lub

deformowaniu

wszystkich bądź prawie wszystkich głosek. Dzieci u których rozpoznano tę wadę wymowy, nieprawidłowo artykułują nawet samogłoski.

W przypadku bełkotu (a ten często jest rozpoznawany  u dzieci głębiej upośledzonych umysłowo) może występować:

ubezdźwięcznienie,

nasalizacja głosek ustnych,

denasalizacja głosek nosowych,

palatalizacja twardych,

depalatelizacja miękkich oraz

różnego rodzaju i stopnia deformacje,

co sprawia, że wymowa jest często niezrozumiała nawet dla najbliższego otoczenia.

U dzieci z rozpoznaną dyslalią całkowitą nie stwierdza się zaburzeń głosu i zaburzeń w płaszczyźnie suprasegmentalnej (melodia, akcent, rytm) ''produkowanych wypowiedzi'', chociaż czasem i te wykazują braki.

Rotacyzm

Rotacyzm to często spotykana wada wymowy, polegająca na nieprawidłowej wymowie głoski r.

W obrębie rotacyzmu występuje:

Pararotacyzm
zastępowanie (substytucja ) głoski r innymi głoskami wymawianymi prawidłowo np.: j, ł, d, w, l;
(przykład: rower - jowej, rower - łoweł, rower - dowed, rower - wowew, rower - lowel).

Mogirotacyzm
opuszczenie (elizja) głoski r. Głoska r w systemie fonetycznym dziecka nie istnieje. (przykład: ryba - yba).

Rotacyzm właściwy
polega na deformacji głoski r, czyli tworzeniu dźwięku nie występującego w systemie fonetycznym naszego języka. Na skutek zmiany miejsca artykulacji głoska r powstaje w innym miejscu i brzmienie jej jest zdeformowane.

Rodzaje rotacyzmu właściwego:

reranie języczkowe
Zamiast czubka języka, drgania wykonywane są przez języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego.

reranie wargowe
- dwuwargowe (drgają obie wargi - furmańskie r );
- wargowo-zębowe (dźwięk powstaje w wyniku drgań dolnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy lub górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy).

reranie międzyzębowe
Polega na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby.

reranie policzkowe lub boczne
Prąd powietrza skierowany jest w bok, wprawiając w drgania policzki. Przy takiej realizacji głoski r drga czubek języka lub krawędzie języka oraz jeden lub dwa policzki.

reranie podniebienne
Polega na zbliżeniu tylnej części języka do podniebienia miękkiego. Podczas artykulacji wibruje całe podniebienie miękkie.

reranie gardłowe
Powstaje między nasadą języka a tylną ścianą gardła (możliwe testowanie ręką). Wymowa głoski r gardłowa z wibracją języka i podniebienia miękkiego - zbliżona jest do wymowy francuskiej dźwięku r.

reranie nosowe
Realizacja nosowa głoski r często współwystępuje z nosową wymową innych dźwięków. Nosowa artykulacja głoski r swoim brzmieniem zbliżona jest do ng i powstaje w wyniku nie domykania wejścia do jamy nosowej.

reranie boczne
Wadliwa, boczna realizacja głoski r. Strumień powietrza przeciskając się między krawędzią boczną języka a górnymi dziąsłami, powoduje powstanie nieprzyjemnego brzmienia.

reranie krtaniowe
Polega na wadliwej, krtaniowej realizacji głoski r.

reranie językowo - wargowe
Polega na wadliwej językowo - wargowej artykulacji głoski r.

reranie językowo - boczne
Wadliwa językowa boczna, często jednouderzeniowa artykulacja głoski r.

reranie świszczące
Wymowa głoski r jest znacznie przedłużona i wzmocniona.

 

Kappacyzm

Kappacyzm to wada artykulacyjna polegająca na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych : k, ki.

W obrębie kappacyzmu występuje:

1. kappacyzm właściwy - deformacja tych głosek jest wynikiem zwarcia
krtaniowego, w rezultacie którego powstają brzmienia zbliżone do: k, ki.

2. parakappacyzm - zamiana głosek: k, ki na t, ti .
(przykład: kura - tura, kino - tino)

3. mogikappacyzm - opuszczanie głosek tylnojęzykowych zwartych. Głoski te nie występują w systemie fonetycznym dziecka.
(przykład: kura - ura, kino - ino).

 

Gammacyzm

Gammacyzm to wada artykulacyjna polegająca na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych : g, gi, h, hi.

W obrębie gammacyzmu występuje:

1. gammacyzm właściwy - deformacja tych głosek jest wynikiem zwarcia
krtaniowego, w rezultacie którego powstają brzmienia zbliżone do: g, gi.

2. paragammacyzm - zamiana głosek: g, gi,h na d, di, t .
(przykład: góra - dóra, gitara - ditara, hokej - tokej)

3. mogigammacyzm - opuszczanie głosek tylnojęzykowych zwartych. Głoski te nie występują w systemie fonetycznym dziecka.
(przykład: góra - óra, hokej - okej).

 

Lambdacyzm

Lambdacyzm to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głoski L.

W obrębie lambdacyzmu występuje:

1. lambdacyzm właściwy - deformacja głoski L w postaci między innymi:
- L międzyzębowe;
- L bez zwarcia czubka języka z wałkiem dziąsłowym górnym;
- L bez prawidłowej pionizacji języka.

2. paralambdacyzm - zamiana głoski L ( substytucja ) na inną głoskę wypowiadaną prawidłowo: najczęściej J.
(przykład: lalka - jajka)

3. mogilambdacyzm - brak głoski L w systemie fonetycznym dziecka.
(przykład: las - as).

 

Betacyzm

Betacyzm to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głoski b.

W obrębie betacyzmu występują:

1. deformacje głoski - wszelkie deformacje głoski b.

2. parabetacyzm - zamiana głoski b ( substytucja ) na inną głoskę wypowiadaną prawidłowo.
(przykład: bałwan - jałwan, bałwan - wałwan)

3. mogibetacyzm - brak głoski b w systemie fonetycznym dziecka.
(przykład: bałwan - ałwan).

 

Mowa bezdźwięczna

Mowa bezdźwięczna to zaburzenia w realizacji dźwięczności, które polegają na nie wymawianiu głosek dźwięcznych (wyjątek stanowią samogłoski oraz spółgłoski sonorne: r, l, m, n, li, j, m, ń), a także zastępowaniu ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub myleniu obu szeregów.

Zaburzeniom dźwięczności (częściowym lub całkowitym) może ulegać 13 par opozycji fonologicznych: b - p, bi - pi, d - t, g - k, gi - ki, dz - c, dż - cz, dź - ć, w - f, wi - fi, z - s, ż - sz, ź - ś .
(przykład: arbuz - arpus, bitwa - pitwa, daj - taj, granica - kranica, gimnastyka - kimnsastyka, dzbanek - cpanek, dżdżownica - czczownica, dziwny - ciwny, towar - tofar, telewizja - telefisja, wąwóz - fąfós, bagaże - pakasze, przedrzeźniać - przetsześniać)

 

Postacie mowy bezdźwięcznej: 

1. deformacje - spółgłoski dźwięczne realizowane są w postaci głosek pół-dźwięcznych z dźwięczną fazą początkową i bezdźwięczną końcową (lub odwrotnie).

2. paralalia - ( substytucja dźwięku ) zamiast spółgłosek dźwięcznych wymieniane są odpowiednie bezdźwięczne.
(przykład: bułka - pułka, woda - fota, góra - kóra, koza - kosa, żaba - szaba, dom - tom, dżem - czem) 

3. mogilalia - ( elizja dźwięku ) opuszczanie odpowiednich głosek dźwięcznych.
(przykład: bułka - ułka, woda - oda, góra - óra, koza - koa).

 

Rynolalia (nosowanie) zachodzi wówczas, gdy głoski nosowe wymawiane są jak głoski ustne i jest to wtedy nosowanie zamknięte lub odwrotnie, gdy głoski ustne wymawiane są jak głoski nosowe tzn. łączą się z rezonansem nosowym - wtedy powstaje nosowanie otwarte.

W praktyce spotyka się również nosowanie mieszane, polegające na braku lub osłabieniu rezonansu nosowego z jednoczesną nosalizacją głosek ustnych.

 

Palatolalia

Wada wymowy polegająca na połączeniu rynolalii (nosowania) oraz dyslalia wielorakiej złożonej (zaburzenie w realizacji jednej lub wielu głosek systemu fonetycznego).

Zaburzenie to najczęściej towarzyszy rozszczepom podniebienia. 

Inne wady wymowy

W tej grupie mieszczą się wszelkie nie sklasyfikowane w poszczególnych punktach wady artykulacyjne.

Zainteresowanych bardziej szczegółowym opisem i analizą wad wymowy odsyłamy do literatury fachowej:

 

Bibliografia :

Grażyna Jastrzębowska, Podstawy Teorii i Diagnozy, Opole 1998.

Rodak H., Terapia dziecka z wadą wymowy, Warszawa 1994.

Sachajska E., Uczymy poprawnej wymowy. Metodyka postępowania ortofonicznego z dziećmi w wieku przedszkolnym, Warszawa 1981.

Styczek I., Logopedia, Warszawa 1980.

---