1.WPROWADZENIE:PRZEDMIOT I PROBLEMATYKA HISTORII MYSLI SOCJOLOGICZNEJ.

Socjologia jako nauka starająca się poznać prawa struktury i rozwoju społeczeństwa zjawiła się dopiero w połowie XIXw. Jednakże refleksje nad poszczególnymi dziedzinami życia zbiorowego, uogólnienia wysuwane z faktów społecznych są równie dawne jak ludzkość. Już w społeczeństwach pierwotnych znajdujemy myśli i uogólnienia dotyczące sytuacji wynikających ze zbiorowego współżycia. Nauki społeczne a socjologia w szczególności krystalizowały się w długim procesie rozwoju społeczeństw europejskich. Socjologia w miarę postępu gospodarczego i społecznego rozwijała koncepcje prowadzące do zbudowania ogólnej teorii społeczeństwa i jego rozwoju. Każda epoka ma swoją charakterystyczną doktrynę społeczno-polityczną wynikającą z całokształtu jej ustroju, kultury i ekonomiki. Każda doktryna jest ważna dla swojej epoki. Socjologowie owych czasów konstruowali wizję społeczeństw i kultury z potocznych obserwacji, postrzeżeń, intuicji i twórczej siły wyobraźni. Socjologowie naszych czasów więcej ufają statystykom, ankietom i przez ostrożność rezygnują z twórczej wizji, zatracając niejednokrotnie to, co stanowi o wielkości dawnych filozofów.

2.WIEK XVII: IDEE SOCJOLOGICZNE I OBRAZY ŻYCIA SPOŁECZNEGO W DOKTRYNACH PRAWNO-NATURALNYCH (T.HOBBES, J.LOCKE).

HOBBES, który z reguły prawa naturalnego przekształcił w zbiór wyrozumowanych warunków przetrwania jednostek ludzkich -warunków uświadamianych i przestrzeganych przez nie o tyle, o ile doświadczają one strachu przed zagrożeniem powstającym w rezultacie ich własnej „naturalnej” działalności. Hobbes denaturalizuje wszelkie stosunki między ludźmi, oprócz współzawodnictwa i walki -otwierał drogę do namysłu nad nimi. Stosunki społeczne bez władzy są nie do pomyślenia. Stan naturalny wg niego oznaczał stan bez jakichkolwiek więzi między jednostkami. Ujęcie człowieka jako istoty z natury aspołecznej, interesów poszczególnych jednostek zaś jako bezwzględnie ze sobą sprzecznych. Ponieważ jednostki są zarazem równe (mają takie same, naturalne uprawnienia) powstaje między nimi rywalizacja i walka, której uczestników powściąga co najwyżej strach przed śmiercią z rąk silniejszego. Walka o przetrwanie to walka z drugim człowiekiem. Kres temu może jedynie położyć suwerenna władza wymagająca posłuszeństwa w zamian za bezpieczeństwo.

LOCKE rozwinął teorię prawa naturalnego jako podstawy współżycia zbiorowego ludzi i organizacji państwa. Stan naturalny człowieka to nie stan dzikości i bezprawia, lecz stan wolności i równości. Z prawa natury Locke wyprowadził dwa hasła: 1.prawo wolności, 2.prawo własności. Państwo uznaje te dwa zasadnicze prawa ludzi. Człowiek jest istota społeczną, interesuje się drugim człowiekiem jako podobną sobie istotą, z którą można nawiązać współpracę. O przeżycie walczy jedynie z przyrodą. Ludzie żyją zgodnie z rozumem.

3.WIEK XVIII: WAŻNOŚC KLIMATU INTELEKTUALNEGO EPOKI OSWIECENIA DLA POWSTANIA SYSTEMATYCZNEJ REFLEKSJI SOCJOLOGICZNEJ -POCZATKI SOCJOLOGII.

Oświecenie to nowy, osobliwy nurt myślenia, charakteryzuje go poczucie przełomowości epoki, kluczowe pojęcie to ROZUM. Wiedza ma przeobrazić człowieka czyniąc go PEŁNOLETNIM UMYSŁOWO. Oświecenie poddaje krytyce: *religię jako ślepą wiarę, *instytucję Kościoła, *autorytet, *tradycję, *metafizykę, *spekulację, *dedukcję, *instytucję, ustrój społeczny, społeczeństwo. Rekonstrukcja świata ludzkiego na zasadzie rozumu. Badanie co jest pierwotne, naturalne i konieczne oraz tego co wtórne, zmienne i sztuczne.

3a.J.J.ROUSSEAU (OPOZYCJA CZŁOWIEKA NATURY I KULTURY, KONCEPCJA UMOWY SPOŁECZNEJ).

Rousseau badał problematykę życia społecznego z pozycji uczestnika a nie obserwatora. Człowiek natury -wolny, dobry, niezależny, równy innym ludziom, szczęśliwy tzw. ”człowiekowi-człowieka”, natomiast wszystkie te przymioty utracił zyskując w zamian jedynie czcze pozory. Trzeba oddzielić w człowieku kulturę i naturę, to czym staje się on na skutek swego „kolektywnego istnienia”, od tego czym jest sam przez się. Należy studiować nie tyle ludzi, ile człowieka.

Zbudowanie kategorii stanu natury- połączenie elementów doktryn prawno-naturalnych z obserwacjami etnologicznymi zaczerpniętymi z ówczesnej literatury podróżniczej. Kategoria ta nie odnosi się do żadnego z istniejących wówczas społeczeństw, lecz jest to model teoretyczny, mający idealizacyjny charakter. Podjęcie problemu kształtowania się potrzeb różnego rodzaju, w tym swoistej potrzeby społeczeństwa, która nie istniała w stanie naturalnym. Społeczeństwo Rousseau samo wytwarza nowe potrzeby, które mogą być zaspokojone tylko w nim.

Koncepcja umowy społecznej -społeczeństwu krytykowanemu przeciwstawia się nie naturę jako taką, lecz dobre społeczeństwo. Odtwarza ono pod jednym względem sytuację stanu naturalnego, jego członkowie nie podlegają jedni drugim. Zarazem jednak poddani są wszyscy panowaniu prawa, które jest ich własnym wytworem, nie zaś tworem natury.

3b.D.HUME (PRZESUNIĘCIE UWAGI Z RACJONALNYCH ASPEKTÓW NATURY LUDZKIEJ -NAJBARDZIEJ KOJARZONYCH Z OŚWIECENIEM- NA EMOCJONALNE I UZYSKANE PRZEZ TE IDEE SOCJOLOGICZNEGO SENSU PRZEZ ODNIESIENIE ICH DO FAKTU ZYCIA ZBIOROWEGO).

Działania ludzkie mają swój ogólny bieg naturalny, tak samo jak operacje słońca i klimatu. Różne narody i osoby mają swój swoisty charakter, a jednocześnie i pewne rysy wspólne wszystkim ludziom. Natura ludzka pozostaje zawsze co do swych pierwiastków i działań taka sama. Te same motywy wywołują zawsze te same czyny, te same skutki wynikają z tych samych przyczyn. Ludzie są tak dalece, bez względu na czas i miejsce, tacy sami, że historia nie powie nam nic nowego i niezwykłego. Pojęcia jakimi posługiwał się Hume były typowo oświeceniowe. Natura w ujęciu Hume'a stała się wielością zjawisk i procesów poznawczych dzięki obserwacji i doświadczeniu, przestała natomiast być normą, której odkrycie wyposaża rozum ludzki w kryteria dobra i zła moralnego. Hume twierdził, że społeczeństwo nie mogło powstać w rezultacie umowy, gdyż w takim wypadku świadomość korzyści życia zbiorowego musiałaby poprzedzać faktyczne w nim uczestnictwo: wiedza byłaby wcześniejsza od doświadczenia, rozum od uczenia i woli. Zgodnie z całością filozofii Hume'a wyjaśnienie życia społecznego musi zaczynać się od takich cech człowieka, które są wcześniejsze od jakichkolwiek refleksji. Z tego powodu pierwszą i pierwotną zasadą ludzkiej społeczności okazuje się popęd seksualny, dzięki któremu dochodzi do zbliżenia się do siebie osobników różnych płci, wytwarza się związek dwóch pokoleń (rodziców i dzieci) i na tej podstawie wykształca się pierwsze nawyki życia zbiorowego, które jest wyższe niż w pojedynkę. Warunkiem istnienia społeczeństwa jest ochrona własności, a zamach na nią największym jego zagrożeniem, potem pojawia się pojęcie sprawiedliwości i niesprawiedliwości. Ludzie poddają się regułą dzięki kierowaniu się w swym postępowaniu nie tylko tym, co przynosi bezpośrednią korzyść, ale i tym jak na to postępowanie reagują inni (stawianie się w położeniu drugiego człowieka, co np. nie pozwala na wyrządzenie mu krzywdy). Ważną rolę odgrywa też przyzwyczajenie i nawyk -ludzie wysoko cenią rzeczy, które posiadają.

3c.J.G.HERDER (POCZATKI NOWOCZESNEGO HISTORYZMU: KULTUROWE ZRÓŻNICOWANIE LUDÓW I ROLA NARODÓW W DZIEJACH, PREKURSOR IDEI TOŻSAMOŚCI ZBIOROWEJ).

Herder był myślicielem, dał początek nowoczesnemu historyzmowi. Odrzucił mechanistyczna wizję świata, zastępując ją wizją witalistyczną czy też organistyczną, z czym wiązało się inne pojmowanie natury, której symbolem stała się różnorodność życia, a nie jednolitość rządzących nim praw. Był przeciwny lekceważeniu mądrości innych epok oraz traktowania ludzkości jako jednorodną całość. Rozum związany jest z innymi władzami człowieka. Człowiek jest podmiotem działającym, przezywającym i wyrażającym swą osobowość, nie zaś tylko doznającym wrażeń i myślącym. Ludzie będąc różni tym bardziej potrzebują się nawzajem. Cały wszechświat jest jak gdyby wielkim organizmem, w którym wszystko jest ze sobą powiązane na skutek działania siły witalnej, przenikającej każdą cząstkę przyrody. Proces poznawania świata polega na aktywnym w nim uczestnictwie i jego wręcz religijnym przezywaniu: człowiek jest zdolny do poznawania makrokosmosu, ponieważ sam jest mikrokosmosem. Społeczeństwo nie jest bytem odmiennym od reszty świata i podlega takim samym prawom. Społeczeństwo jest dla jednostki stanem naturalnym, bowiem od urodzenia jest ona wtopiona w jakąś wspólnotę -rodzinę, plemię, naród. Najważniejszą wspólnota ludzką jest naród czyli kształtującą się historycznie wspólnotą kulturową wyrażającą się nade wszystko w języku a także zamieszkującą wspólne terytorium i poddana tym samym prawom. Wg Herdera język nie może być domeną gramatyków, bo każdy naród mówi w taki sposób w jaki myśli i myśli w taki sposób w jaki mówi. Język jest podstawowym czynnikiem tożsamości narodu. Również świadomość wspólnych tradycji trwa jak niezniszczalna siła przyrody. Istota państw jest istnienie wspólnoty ludzkiej, która wyłania taką organizację polityczną, jakiej potrzebuje. Dobre prawa to te, których podstawa są starożytne obyczaje narodowe. Każdy naród ma swoje własne miary doskonałości, których nie można mieszać z miarami innych narodów.

3d.J.A.CONDORCET (IDEA I TEORIA POSTĘPU SPOŁECZNEGO).

Teorie postępu stanowiły najlepszą manifestacje oświeceniowego optymizmu, niezachwianej wiary w przyszłość wiedzy oraz jej dobroczynne skutki, przekonania, że rodzaj ludzki może odnaleźć za niedługo sposób życia zgodny ze swoją naturą. Teoria zawiera również szereg elementów, które nie weszły jeszcze do powszechnej świadomości np. przekonanie o prawidłowym charakterze rozwoju społecznego, o regularnym postępowaniu po sobie jego określonych faz, o kumulatywnym rozwoju wszystkich dziedzin, o możliwości programowania dalszego rozwoju. W teoriach postępu znalazły wyraz nowe postawy wobec faktu zmienności świata społecznego, która długo uchodziła za niepożądaną lub pożądaną jedynie o tyle, o ile prowadziła do stanu doskonałego będącego stanem stabilnym. Idea postępu była w XVIII w. Stosunkowo nowoczesna ideą i przyjmowała się bez oporów, których źródła można szukać w pozostałościach myślenia religijnego (chrześcijański mit upadku i raju utraconego) a także w niektórych cechach nowego światopoglądu świeckiego (idealizacja stanu naturalnego, fascynacja wzorami antycznymi). Idea postępu była swego rodzaju podsumowaniem całego szeregu artykułów wiary myśli nowożytnej, które bynajmniej nie zawsze były łącznie akceptowane. Miała ona swój udział w życiu: rozwój moralności, życia społecznego i polityki. Condorcet uważał, że powtarzalne procesy przyrody odznaczają się takim samym stopniem regularności i konieczności, co procesy historyczne. Rozwinął on myśl o możliwości stworzenia matematyki społecznej polegającej na stosowaniu rachunku prawdopodobieństwa do analizy procesów społecznych i umożliwiającej ich precyzyjną predykcję (ogólny postęp ludzkości jest wynikiem rozwoju indywidualnego).

3e.C.SAINT -SIMON ( I JEGO WKŁAD DO FORMULOWANIA ZAŁOŻEŃ I ZADAŃ SOCJOLOGII JAKO NAUKI O SPONTANICZNIE ZACHODZĄCYCH PROCESACH I SPONTANICZNIE KSZTAŁTUJĄCYCH SIĘ FORMACH SPOŁECZEŃSTWA).

Saint-Simon (utopista) daje wizję cywilizacji przemysłowej, spontanicznie wytwarzanej przez pracujące społeczeństwo. Podjął samodzielna prace nad budową systemu naukowego, który byłby w pełni jednolity, spójny i użyteczny jako podstawa odnowy społecznej. Saint-Simon uzależniał stan społeczeństwa od tego, jakie idee są ideami panującymi: różnym typom myślenia odpowiadały w historii różne rodzaje ustroju społecznego. Po epoce teologicznej i metafizycznej przyszła pora na epokę pozytywną, w której panującymi staną się idee naukowe, a organizacja społeczna oprze się na podstawie. Zdaniem Saint-Simona bez zastosowania „pozytywnych” metod naukowych do badań zjawisk społecznych aktualne problemy społeczne nie mogą być właściwie rozwiązane, a i system nauk nie będzie bez tego systemu pełnym. Ujmował społeczeństwo jako organizm, którego budowa i rozwój podlegają stałym prawidłowościom. Prawidłowości te można odkryć i wykorzystać w praktyce do przewidywania zjawisk społecznych, a także świadomego kierowania ich przebiegiem. Ideą naczelną był o znalezienie filozofii zdolnej zespalać ludzi w zintegrowane „ograniczone” społeczeństwo. Ujęcie społeczeństwa jako organizmu oznaczało przyjęcie poglądu, że jest ono całością, której części pozostają ze sobą w określonych relacjach. Uważał, że społeczeństwo to zbiorowość ujęta w formy swoistych stosunków ekonomicznych i społecznych, niezależnych od form politycznych i rozwijająca się historycznie na mocy własnych praw. Prawa życia społecznego trzeba poznać tak jak prawa przyrody i uczynić je podstawą i narzędziem racjonalnej przebudowy społecznej i techniki rządzenia. Saint-Simon wyraźnie postawił problem zbudowania nauki o społeczeństwie jako podstawy polityki -nauki mającej badać strukturę i rozwój społeczeństwa pojętego jako przyrodzona całość życia społecznego i jego zjawisk, niezależna od wolnej woli jednostki i ich indywidualnych dążeń. Społeczeństwo industrialne -wytwórczość mająca na celu dobro ogólne.

3f.A.COMTE (AUTOR PRZYJĘTEJ NAZWY NA OKRESLENIE REFLEKSJI SPOŁECZNEJ I POZYTYWNEJ TEORII NAUKI: W TEM PRZEDMIOTU, ZAKRESU I METOD SOCJOLOGII).

Comte był myślicielem, który stworzył nazwę „socjologia” oraz sformułował wyraźnie pozytywistyczną teorię nauki -stąd przekonanie o naukowości wszystkiego, co wyszło spod jego pióra. Cały system Comte'a miał na celu stworzenie nowego ograniczonego społeczeństwa, spójnego jak społeczeństwo średniowieczne. Comte opracował zasady filozofii pozytywnej, klasyfikacji nauk i socjologii jako podstawy polityki i religii pozytywizmu. W swym systemie polityki pozytywnej głosi kult państwa, program ustabilizowanej hierarchii i absolutnej jedności. Celem Comte'a było: opracowanie zasad reorganizacji społecznej, zbudowanie nauki społecznej (przy jej pomocy określić prawa życia zbiorowego, posługując się tymi prawami dokonać reformy politycznej) Dwa założenia Comte'a: 1.epoka współczesna charakteryzuje się anarchią wierzeń, co jest stanem nienormalnym, prowadzącym do katastrofy; 2.stan normalny społeczeństwa polega na „ograniczonym uporządkowaniu wierzeń i obyczajów”;

Wielkie kultury powstały wtedy, kiedy społeczeństwa spajała jedna wiara i kiedy jedność myśli prowadziła do jedności działań. Comte formułuje prawo trzech stadiów (polega ono na tym, że każde z naszych pojęć zasadniczych, każda gałąź naszej wiedzy przechodzi kolejno przez trzy różne , teoretyczne stadia historyczne): 1. teologiczne (fikcyjne); 2. metafizyczne (abstrakcyjne); 3. naukowe (pozytywne).

Comte uważa, że prawdziwa nauka charakteryzuje się tym, że wyrzeka się raz na zawsze wszystkich zasadniczo nierozwiązywalnych zagadnień, ale podając motywy, dla których się nimi nie zajmuje, stara się jednocześnie nie rozwiązywać ich negatywnie. Pozytywizm jako teoria nauki proponuje ograniczenie badań naukowych do zjawisk zewnętrznych i rezygnację z poznania istoty rzeczy, zamiast poznania przyczyn -odkrywanie praw, czyli stałych związków miedzy zjawiskami; ograniczenie się do poznania względnego i rezygnację z poznania absolutnego; wyznaczenie nauce zadań praktycznych tj. przewidywanie zjawisk przyszłych na podstawie znajomości praw.

Pozytywizm jako doktryna społeczna opierał się na dwóch aksjomatach: 1.nie może istnieć społeczeństwo bez rządu (spontaniczna solidarność nie wystarcza do utrzymania społeczeństwa); 2.żadne społeczeństwo nie może się utrzymać i rozwijać bez jakiegoś kapłaństwa (zasadnicza rola religii w życiu społecznym);

Comte wyróżnia sześć podstawowych nauk: matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i socjologia.

Comte nie dał definicji zjawiska społecznego, bo wszystkie zjawiska, które nie zostały objęte badaniami nauk poprzednich stanowią dziedzinę badań socjologicznych. Przedmiotem tej nauki nie jest rzeczywistość zatomizowana, złożona z faktów jednostkowych o względnej niezależności; podstawą i względną rzeczywistością jest tu społeczeństwo jako całość. Nauka o zjawiskach społecznych jest możliwa, gdyż zjawiska te podlegają niezmiennym prawom. Aby zbudować naukę społeczną trzeba tylko „podporządkować fantazję obserwacji”. W socjologii, jak i w biologii, badanie naukowe posługuje się trzema podstawowymi metodami: 1.obserwacją czystą; 2.eksperymentowaniem właściwym; 3.metodą porównawczą z istoty swej przystosowaną do wszelkich studiów nad ciałami żyjącymi.

4.EWOLUCJONIZM (W ANTROPOLOGII I SOCJOLOGII): L.H.MORGAN I H.SPENCER.

Ewolucjonizm - doktryna, która wyrosła z tradycji pozytywizmu, w której centrum zainteresowania znajdowała się problematyka rozwoju społecznego, naturalistyczna (głosząca jedność świata i rządzących nim praw, jak i tez, że metody badania wszelkich zjawisk powinny być tożsame z metodami przyrodoznawstwa). Ewolucjonizm akceptował następujące założenia:

1.jedność świata -rzeczywistość ludzka nie jest w żaden sposób wyróżniona z przyrody (krytyka woluntaryzmu, religii itp.);

2.prawidlowość: współwystępownia i następstwa, struktury i funkcji, nic nie dzieje się przypadkowo;

3.genetyzm -wyjaśnienie zjawisk przez wskazanie ich genezy, fascynacja problemem „początków”;

4.jednolitość natury ludzkiej -istnienie niezmiennych zasad funkcjonowania ludzkiego umysłu;

5.zmienność, jej globalny charakter -zmiana jest najbardziej powszechnym prawem wszechświata, zmiana w jednej dziedzinie pociąga za sobą zmiany w innych dziedzinach i pod innymi względami, zmiana jest zawsze postępem, choć nierównomiernym to jednak ciągłym;

6.metoda porównawcza -przekonanie, że obserwacja pewnych zjawisk współczesnych pozwala formułować wnioski odnośnie do zjawisk, które gdzie indziej miały miejsce wcześniej i jako takie nie mogą być bezpośrednio obserwowane;

HERBERT SPENCER (1820-1903)

a)Trzy fazy ewolucji: 1.nieorganiczna; 2.organiczna; 3.ponadorganiczna;

b) Społeczeństwo jest częścią natury.

c)Głównym czynnikiem procesu powstania społeczeństwa (czyli ewolucji ponadorganicznej) jest przyrost ludzkości, który zmusił człowieka do wejścia w stan społeczny -stopniowa socjalizacja człowieka.

d)Pojęcie instytucji społecznych -są one tym dzięki czemu dokonuje się przystosowanie się niespołecznego z natury człowieka do współdziałania z innymi ludźmi. Typy instytucji: *domowe czyli rodzina; *obrzędowe czyli obyczajowe, najpotężniejsza forma regulacji stosunków międzyludzkich; *polityczne z którymi wiąże się podział pracy i struktura klasowa; *kościelne -czynnik utrwalania idei i uczuć społecznych; *instytucje zawodowe i przemysłowe;

e)Społeczeństwo jako organizm:*jedno i drugie cechuje przyrost masy; *w miarę wzrostu dokonuje się różnicowanie części i komplikowanie budowy wewnętrznej; *poszczególne części są od siebie zależne i funkcjonowanie jednej nie jest możliwe bez funkcjonowania innych;

f)Kierunek ewolucji czyli klasyfikacja i typologia społeczeństw:

Klasyfikacja (kryterium -stopień złożoności): *proste (wszystkie jego części pozostają w stosunku bezpośredniej współpracy); *złożone -podwójnie, potrójnie złożone itp. (każdy z agregatów ma swój ośrodek kierowniczy, te z kolei ośrodki podlegają innym itp.)

Typologia społeczeństwa (przedstawia typy „czyste” do których znane społeczeństwa mniej lub bardziej się zbliżają): *militarne -regimentacja czyli rozciąganie organizacji wojska na całość społeczeństwa; *industrialne -decentralizacja, ochrona interesów jednostki, wolne stowarzyszenia, współpraca międzynarodowa itp.;

LEWIS HENRY MORGAN -„SPOŁECZEŃSTWO PIERWOTNE”

a)Wprowadzenie do teorii ewolucji społecznej problematyki rozwoju techniki i ekonomiki jako jednej ze zmiennych podstawowych;

b)Teoria rozwoju rodziny od pierwotnego małżeństwa grupowego do współczesnej rodziny monogamicznej;

c)Powiązanie sprawy genezy organizacji politycznej ze sprawą rozwoju własności prywatnej;

d)Podział dziejów na epoki: dzikość, barbarzyństwo, cywilizacja;

e)Ewolucja społeczna jako proces przechodzenia od własności wspólnej, od równości do klasowego podziału i współzawodnictwa kierowanych żądzą posiadania członków społeczeństwa współczesnego;

f)Zapoczątkowanie angielskiej antropologii społecznej;

5.E.DURKHEIM I SOCJOLOGIZM.

Socjologizmem nazywano te tendencję w filozofii społecznej i socjologii, która w definiowaniu istoty zjawisk społecznych nie uciekała się do pomocy pojęć zaczerpniętych z innych nauk, lecz wręcz przeciwnie, uważała żę zjawiska te stanowią rzeczywistość pierwotną, wobec której zjawiska psychiczne są tylko zjawiskami pochodnymi. Durkheim uważany jest za najwybitniejszego socjologa francuskiego, twórcę francuskiej szkoły socjologicznej. Był on pierwszym profesorem socjologii na pierwszej katedrze socjologii utworzonej we Francji. Głosił solidaryzm, zwalczał socjalizm. Głosił zasady świeckiej moralności wyprowadzonej z socjologii i zwalczał klerykalizm. Głosił (teoria pedagogiczna), że wychowanie jest przygotowaniem jednostki do życia w istniejącym społeczeństwie. Zwalczał materializm historyczny głosząc, że religia jest pierwotnym faktem życia społecznego, że w niej tkwią siły skupiające społeczeństwo, lecz równocześnie wymagał dostosowania form religijnych do nowej epoki. Ogólna koncepcja socjologii Durkheima opierała się na pozytywistycznej teorii nauk. Starał się on przede wszystkim określić i zrealizować ogólne warunki, które przekształciłyby socjologię w naukę samodzielną. Aby mogła istnieć jakaś odrębna nauka, muszą być spełnione dwa warunki: 1.musi istnieć dobrze zdefiniowany przedmiot, badany wyłącznie przez daną naukę; 2.musi istnieć metoda badań właściwa tej nauce; Durkheim postawił nową definicję socjologii, zamiast socjologia to nauka o społeczeństwie, zmienił na socjologia jest nauką o faktach społecznych. Faktem społecznym jest wszelki sposób działania, ustalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę przymusu zewnętrznego; lub inaczej, taki który jest powszechny w danym społeczeństwie, zachowujący jednak własną egzystencję, niezależną od przejawów indywidualnych. Takimi faktami są: prawo, religia, język, moda itp. Pojęcie świadomości zbiorowej pozwala na istnienie socjologii dając jej właściwy przedmiot. Durkheim wyłącza z materiałów socjologicznych wszelkie dokumenty osobistych przeżyć jednostki jak: listy, pamiętniki, życiorysy a nakazuje korzystać wyłącznie z takich materiałów, w których wyraża się świadomość zbiorowa jak: kodeksy prawne, dogmaty religijne, normy etyczne.

6.SOCJOLOGIA ROZUMIEJĄCA G.SIMMLA I M.WEBERA.

GEORGE SIMMLEL -jako filozof wykształcił się na niemieckiej filozofii idealistycznej, starał się łączyć kantyzm z pozytywizmem. Sądził, że filozofia nie może dać odbicia świata zewnętrznego, lecz jest tylko uzewnętrznieniem psychiki filozofa. Dla niego faktem tworzącym społeczeństwo jest wzajemne oddziaływanie. Społeczeństwo istnieje tam, gdzie pewna ilość jednostek wchodzi w stosunki wzajemnego oddziaływania. Stosunki te powstają zawsze dlatego, że w ludziach istnieją pewne wrodzone popędy, które każą im szukać towarzystwa innych ludzi, lub też dlatego, że ludzie dążą do zaspokojenia swoich potrzeb, dążąc do określonych celów spotykają analogiczne dążenia innych. Socjologia jest nauka o formach zrzeszania. Inne nauki badają treść tych stosunków, działań i zrzeszeń. Każde zjawisko społeczne, każda sytuacja, oddziaływanie i zrzeszanie posiada formę i treść. Zadaniem socjologa jest badanie czystych form oddzielonych od treści. Socjologia powinna abstrahować od treści i ustalać prawidłowości zachodzące między formami.

MAX WEBER -był najwybitniejszym uczonym w humanistyce niemieckiej w początkach XX w. Stwierdził, że ludzkie zachowania są lepiej zrozumiale niż zdarzenia zachodzące w przyrodzie. Przedmiotem badań socjologii są działania społeczne ludzi; są to działania sensowne; wyjaśnić je możemy wtedy jeśli uchwycimy subiektywny sens, jaki ludzie działający nadają swoim działaniom. Dla zrozumienia tego sensu socjolog konstruuje „typ idealny” przebiegu działań i następnie porównuje działania rzeczywiste z typem idealnym, odkrywa motywy i warunki powodujące odchylenia działania rzeczywistego od typu idealnego. Metoda typów idealnych umożliwia wyjaśnienie działań społecznych przez zrozumienie ich sensu. Definicja socjologii wg Webera -socjologia to nauka, która stara się interpretować i rozumieć działania społeczne, a przez to wyjaśniać przyczynowo ich przebieg i skutki. Zrozumieć jakieś działanie znaczy dla Webera tyle, co uchwycić subiektywny sens tego działania przy pomocy interpretacji. Rodzaje rozumienia: 1.aktualne =racjonalne (kiedy czytam lub słyszę wyraźnie); 2.wyjasniające =motywacyjne (polega na przyporządkowaniu jakiejś czynności zamiarom działającego i celom, do których dąży);

7.PRAGMATYZM SPOŁECZNY: W.THOMAS, CH.H.COOLEY.

Przeciwny ewolucjonistycznemu determinizmowi pogląd tworzący koncepcję człowieka jako podmiotu działającego, będącego współtwórcą istniejącego stanu rzeczy, człowieka stającego się tym czym jest w procesie interakcji ze środowiskiem, którego jest częścią. Ujmował społeczeństwo w kategoriach działalności, ciągłej zmiany społecznej jednostek napotykających w kolejnych sytuacjach problemy i rozwiązujących je przez znajdowanie nowych środków adaptacji.

COOLEY uważał, że społeczeństwo i jednostki to nie dwa odrębne zjawiska, lecz po prostu aspekt kolektywny i aspekt dystrybutywny jednej i tej samej rzeczy. Ludzkie stosunki rozwijają się przez komunikowanie się , a także rozwija się osobowość, czyli powstaje jaźń odzwierciedlona (posiadanie własnego ja). Różnice psychiczne między ludźmi dają się wytłumaczyć nie przez biologiczną dziedziczność, lecz przez różnice pomiędzy systemami komunikowania się, w jakim żyły i żyją jednostki. W życiu społecznym doniosłe znaczenie mają zjawiska bezosobowe, istnieją one w umyśle ludzkim, ale muszą być badane ze stanowiska bezosobowego. Dla Cooley'a człowiek jest „molekułą społeczeństwa”. Prawo to powoduje, że ludzie „z konieczności ciążą ku swoim bliskim”.

THOMAS -jego zdaniem zachowanie ludzkie należy tłumaczyć nie biologicznie lecz historycznie. Głównymi pojęciami jego teorii o zachowaniu się ludzkim są: pojęcie kontroli, nawyku, kryzysu, uwagi. Sformułował postulat wykorzystania takich źródeł jak: listy, dzienniki, księgi sądowe i kościelne, kazania, programy szkolne. Stworzył dzieło opolskich chłopach wspólnie z Florianem Znanieckim „Dzieło o emigracji polskiej”. Oni dwaj zgłosili postulat uczynienia socjologii nauką dającą przyczynowe wyjaśnienia zjawisk społecznych i odkrywającą prawa „społecznego stawania się”. Osobowość ludzka jest czynnikiem działającym a równocześnie rezultatem zmian w społeczeństwie. Proces socjalizacji jest procesem rozwijania przez jednostkę zdolności do świadomej adaptacji.

8.SOCJOLOGIA OPISOWA.

8a.ODKRYCIE SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ.

Socjologia opisowa uprawiana przede wszystkim w Chicago lub przez ludzi w Chicago wykształconych, nie polegał na budowie nowych systemów teoretycznych lub opisywaniu faktów. Styl socjologicznej pracy naukowej polegał na oglądaniu świata społecznego na własne oczy i unikaniu jakiegokolwiek aprioryzmu. Społeczność lokalna jest w pewnym sensie miejscem, gdzie jednostka spotyka się z szerszym społeczeństwem i kulturą. Sposób organizowania się ludzi w grupach lokalnych dla zapewnienia sobie tego, czego w życiu codziennym potrzebują, stanowi swoisty przedmiot badań społeczności lokalnej. Mówiąc o społecznościach lokalnych, dokonujemy tu pewnego ujednoznacznienia terminu -oznacza zbiorowość terytorialną i wspólnotę. Cechy społeczności lokalnej: *terytorium; *interakcje społeczne; *istnienie trwałej więzi między członkami.

8b.SZKOŁA CHICAGOWSKA I JEJ PROGRAM BADAWCZY.

Głównym tematem badawczym skupionych na uniwersytecie w Chicago była urbanizacja wraz z jej wielorakimi społecznymi konsekwencjami. Socjolog chicagowski chciał zobaczyć świat społeczny na własne oczy i z rejestrowania swych obserwacji uczynił swe najważniejsze powołanie. Szkoła chicagowska ustaliła w USA niezbędne dla badań społeczności lokalnych tradycje pracy w terenie, opracowała założenia ekologii społecznej, które mogły mieć zastosowanie w takich badaniach, stworzyła szereg monografii poszczególnych społeczności wielkomiejskich, była w znacznej mierze skoncentrowana na tym samym problemie wspólnoty, który zajmował ogól badaczy społeczności lokalnych. Głównym wyróżnikiem szkoły chicagowskiej był niewątpliwie przedmiot badań, którym było miasto, a w szczególności Chicago (najlepiej opisane miasto świata). Chicagowska socjologia miasta obejmowała w praktyce wszelkie procesy życia społecznego zachodzące na terytorium miasta, jak i socjologii zawodów, uwarstwienia społecznego, ruchów politycznych i prasy, rodziny, stosunków narodowościowych i rasowych, religii, przestępczości, a także ogólne problemy psychologii społecznej i zmiany społecznej. Wyobrażano miasto jako „laboratorium” bądź „kliniki”, gdzie można badać najważniejsze fakty „natury ludzkiej” i życia społecznego.

8c.R.PARK I JEGO KONCEPCJE TEORETYCZNE.

PARK -socjolog amerykański, podkreślał realistyczny opis aktualnego życia klas pracujących, warunków jakich one żyły i pracowały, ich namiętności, rozrywki, tragedie domowe, filozofię życiową -uczynił jego studia godnymi pamięci i sprawił, że są one trwałym przyczynkiem do naszej wiedzy o naturze ludzkiej i społeczeństwie. Był przedstawicielem szkoły ekologicznej, zastosował tezy ekologii do socjologicznych opracowań zjawisk charakterystycznych dla wielkich miast. Park był niezrównanym inspiratorem badań empirycznych, ale sam ich na ogół nie prowadził. Prace jego były próbami kodyfikacji terminologii socjologicznej i systematyzacji problematyki. Park występował w roli nauczyciela badaczy terenowych. Głównym rysem koncepcji Parka jest dualizm zbiorowości terytorialnej i społeczeństwa biotycznego i kulturowego „poziomu” stosunków międzyludzkich, ekologicznej „bazy” i moralnej „nadbudowy”. Park dążył do przezwyciężenia pozycji między koncepcjami społeczeństwa i człowieka. Pisał, że społeczeństwa ludzkie mają dwa aspekty: 1.są złożone z jednostek, które działają niezależnie od siebie, współzawodniczą i walczą ze sobą o zapewnienie sobie środków egzystencji; 2.oraz jest to możliwe traktując się wzajemnie jako narzędzia zaspokajania własnych potrzeb; Ludzie są ze sobą związani przez uczucia i wspólne cele: pielęgnują tradycje, ideały i ambicje. Ewolucja społeczna polega na rozwijaniu się swoiście ludzkiej zdolności do tworzenia ładu moralnego, który w każdej fazie historii ma swoją „fizyczną bazę” i napotyka na opór „naturalnych impulsów”. Społeczeństwo w rozumieniu Parka stanowi niemal pod każdym względem przeciwieństwo zbiorowości terytorialnej, chociaż nie ustają w nim zasadnicze procesy ekologiczne, lecz tylko występują w złagodzonych formach. Kluczowe znaczenie mają w systemie Parka cztery procesy: 1,konkurencja, 2,konflikt, 3,akomodacja, 4,asymilacja (procesy interakcji). Park stworzył koncepcję „człowieka marginesu”, który żyjąc w dwóch światach społecznych jednocześnie, staje się jednostką o szerszym horyzoncie, bystrzejszej inteligencji, bardziej niezależnym i o racjonalnym światopoglądzie oraz bardziej jest człowiekiem cywilizowanym. Wg Parka „osoba” uczestnicząca w różnych grupach i grająca różne role społeczne, ujawnia w poszczególnych sytuacjach nie siebie jako taką, lecz rozmaite aspekty swej osobowości. Park również interesował się zachowaniem zbiorowym, czyli zachowaniem się jednostek pod wpływem impulsu, który jest im wspólny i działa na całą grupę (jest to zachowanie stanowiące rezultat interakcji społecznej). Jest to reakcja cyrkularna, czyli taki typ interakcji, w którym odpowiedź jednostki odtwarza stymulację pochodzącą od innej jednostki i kierując ją z powrotem do niej wzmacnia jej stymulację.

8d.SPOŁECZNY ŚWIAT MAŁEGO MIASTA WG ROBERTA I HELEN LYNDÓW.

Przedmiotem badań było przeciętne amerykańskie miasto Muncie w stanie Indiana. Zainteresowali się oni zasięgiem i determinantami praktyk religijnych w przeciętnym mieście amerykańskim rozpatrując religijność w kontekście całokształtu życia społeczności lokalnej.

LYND przyjął sześciopunktowy schemat klasyfikacji ludzkich:1.zdobywanie środków do życia; 2.wychowanie dzieci; 3.życie rodzinne; 4.spędzanie czasu wolnego; 5.praktyki religijne; 6.aktywność społeczna; Jednak na skutek odkrycia w Muncie gazu ziemnego przeobraziło się ono z 6-tysięcznej mieściny w miasto 36-tysięczne. W związku z tym Lyndowie uznali za konieczne skontrastowanie stanu aktualnego ze stanem poprzedzającym szybki rozwój Muncie, w związku z tym udało się im uzyskać obraz procesu industrializacji wraz z jego różnorodnymi konsekwencjami. Osobliwością jest to, że Lyndowie wprowadzili do charakterystyki badanej populacji pojęcie klasy społecznej. Podzielili ludność na dwie kategorie: 1.klasę pracującą; 2.klasę niezależnych przedsiębiorców, odpowiednio do różnic źródeł dochodów. Było to zapoczątkowaniem myślenia o społeczności lokalnej w kategoriach podziałów klasowych. Drugim dziełem jakie stworzyli Lyndowie (Middletown in Transition) powstało w wyniku badań w tym samym mieście 10 lat później. Badano wówczas wpływ kryzysu na życie przeciętnego amerykańskiego miasta (Muncie).

9.ANTROPOLOGIA KULTUROWA (ANTROPOLOGIA A SOCJOLOGIA: NOWE HORYZONTY W ANTROPOLOGII I NOWE „ŚCIEŻKI” W SOCJOLOGII; PROGRAMY ANTROPOLOGICZNE W SOCJOLOGII).

W miarę socjalizacji oraz instytucjonalizacji nauk społecznych antropologia i socjologia już od końca XIX w. Stawały się coraz bardziej odrębnymi dyscyplinami. Decydowały o tym zarówno wymogi podziału pracy, który rozpoczął się już w dobie ewolucjonizmu, jak i dwie inne okoliczności: * kryzys teorii ewolucji społecznej, *zwrot antropologów ku pracy w terenie. Każda z tych dwóch dyscyplin zaczęła w rezultacie wykształcać własne zainteresowania, teorie, terminy i techniki badawcze. Jednak każda próba zbudowania ogólnej teorii czyni antropologa socjologiem, a socjologia antropologiem, ponieważ zasadnicze dylematy teoretyczne tych dwóch nauk były i są takie same, np.:

*w antropologii mają swe przedłużenia istotne dla socjologii dyskusje teoretyczne i metodologiczne;

*antropolodzy, prócz społeczeństw pierwotnych zajmują się również społeczeństwami współczesnymi i społeczeństwami w ogólności;

*antropolog spotyka się z socjologiem mając do czynienia z problematyką rozkładu, modernizacji, kontaktu kulturowego społeczności „tradycyjnych”;

*antropologia stworzyła wieloznaczne pojęcie kultury, bez którego nie mogą obejść się nauki społeczne;

9a.F.BOAS I JEGO SZKOŁA.

FRANZ BOAS jest uważany za twórcę antropologii jako nauki. Zrewolucjonizował warsztat naukowy antropologii -obowiązek badań terenowych. Sam dal się poznać jako badacz Eskimosów oraz Indian Ameryki Północnej oraz znajomości języka społeczności badanych (poznanie ich bardziej od wewnątrz). Jego rola polegała na spopularyzowaniu postulatu krytycznego podejścia do źródeł oraz nakazu bezwzględnego przestrzegania rygorów indukcji. Był krytykiem ewolucjonizmu. Pierwsza linia krytyki ewolucjonizmu -odkrycie praw rządzących światem kultury będzie możliwe dopiero po zbadaniu poszczególnych kultur. „Metoda historyczna” -aby badać fakty kulturowe nie jako ogniwa hipotetycznego ciągu ewolucyjnego, lecz jako elementy konkretnej kultury określonego ludu, zajmującego określony obszar geograficzny i pozostającego w stosunkach oddziaływania wzajemnego z innymi ludami -stanowią pewną całość wielorako powiązaną. Druga linia -przekonanie o niekoniecznej złożoności świata kultury. Wg Boasa antropologia jest nauką historyczną w ty sensie, że zajmuje się tylko indywidualnościami czy też jednostkami historycznymi, jakimi są poszczególne kultury. Każda grupa kulturowa ma swoją własną , niepowtarzalna historię, którą możemy nauczyć się rozumieć, ale nie wyjaśniać w przyjętym w niektórych naukach znaczeniu przez sprowadzenie obserwowanych zjawisk do takich czy innych praw. Każdą kulturę należy mierzyć jej własna miara, badać niejako od wewnątrz, starając się wniknąć we właściwe jej warunki psychologiczne, środowiskowe i historyczne, nie wartościując jej przy pomocy kryteriów obcych jej „geniuszowi” -zasada relatywizmu kulturowego. Boas pisał -pragniemy poznać nie tylko dynamikę istniejących społeczeństw, lecz również sposób w jaki stały się tym czym są.

9b.PSYCHOKULTURALIZM.

Kierunek ten zajmował się ideą badania związków pomiędzy kulturą a osobowością jednostki. MEAD pisał, że wyróżnikiem tej orientacji jest włączenie procesów intrapsychicznych do opisu członków społeczeństwa. THOMAS proponował całościowe ujmowanie kultury, głosząc jednocześnie, że w każdym procesie kulturowym odniosłą rolę grają czynniki psychologiczne: nie ma wartości bez postaw, kultury bez przezywających ją jednostek. Podstawowe cechy psychiki ludzkiej wytwarzają się w procesie przystosowania się jednostki do warunków i wymogów środowiska społecznego. Założenie KARDINERA dotyczyło istnienia w obrębie każdego społeczeństwa złączonego wspólnotą kultury tzw. osobowości podstawowej -wspólnej wszystkim lub przynajmniej większości jego członków i zharmonizowanej z jego instytucjami. Zróżnicowanie dwóch poziomów wszelkiej kultury wg Kardinera: instytucji pierwotnych oraz instytucji wtórnych. Pojęcie instytucji pierwotnych odnosi się do oddziaływania środowiska społecznego na jednostkę; pojęcie instytucji wtórnych do oddziaływania jednostek na środowisko społeczne. Równowagę w społeczeństwie utrzymują jednostki zdolne do współpracy i podzielania wspólnych zainteresowań. Homeostaza społeczna zależy od tworzonych przez społeczeństwo ludzi i dlatego badanie osobowości w kulturze stanowi jedyny dostępny sposób stwierdzania, jak skutecznie społeczeństwo funkcjonuje.

9c.FUNKCJONALIZM: B.MALINOWSKI, A.R.RADCLIFFE-BROWN.

Powstał w Wielkiej Brytanii za sprawą RADCLIFFA-BROWNA. Termin oznacza trzy różne rzeczy:

1.teorię społeczeństwa i kultury uprzywilejowującą pewien rodzaj wyjaśnień;

2.schemat pojęciowy umożliwiający spójny opis rzeczywistości;

3.metodę badawcza, która bywała stosowana bez jasno sformułowanej teorii i przy użyciu tradycyjnego języka;

J.GOODY napisał, że funkcjonalizm nie był teorią ani metodą, lecz hasłem. Funkcjonalizm można określić jako powrót do idei antropologii społecznej jako nauki przyrodniczej powołanej do wykrywania praw.

FUNKCJONALIZM JAKO SOCJOLOGIZM RADCLIFFA-BROWNA; trzy aspekty każdego systemu społecznego:1.struktura społeczna; 2.ogół społecznych praktyk; 3.myslenie i odczuwanie związane ze społecznymi praktykami tworzącymi strukturę społeczną;

Kultura interesowała go jedynie jako drugorzędny aspekt systemu społecznego, przyporządkowany określonej strukturze. Uważał psychologię za pozbawioną znaczenia dla antropologa społecznego. Kultura służyła mu do umacniania struktury społecznej. Określał strukturę społeczną jako układ grup lub „segmentów' społeczeństwa. Struktura społeczna składa się z sumy wszystkich stosunków społecznych wszystkich jednostek w danym momencie czasu. Struktura społeczna to układ osób w zinstytucjonalizowanych rolach i stosunkach. Instytucja jest ustalonym, czyli społecznie uznanym systemem norm czy wzorów postępowania, odnoszących się do jakiegoś aspektu życia społecznego.

FUNKCJONALIZM JAKO PSYCHOLOGIZM MALINOWSKIEGO; ośrodkiem jego uwagi były potrzeby nie systemu społecznego lecz organizmów biologicznych. Malinowskiego interesowało w jaki sposób istnienie ładu społecznego służy zaspokojeniu naturalnych potrzeb ludzkich. Podporządkował strukturę społeczną kulturze, która była centralna kategorią jego teorii społeczeństwa. Radcliff-Brown zaś podporządkował kulturę strukturze społecznej. Punktem wyjścia teorii Malinowskiego był organizm biologiczny wyposażony w pewien zespół trwałych potrzeb, czyli natura ludzka. Teoria kultury musi opierać się na danych biologicznych. Człowiek posiada pewna liczbę wrodzonych predyspozycji, podstawowych potrzeb, na których nadbudowuje się dopiero kultura. Opisać kulturę to opisać warunki, jakie muszą być spełnione aby zbiorowość była w stanie przetrwać. Siedem potrzeb biologicznych wg Malinowskiego: *metabolizm, *reprodukcja, *odpowiednie warunki fizyczne, *bezpieczeństwo, *ruchliwość, *rozwój, *zdrowie. Siedem imperatywów kulturowych: #zaopatrzenie, #małżeństwo i rodzina, #mieszkanie i ubranie, #ochrona i obrona, #aktywność i komunikacja, #przyuczanie i szkolenie, #higiena.

Funkcjonalizm był swego rodzaju ewolucjonizmem bez idei ewolucji, zachował wizję społeczeństwa jako organizmu, którego każdy organ pracuje dla utrzymania przy życiu całości.

10.FUNKCJONALIZM W SOCJOLOGII JAKO SWOISTA ORIENTACJA (JEJ CHARAKTERYSTYKA I ZAGADNIENIA WSTĘPNE).

Kierunek powstały z opozycji do ewolucjonizmu, w I połowie XX w., dążył do wyjaśnienia faktów, zjawisk i procesów społecznych przez ustalenie funkcji jaką one pełnią w kulturze danego społeczeństwa. Funkcjonalizm był pierwszym kierunkiem socjologicznym, który obchodził się przy budowie teorii socjologicznej bez jakichkolwiek pozasocjologicznych inspiracji. Pretendował nade wszystko do uporządkowania socjologicznej praktyki przy pomocy rozwinięcia systemu pojęciowego, którego główne elementy były już socjologom znane. Funkcjonalizm znaczy próbę ujęcia życia społecznego jako całości, jako całości funkcjonalnej. Nowoczesny funkcjonalizm socjologiczny musiał być zainteresowany dostarczeniem teoretycznego oparcia badacza, korzystał z dorobku ogólnej teorii systemów. Istotną innowacją funkcjonalizmu socjologicznego było uznanie, iż stopień integracji systemu jest wielkością zmienną. Przedmiotem analizy funkcjonalnej są role społeczne, wzory instytucjonalne, procesy społeczne, wzory kulturowe, kulturowe kształtowanie, emocje, normy społeczne, organizacja grupowa, struktura społeczna, zasady kontroli społecznej. Wyjaśnienie zjawiska społecznego wymaga odniesienia go do systemu społecznego i rozpatrywania go ze względu na funkcje, jakie w tej całości wypełnia. Wymogi funkcjonalne oznaczają w szerokim sensie to wszystko, co musi być zrobione w każdym społeczeństwie, jeśli społeczeństwo ma trwać jako działająca całość. Funkcjonalistyczny model społeczeństwa wyobraża zjawiska niepokoju i zmiany w stanie „ładu”, „równowagi” czy „homeostazy”.

11.MATERIALIZM HISTORYCZNY K.MARKSA.

Materializm historyczny jest szczytową postacią socjologii marksistowskiej, której fundament stanowi myśl Saint-Simona i która stawia sobie za zadanie określić odkrycie sił motorycznych dziejów społeczeństwa i dąży do ustalenia praw rządzących tymi siłami, a także ujawnienia sił, które skupiają społeczeństwa, powodują ich rozwój, rozkwit i upadek. Engels powiedział, że Marks odkrył prawo rozwoju dziejów ludzkości Materializm wydzielił stosunki produkcji jako strukturę społeczeństwa i umożliwił zastosowanie do tych stosunków ogólnonaukowego kryterium powtarzalności, o którym subiektywiści sądzili, że nie da się on zastosować do socjologii. Materializm historyczny Marksa rozpatrywał ideowe motywy historycznej działalności ludzi oraz badał co wywołuje te motywy, dostrzegał obiektywną prawidłowość w rozwoju stosunków społecznych, widział korzenie tych stosunków w stopniu rozwoju materialnej produkcji. Materializm dziejowy po raz pierwszy dał możliwość badania z przyrodniczo-historyczną ścisłością warunków społecznych życia mas i zmiany tych warunków. Ludzie sami tworzą swoją historię. Materializm historyczny polega na zbudowaniu materialistycznej ontologii społecznej czyli teorii społeczeństwa, jego istoty i podstawowej struktury, na ustaleniu sił wywołujących zmiany i w wykryciu prawidłowości tych zmian. Podstawowym pojęciem marksistowskiej teorii społeczeństwa jest pojęcie formacji społeczno-ekonomicznej, a podstawowym działaniem materializmu historycznego - teoria rozwoju społeczeństwa - obie są ściśle ze sobą powiązane.

---