ORGANY STANOWIĄCE
SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO
Daria Poślednia
IV rok historia
Socjoekonomika
Każda jednostka samorządu terytorialnego posiada organ stanowiący i kontrolny jak i wykonawczy. W niniejszej pracy omówię jednak tylko organ stanowiący wraz z jego kontrolnymi uprawnieniami. Odnośnie gminy jest to rada gminy, powiecie - rada powiatu, a na szczeblu województwa sejmik województwa.
Artykuł 4 ust. 1 Konstytucji RP z 1997r. mówi, że: „Władza zwierzchnia w Rzeczpospolitej należy do Narodu”. Sprawowanie tej władzy odbywa się w dwóch formach:
Demokracji bezpośredniej - ogół obywateli, sprawuje najwyższą władzę w państwie poprzez wybory powszechne oraz referendum
Demokracji pośredniej - zasada reprezentacji politycznej, w imieniu narodu władzę sprawują przedstawiciele narodu, wyłonieni poprzez wybory powszechne.
Rada gminy, powiatu i sejmik województwa są organami pochodzącymi z wyboru, więc stanowią formę demokracji pośredniej. Konstytucja RP określa sprawę wyborów do tych organów , zwłaszcza ustawy o ordynacji wyborczej głównie z 16.07.1998r. Artykuł 169 ust. 2 Konstytucji dość ogólnie formułuje tylko, że wybory organów stanowiących „są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym”. Wzięcie udziału w wyborach określone jest jako polityczne prawo obywatela. Zmiana Ordynacji wyborczej nastąpiła wraz z ustawą z 26.07.2002 r. i odnosiła się do kwestii komitetów wyborczych, finansowania kampanii wyborczej oraz poszerzenia katalogu czynów karalnych.
Powszechność wyborów oznacza, że mogą w nich wziąć udział polscy obywatele, którzy ukończyli 18 lat i stale zamieszkują obszar działania danej rady, której tyczą się wybory. Warunkiem czynnego i biernego prawa wyborczego podkreślam jest fakt stałego zamieszkania na terenie danej wspólnoty. Można kandydować do organów jednej ze „wspólnot”. Równość - wszyscy wyborcy mają takie same prawa to znaczy, każdy posiada tylko jeden głos do rady (sejmiku) danego stopnia. Oznacza to, iż każdy wybierający w równym stopniu ma wpływ na wybór kandydata. Wybieramy bezpośrednio to jest osobiście danych radnych. Oczywiście w przypadku osób niepełnosprawnych przewiduje się pomoc takiej osobie podczas oddawania głosu. Zasada tajności dotyczy samego głosowania. W ten sposób można bez skrępowania wyrazić swoje preferencje ponieważ nikt poza wyborcą nie powinien znać jego decyzji. Jednakże dla osób niepełnosprawnych istnieje pewne uchylenie tej zasady.
Zarządzenie o przeprowadzeniu wyborów należy do Prezesa Rady Ministrów, który ponadto powinien najpierw skonsultować się z Państwową Komisją Wyborczą. Powoływane są terytorialne komisje wyborcze (mają za zadanie rejestracji kandydatów, ustalenie wyników głosowania, wybór do danej rady) oraz komisje obwodowe(przeprowadzenie głosowania w obwodzie). Dla celów wyborów tworzone są:
Obwody - do wyborów samorządowych wszystkich szczebli
Okręgi - wybory do organów przedstawicielskich gmin, powiatów, województw. W gminach tworzy się okręgi jednomandatowe (głosuje się tu na konkretną osobę), powiatach - wielomadnadowe, okręgiem jest gmina, w województwach również wielomandatowe a okręgiem jest powiat. Dwóch ostatnich przypadkach głosuje się na „listę” i nie wiadomo dokładnie, który z kandydatów zostanie radnym.
Ordynacja z 2002 r. wprowadza instytucję komitetów wyborczych. Mogą to być partie polityczne, organizacje społeczne. Do ich zadań należy przede wszystkim kampania wyborcza oraz zgłaszanie kandydatów na radnych.
Tak więc w przepisach znajduję się Rzdz. 11 poświęcony Ordynacji wyborczej ale również: Rozdz. 12 przedstawiający sposoby finansowania wyborów, Rozdz. 15 - zgłaszania kandydatów na radnych, Rozdz. 17 - odnośnie kart do głosowania, również mężowie zaufania zostali ujęci w oddzielnym Rozdz. 16. Liczba radnych także została ujęta w ustawie, która była wielokrotnie nowelizowana, można jednak zauważyć, iż ze skutkiem zmniejszania liczby radnych.
Dopiero w tym miejscu zajmę się omawianiem uregulowań prawnych dotyczących samorządu terytorialnego ale myślę, iż w ten sposób będzie mi łatwiej przejść do przedstawienia bardziej szczegółowo tematyki organu stanowiącego na konkretnym szczeblu.
Pierwszy etap reform z 8 marca 1990 r. wprowadzał ustawy o samorządzie terytorialnym. Jednak był to zaledwie dobry początek, ponieważ zakreślał jedynie pole działania samorządu terytorialnego oraz przygotowanie i przeprowadzenie do niego wyborów. Uzupełnieniem tej ustawy jest kolejna z 22 marca wydana w tym samym roku, dotycząca pracowników samorządowych. Do tego ustawa z 17.5.1990 r. rozgranicza zadania i kompetencje między organem gminy a organy administracji rządowej. Przełom w ustawodawstwie nastąpił w 1998 r., gdy powołano samorząd terytorialny na szczeblu powiatu i województwa. Z 16 lipca pochodzi ustawa o nowej Ordynacji wyborczej - do rad gmin, powiatów i sejmików wojewódzkich. Mówiła o składzie osobowym organów samorządów danego stopnia, wygasanie mandatów radnych w czasie kadencji. Jeśli chodzi o budowanie zadań i kompetencji nowych struktur to ważnymi ustawami są: z 5.6. 1998 r. o samorządzie powiatowym oraz oddzielna o samorządzie województwa. Z czasem również inne dziedziny.
Pokrótce przedstawię organy stanowiące na szczeblach powiatów i województw a szerzej omówię na szczeblu gminnym.
Samorząd powiatowy. Organy samorządu województwa nie są nadzorujące lub kontrolne wobec organów gminy i powiatu. Organem stanowiącym w powiecie jest rada powiatu. W sprawach dotyczących powiatu przeprowadza się referendum na wniosek rady lub co najmniej 10% mieszkańców uprawnionych do głosowania. Może odbyć się np. referendum w sprawie odwołania rady powiatu, jednakże nie może to nastąpić wcześniej niż po 12 miesiącach od dnia wyborów i nie później niż 6 miesięcy prze ponownymi wyborami. Określa to ustawa z lipca 1998 r. Kadencja trwa 4 lata. Właściwości rady powiatu:
Stanowienie aktów prawa miejscowego, między innymi statutu powiatu
Wybór i odwołanie zarządu
Uchwalenie budżetu powiatu
Powoływanie i odwoływanie sekretarza powiatu i skarbnika powiatu
Podejmowanie uchwał w sprawie wysokości podatków
Podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych powiatu (np. zaciąganie długoterminowych pożyczek i kredytów, współdziałanie z innymi powiatami i gminami, jeżeli jest konieczne wydzielenie majątku etc.)
Oraz inne
Uchwały rady powiatu zapadają większością głosów w głosowaniu jawnym.
Rada powiatu wybiera ze swojego grona przewodniczącego lub dwóch wiceprzewodniczących większością głosów w głosowani tajnym. Jego zadaniem jest organizowanie pracy rady oraz prowadzenie obrad rady. Rada powiatu kontroluje działalność zarządu. W tym celu powoływane są komisje rewizyjne, w skład wchodzą radni. Rada może powołać także komisje stałe oraz doraźne dla wykonania określonych zadań.
Mandatu radnego powiatu nie można łączyć z mandatem do rad na szczeblach gminnym i wojewódzkim.
Organy samorządu województwa. Sejmik województwa jest organem stanowiącym i kontrolnym. Kadencja wynosi 4 lata. Radni wybierani są w wyborach bezpośrednich. Działalność organów województwa jest jawna , to znaczy każda ma prawo wejść na jego sesję, zapoznać się z protokołami z posiedzeń itp. Odwołać sejmik mogą jedynie obywatele poprzez referendum. Sejmik realizuje zadania z zakresu gospodarki (np. zasady gospodarowania mieniem województwa, ustanowienie strategii rozwoju województwa itp.), kulturalne, organizacyjne w tym prace związane z uchwaleniem budżetu ale także z rozpatrywaniem sprawozdań odnośnie realizacji zaplanowanego budżetu. Do kompetencji sejmiku należą również: może tworzyć spółki prawa handlowego oraz przystępować do nich; określenie zasad nabywania, zbywania, obciążania nieruchomości; może także określić zasady udzielania stypendiów; powoływanie i odwoływanie skarbnika województwa. Sejmik wybiera przewodniczącego, którzy nie mogą zarazem wchodzi w skład zarządu województwa jak również marszałka i wicemarszałków.
Odnośnie tematu zawartego w niniejszej pracy: to jest organy stanowiące samorządu terytorialnego, przedstawiając zarys rady powiatów oraz sejmików wojewódzkich postaram się nieco szerzej przedstawić zagadnienie dotyczące samorządu gminnego.
Wedle ustawy o samorządzie gminnym do organów stanowiących gminy należą mieszkańcy gminy (wyrażają się poprzez referendum) oraz radę gminy, która może decydować o sprawach z zakresu działania gminy jednocześnie nie pozostających do rozstrzygnięcia przez jej mieszkańców na drodze referendum.
Referendum jest środkiem poprzez który mieszkańcy gminy mogą wypowiedzieć się w sprawie aktualnego w danym czasie problemu. Prawo do wzięcia udziału w takim referendum mają wszyscy stale zamieszkujący na obszarze danej gminy, posiadający czynne prawo wyborcze do rad gminy. Poprzez referendum można rozstrzygać o: odwołanie rady gminy przed upływem kadencji; samoopodatkowaniu się mieszkańców na cele publiczne; oraz w innych sprawach dotyczących gminy. Ponad to każdemu mieszkańcowi gminy przysługuje środek prawny jakim jest protest. Można go wykorzystać w chwili stwierdzenia naruszenia przepisów, które miało wpływ na zmianę wyników referendum. Można go wnieść do sądu okręgowego w ciągu 7 dni od podania do publicznej wiadomości wyników referendum. Innymi formami demokracji bezpośredniej są: konsultacje z mieszkańcami gminy, zebrania wiejskie, zebrania mieszkańców osiedla.
Rada gminy znajdująca swą siedzibę w mieście położnym w obrębie gminy nosi nazwę rady miejskiej. Rada gminy wybierana jest w równych, tajnych, bezpośrednich, powszechnych wyborach poprzez głosowanie tajne. Zasady wyborów, zgłaszanie kandydatów oraz wszelkie pozostałe warunki ustanawia Ordynacja wyborcza. Prawo wybierania ma każdy obywatel spełniający warunki: stale zamieszkujący teren danej gminy oraz ma ukończone 18 lat najpóźniej w dniu wyborów. Wybory do rady gminy zarządza Prezes Rady Ministrów najpóźniej w 30 dni przed upływem kadencji. Liczba wybieranych radnych zależna jest od liczby mieszkańców. Wybrani przez mieszkańców gminy radni tworzą radę gminy (miasta). Jej kadencja trwa 4 lata, może jednak być wcześniej odwołana ale tylko za pośrednictwem referendum mieszkańców gminy. Może się zdarzyć, że śród radnych będą dokonane zmiany w składzie osobowym jednak to nie ma wpływu na długość kadencji całej rady. Natomiast zarząd gminy wyłaniany przez radę gminy, którego kadencja liczone jest z kolei od dnia powołania przez radę funkcjonuje do czasu, gdy nowo wybrana rada, mająca czas 3 miesiące od wyborów, nie powoła nowego zarządu.
Do kompetencji rady gminy należą wszystkie sprawy nie zastrzeżone dla jej mieszkańców mogących rozstrzygnąć na zasadzie referendum. Został stworzony jednak katalog sprawa zarezerwowanych wyłączne dla rady. Nie jest on jednak w pełni wyczerpujący, gdyż znajduje potwierdzenie w odrębnych ustawach. Literatura przedmiotu podaje podział tych kompetencji szczególnie ze względu na ich przedmiot oraz charakter. Wyróżniamy:
O charakterze ustrojowym i organizacyjnym - a wśród nich między innymi:
- uchwalenie statutu gminy;
- wybór i odwołanie zarządu;
- powołanie i odwołanie skarbnika oraz sekretarza gminy;
- prawo powołania specjalnych komisji do rozwiązywania doraźnych problemów;
- uchwalenie regulaminu organizacyjnego urzędu gminy;
- uchwalenie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego;
- ustalenie zakresu działania sołectw i dzielnic;
- określenie zasad dostępu i korzystania z dokumentów gminy
Gospodarczo - majątkowe, np.:
- uchwalenie programów gospodarczych
Finansowe:
- uchwalenie budżetu gminy oraz przyjmowanie sprawozdań z wywiązywana się z tego planu
- uchwalanie podatków i opłat w granicach gminy
- powoływanie uchwał w sprawie rozdzielania, wydawania stypendiów dla uczniów i studentów
Administracyjne
Współpraca zagraniczna, to jest współ praca ze społecznościami lokalnymi, regionalnymi innych państw
Lokalno - porządkowe
- dotyczące herbu gminy, nazwy ulic, wznoszenia pomników
Nadawanie honorowego obywatelstwa gminy
Stanowienie przepisów gminy
Kontrola i nadzór (nadzór nad działalnością zarządu)
Procesowe, w tym:
- kompetencje czynne, możliwe jest złożenie przez radę gminy skargi do sadu za naruszenie samodzielności wykonywania praw publicznych
- kompetencje bierne, „zaskarżenie do sądu administracyjnego aktów podjętych przez organ gminy w sprawie z zakresu administracji publicznej przez każdego, czyj interes prawny lub uprawnienia zostaną tym aktem naruszone”.
Podstawową formą działalności gminy jest uchwała, które zapadają większością głosów przy głosowaniu jawnym jeżeli jest co najmniej połowa składu rady gminy. Jest także ustawowo określony sposób głosowania czyli jawność - zasada jawności działania organów gminy. Wyjątki od tej zasady są określone tylko ustawowo.
Rada musi wybrać spośród swoich członków przewodniczącego i 1-3 wiceprzewodniczących. Wybory dokonują się poprzez większość głosów przy obecności minimum połowy składu rady w głosowaniu tajnym. Radny nie może kandydować na stanowisko wójta, burmistrza bądź prezydenta miasta. Przewodniczący ma za zadanie organizować pracę oraz obrady rady. Ma prawo wyznaczyć do tych obowiązków wiceprzewodniczącego. Jeśli zdarzyłoby się, iż przewodniczący jest nie obecny a nie wyznaczył wcześniej, który spośród wiceprzewodniczących ma się zająć tymi obowiązkami wówczas spadają one na wiceprzewodniczącego najstarszego wiekiem. Przewodniczący lub wiceprzewodniczący może zrezygnować z funkcji jaką zajmuje, pisze odwołanie z tego stanowiska a rada musi je rozpatrzyć nie później niż przed upływem miesiąca od dnia jego złożenia. Natomiast odwołania przewodniczącego i wiceprzewodniczącego odbywa się przez głosowanie rady na wniosek co najmniej ¼ radnych większością głosów.
Rada jako organ kolegialny, to znaczy którego praca opiera się na wydawaniu uchwał, pracuje w trybie sesyjnym. Oznacza to, że może ona rozstrzygać ze skutkiem prawnym tylko na sesjach. Może ich być dowolna ilość, ustawowe minimum jednak wynosi nie mniej niż jedna na kwartał. Zawiadomienia o odbyciu się sesji opatrzone są również porządkiem obrad oraz projektami uchwał. Tryb pracy rady określa statut. Sesje rady gminy dzielą się na:
Zwyczajne - zwoływane przez przewodniczącego rady, przynajmniej raz na kwartał
Nadzwyczajne - zwoływane przez przewodniczącego na wniosek zarządu, musi być zwoła w ciągu 7 dni od złożenia wniosku przez radnych.
Ustawa wprowadza również podział komisji na stałe i doraźne. Stałe powoływane są w zasadzie na okres kadencji danej rady, ponieważ nowa rada może zaopiniować zasadność powołania danej komisji i ją rozwiązać. Komisje doraźne są powoływane tylko by rozwiązać pewne problemy, które nie wchodzą w zakres kompetencji komisji stałych. Po zakończeniu pracy nad danym tematem zwykle ulegają rozwiązaniu. Istnieje jednak możliwość aby komisja doraźna została przekształcona w komisję stałą, proceder ten dotyczy również zmiany w odwrotną stronę. Podstawowym zadanie komisji jest przygotowanie do obrad rady projektów uchwał rady przedłożonych przez zarząd, komisje bądź grupy radnych. Absolutnie komisje nie mogą podejmować żadnej działalności zewnętrznej ponieważ są organem wewnętrznym jak również członkowie nie mogą samodzielnie występować w roli przedstawiciela komisji. W posiedzeniach komisji mogą uczestniczyć radni nawet jeśli nie są jej członkami. Mogą także zabierać głos w dyskusji, składać wnioski, jedyne ograniczenie jakie mają to zakaz brania udziału w głosowaniu, które przysługuje tylko członkom danej komisji. W 2001 r. zaczęła obowiązywać ustawa mówiąca, że w składzie komisji nie mogą znaleźć się osoby spoza rady. To ułatwiło prace komisji ponieważ liczba jej członków została zredukowana to optymalnej wielkości przez co praca stała się sprawniejsza, a, ponad to wyeliminowano pobieranie diet, przysługujących za posiedzenia komisji, przez osoby nie będącymi radnym.
Organ stanowiący zawiera stałe oraz doraźne komisje ale także kluby radnych. Komisje są powoływane po to, by usprawnić pracę rady, natomiast kluby maja charakter polityczny i przedstawiają preferencje polityczne radnych. Jeśli chodzi o cała strukturę powołania i funkcjonowania klubów to nie zostało to jasno przedstawione w uchwałach. W statucie gminy powinno być zawarte: skład klubu to znaczy liczba członków, kto może przynależeć oraz zasady działalności i organizacji.
Rola organów stanowiących w samorządzie gminnym polega głownie na podejmowaniu rozstrzygnięć dotyczących zasadnicze znaczenie dla samorządu gminnego, dla lokalnej społeczności, na drodze referendum gminnego lub poprzez podejmowanie uchwał przez rade gminy. Zarówno referendum mieszkańców danej gminy jak i uchwały rady gminy koordynują cały samorząd gminny dlatego stoją na równi. Jednak trzeba zauważyć, iż rozstrzyganie spraw przez referendum należy obecnie o rzadkości a podstawową forma rozstrzygania o problemach lokalnych jest ugruntowane przedstawicielstwo.
BIBLIOGRAFIA:
Z. Lioński, Samorząd terytorialny w RP, Warszawa 2002r.
E.J. Nowacja, Polski samorząd terytorialny, Warszawa 2005r.
Samorząd terytorialny w Polsce, praca zbiorowa pod red. J.P. Tarno, Warszawa 2002r.
Z. Lioński, Samorząd terytorialny w Polsce, Warszawa 2002r., s 90-94
Tamże, s 13-20
E.J. Nowacja, Polski samorząd terytorialny, Warszawa 2005r., s. 89-92
Tamże, s., 113-114
Samorząd terytorialny w Polsce, praca zbiorowa pod red. J.P. Tarno, Warszawa 2002r, s. 118-137
10