Państwo prawa w średniowiecznej Europie Środkowej
Katarzyna Kleszowska
Opole, 2009
Tematem mojej prezentacji jest zagadnienie państwa prawa w średniowiecznej Europie Środkowej. W opracowaniu wyżej wymienionej kwestii w większości posłużyłam się artykułem Aleksandra Gieysztora o tym samym tytule. Chciałabym rozpocząć od wyjaśnienia terminu państwo prawne.
Historycy zajmujący się badaniem tego zjawiska ograniczają je do czasów nowożytnych, w których występuje realnie bądź też jest postulowane w literaturze prawniczej. W dobie pozytywizmu jurydycznego „państwo prawne” oznaczało państwo praworządne oparte na stosowaniu jednolitego prawa stanowionego, które legitymizuje działania obywateli, którzy mu podlegają powszechnie. Jednak według Gieysztora taka konstrukcja tego pojęcia nie przekreśla używania go w stosunku do epok wcześniejszych. Proponuje on posługiwanie się terminem bardzo zbliżonym, a mianowicie „państwo prawa”. Uzasadnia to innym pojmowaniem praworządności państw średniowiecznych. Polegała ona mianowicie na respektowaniu różnie rozbudowanych systemów prawnych obejmujących grupy społeczne, współistniejące w czasie i w przestrzeni państwowej.
Aby poruszyć temat państwa prawa w średniowieczu należy uwzględnić kilka ważnych kwestii. Po pierwsze trzeba zaznaczyć, że główną podstawą prawa obowiązującego w okresie średniowiecza było prawo zwyczajowe. Jego źródłem był zwyczaj - powszechnie uznana forma zachowania się, przyjęta w danej społeczności. Po drugie prawo zwyczajowe nigdy nie miało charakteru powszechnego. Tkwiło to w jego genezie. Ludy pierwotne praktykowały partykularyzm personalny. Wyrażała go zasada osobowości prawa. Zgodnie z nią jednostka podlegała prawu plemienia, z którego pochodziła, bez względu na miejsce pobytu. Zasada osobowości zaczęła ustępować zasadzie terytorialności prawa. Zgodnie z nowo przyjętym kryterium, stosowano wyłącznie prawo obowiązujące na określonym terytorium. Musieli mu się podporządkować wszyscy na nim przebywający, bez względu na miejsce pochodzenia. Pod uwagę należy wziąć również stanowość prawa. Z czasem zaczęto się odmienne odnosić do różnych grup społecznych. Początkowo kryterium zróżnicowania prawnego była pozycja społeczna pokrzywdzonego i sprawcy. Później czynnikiem wyznaczającym pozycję prawną w społeczeństwie stała się przynależność stanowa. Wykształcenie się stanów, a więc grup społecznych rządzących się odmiennymi prawami, spowodowało wyodrębnienie się oddzielnych praw dla każdego z nich. Szlachtę obowiązywało prawo ziemskie i lenne, duchowieństwo - kanoniczne, mieszczaństwo - miejskie, a chłopstwo - wiejskie, zwane też dworskim. Istotne z punktu widzenia omawianego przeze mnie zagadnienia jest także wspomnienie o kazuistyce prawa. Prawo kształtowało się początkowo w codziennej praktyce sądowej. Podlegała ona rozmaitym oddziaływaniom polityczno - społeczno - gospodarczym. Treść prawa określały rozstrzygnięcia przypadków indywidualnych. Obowiązujące normy miały charakter pojedynczych orzeczeń w konkretnych sprawach, czyli kazusów (casus - przypadek prawny). Doprowadziło to do tego, że prawo nabrało charakteru kazuistycznego, będąc sumą uregulowań poszczególnych przypadków.
Chciałabym przejść teraz do omówienia konkretnych źródeł prawa w średniowiecznych państwach Europy Środkowej, które mogą świadczyć o tym, iż były to państwa prawa. Wobec tego zacznę od Francji. We Francji zasięg terytorialny praw lokalnych był niejednolity. Na obszarach północno - wschodnich przeważały prawa drobne, nieraz ograniczone do jednej miejscowości, natomiast w rejonach centralnych i zachodnich dominowały rozleglejsze terytorialnie systemy prawne. Z powodu braku ich oficjalnych spisów zaczęły powstawać kompilacje prywatne. Pojawiły się one w XIII w. Miały one charakter zbiorów nieoficjalnych, stworzonych z inicjatywy osób prywatnych, to niektóre z nich zdobyły sobie takie uznanie, iż powszechnie stosowano je w praktyce sądowej. Pierwszym spisem była Najstarsza księga prawa zwyczajowego Normandii, z ok. 1200 r. Sporządzona najpierw po łacinie, a następnie w języku starofrancuskim. W 1250 roku zastąpiła ją Wielka księga prawa zwyczajowego Normandii. Najwybitniejszym natomiast zbiorem były Zwyczaje Beauvaisis (hrabstwa Clermont). , sporządzone przez baliwa Filipa de Beaumanoir ok. 1280 r. Autor, znający prawo rzymskie i kanoniczne, stworzył systematyczny i dokładny spis francuskiego sadowego prawa zwyczajowego, stojący na wysokim poziomie merytorycznym i dający pełen obraz obowiązującego prawa. Próby urzędowego, oficjalnego spisania praw zwyczajowych we Francji podjęto dopiero w połowie XV wieku.
W Niemczech podobnie jak we Francji, w okresie średniowiecza nie doszło do powstania urzędowych spisów prawa zwyczajowego. W praktyce sądowej posługiwano się kompilacjami prywatnymi. Obok partykularyzmu terytorialnego ich cechą szczególną był partykularyzm osobowy, związany z wydzielaniem się spisów odrębnych dla każdego stanu, zwłaszcza prawa ziemskiego, którym rządziła szlachta. Najstarszym i najwybitniejszym dziełem było Zwierciadło saskie. Autorem zbioru był Eike von Repkov. Dzieło powstało w latach 1215 - 1235. Praca składała się z prologu i dwóch części - prawa ziemskiego i lennego. Obejmowało prawo zwyczajowe wschodniosaskie. Autor zbioru był z nim wyjątkowo dobrze obeznany, gdyż pełnił tam funkcję ławnika sądowego. Nie znał natomiast prawa rzymskiego, jak również nie posiadał wykształcenia prawniczego. Okazało się to zaletą, gdyż spis był dziełem oryginalnym, zachowującym rodzimość zwyczajowego prawa saskiego, bez naleciałości praw uczonych. Całość stanowiła wyczerpujący zespół norm ze wszystkich dziedzin prawa sadowego, jak również ustroju.
Prawo zwyczajowe na Węgrzech długo pozostawało niespisane, ale rządy Karola Roberta i Ludwika Wielkiego posługiwały się przywilejami, stanowionymi dla potwierdzenia pozycji prawnej warstwy, która cieszyła się tym prawem. Potwierdzenie uprawnień nadanych rycerstwu jeszcze złotą bullą Andrzeja II (1221 r.) rozszerzyło je w 1351 r. na ogół członków stanu szlacheckiego różnego mienia. Zachowały się świadectwa pisane wprowadzania prawa, jak statuty królów węgierskich z XI wieku. Potrzebę spisania prawa zwyczajowego Węgier dostrzegł w 1439 r. Albrecht Habsburg, który za radą prałatów, baronów i szlachty, wydał dekret zalecający zebranie i ulepszenie dawnych praw oraz zwyczajów obowiązujących w państwie. Jednak realizację tego zamierzenia podjął dopiero pół wieku później król Maciej Korwin, wydając w 1486 r. Dekretum Maius.
Tendencje do spisywania prawa czeskiego pojawiły się w XIV wieku. Ich przejawem było powstanie Księgi rożemberskiej, sporządzonej z inicjatywy Piotra z Rozynbergu przez nieznanego autora. Spisu dokonano w języku czeskim. Księga normowała przede wszystkim proces sądowy, rzadziej odnosząc się do prawa karnego i prywatnego. Z tego samego czasu pochodziła księga pod nazwą Ordo iudicii terrae. Natomiast kompilacją o charakterze literacko - prawnym był spis czeskiego prawa ziemskiego, dokonany przez Andrzeja z Dube ok. 1400 r. W sumie rozwój średniowiecznego prawa czeskiego zbliżył się do dziejów źródeł prawa polskiego, gdzie rodzime prawo zwyczajowe stało się generalnie prawem szlacheckim. Najpoważniejszym przedsięwzięciem unifikacyjnym prawa czeskiego było powołanie przez Karola IV komisji redakcyjnej, dla skodyfikowania prawa ziemskiego. W latach 1349-1353 przedłożyła ona projekt znany jako Maiestas Carolina. Składał się z 27 rozdziałów obejmujących całość prawa publicznego i sądowego. Zawarte w nim tendencje do wzmocnienia władzy monarszej spotkały się z oporem możnowładztwa, które nie dopuściło do nadania mu oficjalnej mocy obowiązującej.
W Królestwie Polskim prawo poznajemy m.in. z :
dokumentów takich jak Dagome Iudex z około 990 roku - wydanego przez Mieszka I.
ksiąg uposażeń - najstarsza z nich to Księga Henrykowska. Jej treścią jest opis dziejów założenia i uposażenia klasztoru w Henrykowie, sporządzony w 1270 roku i uzupełniony w 1310 r. Celem księgi było przygotowanie najskuteczniejszej obrony praw klasztoru do posiadanych dóbr ziemskich.
spisów prawa zwyczajowego - najstarszy z nich to nazywa się Księgą Elbląską, najstarszym Zwodem lub Kodeksem Neumanna. Spisane w języku staroniemieckim polskie prawo ułożone zostało w swoistym, logicznym porządku. Tekst, liczący tylko 29 nienumerowanych ustępów, poprzedza wierszowany wstęp. Dominują w nim przepisy dotyczące procedury sadowej i prawa karnego, nieliczne są przepisy z zakresu prawa cywilnego (dotyczące spadkobrania).
statutów - z czasów Mieszka pochodzą ślady wydania statutu dotyczącego przestrzegania postu i jednożeństwa, Statut Bolesława Chrobrego dotyczy stróży, a Bolesława Krzywoustego danin i służby wojskowej oraz ustanowienia pryncypatu (1138).
Statuty Kazimierza Wielkiego - które są wyrazem dążenia do centralizacji państwa. Dotyczyły one ustroju i prawa sądowego, unormowania statutów, zwracając przede wszystkim uwagę na prawo karne. Wydano je odrębnie dla Wielkopolski i Małopolski. Powstały najprawdopodobniej około połowy XIV wieku (dokładnej daty nie znamy)
Statut warcki - uchwalony przez sejm walny w 1423 roku, a następnie zatwierdzony przez króla. Składał się z 30 artykułów, które rozwijały i zmieniały niektóre przepisy statutów Kazimierza Wielkiego.
Przywileje
1388 - przywilej piotrkowski
Władysław Jagiełło - król musiał wykupić szlachcica do niewoli, jeśli ten dostał się do niej poza granicami kraju; wypłata żołdu w wysokości 3 grzywny od kopii podczas wyprawy zagranicznej; niepowierzanie zamków osobom obcej narodowości
1422 - przywilej czerwiński
Władysław Jagiełło - zakaz łączenia stanowiska sędziego ziemskiego i starosty w jednym ręku; nietykalność majątkowa bez wyroku sądowego; sądy miały sądzić według prawa pisanego; król musiał uzyskać zgodę rady królewskiej na bicie monety
1423 - statut warcki
Władysław Jagiełło - szlachta mogła wykupić majątki sołtysów "krnąbrnych i nieużytecznych" i sama wyceniała wartość sołectw; ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi; taksy wojewodzińskie - wojewodowie ustalali ceny maksymalne na produkty rzemieślnicze w miastach
1430, 1433 - przywilej jedlneńsko-krakowski
Władysław Jagiełło - nietykalność osobista i majątkowa szlachty - "nikogo nie będziemy więzić bez wyroku sądowego"); tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym
Z powyższych rozważań wynika, że ówczesne państwa prawa w Europie Środkowej były państwami wielu praw. Obok prawa ziemskiego, rządzącej się nimi szlachty, a więc prawa grupowego, działały inne. Do tej grupy należą przede wszystkim prawa miast - przyjęły one prawo zachodnie, teutońskie. To prawo grupowe wykształciło osobny porządek prawny, głównie sądowy, a także relatywnie szeroki samorząd. Prawo teutońskie przeszło na wsie lokowane na tej zasadzie prawnej w Polsce, Czechach i na Węgrzech. Osobna grupę stanowiło prawo górnicze, silnie rozbudowane w krajach niemieckich XIII wieku. W Polsce z osobnego uprzywilejowania Leszka Białego. Przedmiotem ordynacji Kazimierza Wielkiego z 1368 r. Były żupy solne i zatrudnieni w nich ludzie. Przywileje regulowały także sytuację ludności żydowskiej. Funkcjonowały przede wszystkim na Węgrzech (na mocy przywileju Beli IV), a także w Polsce Kazimierza Wielkiego. Jak wskazuje Gieysztor duże zróżnicowanie wykazują prawa obowiązujące na wsi. W Królestwach środkowej Europy w XIII i XIV wieku rozwinięto różne systemy: od prawa dworskiego w krajach niemieckich, prze z recepcję i adaptację prawa teutońskiego w Czechach, na Węgrzech i w Polsce przez polskie prawo zwyczajowe (ius Polonicale), aż po mazowiecki układ ziemski. Odrębne prawa powstawały także dla mniejszości etnicznych, jak dla Kumanów czy ludności muzułmańskiej na Węgrzech.
Aleksander Gieysztor zwrócił także uwagę na prawo kościelne, powszechne i partykularne. Najstarszym źródłem ogólnym jest Zbiór troisty - kompilacja prywatna powstała w końcu XI wieku. W części pierwszej obejmuje on dekrety papieskie, w drugiej postanowienia soborów, a w trzeciej części zawarto orzeczenia ojców Kościoła oraz wyjątki z prawa rzymskiego. Kolejny zbiór to Dekret Gracjana - dzielił się on na trzy części: w pierwszej zawarto źródła prawa i hierarchię kościelną, w drugiej przepisy dotyczące procesu beneficjów i prawa małżeńskiego, w trzeciej ujęto kwestie sakramentów i liturgii. Zbiorem zestawionym z pięciu kompilacji przez Rajmunda de Pennaforte były Dekretały Grzegorza IX. Zebrane w pięciu księgach zestawiają oficjalnie obowiązujące ustawodawstwo papieskie. Zbiór ogłoszony przez papieża Klemensa V nosi nazwę Clementinae. Zawierał on dekretały tego papieża i kanony z soboru w Vienne z 1311 r. Dekretały z czasów po Grzegorzu IX zawierała Liber Sextus (szósta księga w stosunku do pięciu pozostałych). Do źródeł partykularnych zalicza się statuty prowincjonalne, wydawane przez synody prowincji, czyli zgromadzenia wszystkich biskupów, a także statuty diecezjalne - wydawane przez biskupów na synodach diecezjalnych.
Podsumowując. Na symboliczne przejście od „państwa prawa” do „państwa prawnego” w sensie pozytywizmu jurydycznego wszędzie trzeba było czekać wiele stuleci. Wynikało to z ogólnego charaktery stosunków społecznych w średniowiecznych państwach Europy Środkowej. Monarchom nie zależało na generalnej kodyfikacji całego prawa. W związku z tym, że warstwa politycznie przywódcza podlegała prawu ziemskiemu, stąd największa troska o względną jednolitość tego właśnie prawa. Ale to również uznanie obyczajów innych grup, instytucji i własnego prawa, a co za tym idzie, poszanowania godności innych ludzi. Chciałoby się użyć pojęcia „tolerancja”, ale na to jak twierdzi Gieysztor jest znacznie za wcześnie. Było to zatem połączenie pluralizmu z władzą suwerenną.
Bibliografia
A. Gieysztor, Państwo prawa w średniowiecznej Europie Środkowej, [w:] Studia z dziejów państwa i prawa polskiego, t.3. Łódź 1993.
Ch. Brooke, Europa średniowieczna 962-1154, przeł. [z ang.] J. Marzęcki, Warszawa 2001.
T. Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2001.