Autor - mgr Magdalena Mikosz
WSPÓŁCZESNE ZAGROŻENIA ROZWOJOWE DZIECKA W RODZINIE
Telewizja jako jeden z czynników zagrożenia
Dziecko od najmłodszych lat rozwija się pod wpływem oddziaływania różnych grup społecznych. Tworzą one swoiste środowisko jego życia. Dorastając w tym środowisku dziecko poddane jest działaniom, zarówno zamierzonym
i planowanym, jak też samorzutnym i okazjonalnym. Dzięki tym wpływom środowiskowym, dziecko ma realną możliwość poznania obcych mu dziedzin życia społecznego, kulturalnego, naukowego.
Istotnym elementem w tym procesie jest telewizja. Stała się ona bardzo znaczącym środkiem przekazu. Coraz więcej rodzin ma możliwość oglądania programów emitowanych przez różne stacje telewizyjne, zarówno publiczne, jak
i prywatne, kablowe i satelitarne. To bogactwo środków masowego przekazu, ich upowszechnienie, sprawia, że systematyczny, codzienny kontakt z nimi mają niemal wszystkie dzieci na świecie.
Telewizja wkroczyła w życie wielu ludzi i zajmuje w nim ważne miejsce. Zarówno dzieci jak i ich rodzice ustalają wg programów telewizyjnych przebieg swego dnia, życie towarzyskie, nawet poglądy.
Odbiór telewizji przez dziecko ma początek w domu rodzinnym i trwa przez cały okres jego dzieciństwa i młodości. Telewizja jest integralną częścią życia rodzinnego, towarzyszy stale rodzicom i ich dzieciom, powodując określone skutki dla jej odbiorców.
O tym, że telewizja oddziaływuje ujemnie na dziecko dowodzą liczne badania S.Kirwil, M.Braun-Gałkowskiej, J.Izdebskiej. Działanie to przejawia się w nieprawidłowym rozwoju fizycznym dziecka, w zakłóceniu niekorzystnych zmian w sferze poznawczej, emocjonalnej i motywacyjnej jego osobowości. Spowodowane jest to, jak wskazują badacze, nieracjonalnym, nieprawidłowym zakresem korzystania z telewizji przez dziecko. Dużo czasu przeznacza ono każdego dnia na oglądanie telewizji, także późno wieczorem, a nawet w nocy, preferuje programy dla dorosłych, obfitujące w sceny przemocy. To wszystko może prowadzić do niebezpiecznych i groźnych następstw dla prawidłowego rozwoju dziecka.
Obserwacje prowadzone przez M.Braun-Gałkowską wskazują na ujemny wpływ telewizji na dziecko. Jednak wielogodzinny kontakt dzieci z tym środkiem przekazu informacji budzi niepokój nie tylko psychologów, pedagogów, ale też lekarzy: okulistów, neurologów, ortopedów. Zauważyli oni związek między występującymi u dzieci chorobami a długotrwałym przesiadywaniem przed ekranem.
W.Nasiłowski, prowadząc swoje rozważania nad wpływem telewizji
na dzieci i młodzież, podkreśla jego ujemne działanie na wzrok dziecka, ponieważ każdy telewizor emituje minimalną dawkę promieni X szkodliwych dla organizmu. Dawki te niegroźne są przy zachowaniu odległości co najmniej
2,5 metra od ekranu. Jednak dzieci bardzo chętnie siedzą blisko telewizora. Lekarze okuliści w wielu krajach na świecie zwracają uwagę na wzrost zachorowalności na schorzenia narządu wzroku spowodowany nieprawidłowym odbiorem przez dzieci telewizji.
Z kolei ograniczenie lub redukcja czasu wolnego spędzanego na świeżym powietrzu, na grach i zabawach ruchowych stwarza niebezpieczeństwo, jak sądzą lekarze ortopedzi, powstawania różnych stanów chorobowych układu kostnego, pojawienia się wad postawy, nieprawidłowości rozwoju psychoruchowego. Przykładem może być występująca u małych odbiorców tzw. choroba telewizyjna, której objawami są: zapadnięta klatka piersiowa, zaokrąglone plecy, zwiotczałe mięśnie, obniżenie się sprawności fizycznej. Wielogodzinne przesiadywanie przed telewizorem prowadzi u dzieci do skolioz i otyłości.
Bardzo niepokojący jest również wzrost schorzeń alergicznych, występujących u osób, które wiele czasu spędzają przed telewizorem. Telewizja powoduje rozwój chorób alergicznych przez nadmierne przeciążenie narządów zmysłowych. Szczególnie dzieci narażone są na to niebezpieczeństwo, co wynika z właściwości ich psychofizycznego rozwoju.
Ponadto lekarze neurolodzy zwracają uwagę na niekorzystne zmiany, jakie telewizja może wywołać w układzie nerwowym dziecka. Szczególnie niebezpieczne dla małych odbiorców staje się oglądanie scen ukazujących grozę, przemoc, gwałt. Mogą one wywołać u dzieci stany lękowe, pobudzić emocjonalnie. Stają się one niespokojne, tracą apetyt, przeżywają lęki nocne. Jak widać w telewizji tkwią zagrożenia powodujące nieprawidłowy rozwój fizyczny
i psychiczny.
Coraz więcej bodźców płynących z ekranu telewizyjnego powoduje zaburzenia w sferze poznawczej. Jak obserwował J.Gajda wartość poznawcza tych treści była różnorodna. Duża ilość docierających informacji sprawiała,
że dziecko ze względu na małe doświadczenie i określony poziom rozwoju psychicznego nie zawsze potrafi zrozumieć co jest ważne, a co drugorzędne
w przekazywanych treściach. Nie potrafią rozróżnić wagi poszczególnych wiadomości.
H.Depta badając wpływ filmu na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży, także zauważa negatywny wpływ na sferę poznawczą. Wskazuje na to, że dzieci nie potrafią rozróżnić co jest fikcją, a co rzeczywistymi wydarzeniami. Dzieci najczęściej bezkrytycznie przyjmują przekazywane przez telewizję informacje, wielu rzeczy nie rozumieją, czemu sprzyja „natłok” treści programów telewizyjnych. Dziecko nie ma czasu, żeby zastanowić się, uporządkować fakty, dokonać ich analizy i oceny. Konsekwencją tego stanu rzeczy może być kształtowanie się u dzieci biernej postawy w odbiorze programów telewizyjnych, przejawiającej się w nastawieniu na odbiór treści łatwych, nie wymagających wysiłku intelektualnego. Dlatego jeżeli programy nie zawierają specjalnych starań o pobudzenie aktywności, można sądzić, że telewizja sprzyja bierności i lenistwu umysłowemu oraz obniżeniu sprawności myślenia abstrakcyjnego.
W konsekwencji dziecko nie potrafi przez dłuższy czas koncentrować się
na treściach trudniejszych, wymagających zaangażowania procesów myślenia, wyobraźni. Tego rodzaju odbiór może spowodować złe nawyki pracy umysłowej, brak dyscypliny myślowej dzieci.
J.Makowska zwraca uwagę, że dzieci, które oglądają codziennie różne programy telewizyjne mają dużo różnych wiadomości, ale nie wiążą ich w całość. Dorośli powinni pomagać dzieciom w zrozumieniu i porządkowaniu docierających do nich wiadomości za pomocą telewizji. Zapobiegłoby to powstawaniu zmian w sferze poznawczej dziecka.
Pod wpływem ciągłego, wielogodzinnego oglądania telewizji kształtuje się w specyficzny sposób, jak obserwowała J.Izdebska, myślenie, słownictwo dziecka. Musi ono szybko kojarzyć prezentowane na ekranie obrazy i treści. Nie ma czasu na myślenie, analizę tego, co do niego dociera z telewizji. Prowadzi to do rozleniwienia intelektualnego, które odzwyczaja go od potrzeby koncentracji uwagi, samodzielności myślenia i refleksji nad treścią.
Niekorzystne zmiany mogą również zachodzić w twórczej aktywności
i wyobraźni dziecka. Telewizja dysponując obrazem, dźwiękiem, ruchem, słowem, komentarzem, „wyręcza” potrzebę wyobrażania czegoś, o czym dziecko słyszy, co widzi, jak zauważyła J.Izdebska.
„Dzieci wychowane „na telewizji” powielają gotowe, lansowane przez telewizję wiadomości, wzory postępowania, przeżywania. Inaczej się dzieje, gdy rodzice przekazują dzieciom wiadomości. Wtedy wymaga się od nich określonej aktywności intelektualnej i wyobrażenia czegoś, porządkowania słyszanych faktów, uogólniania, syntezy.”
E.Jaszczyszyn, A.Kozłowski, B.Pietrewicz badając wpływ telewizji
na rozwój dziecka wskazują też na zagrożenia prawidłowego rozwoju słownictwa i wymowy dziecka, będących skutkiem oglądania telewizji. Dzieci chętnie przejmują wyrażenia i zwroty używane przez swych filmowych bohaterów
i posługują się nimi w codziennej mowie.
Powyższe przykłady pokazują zagrożenia i niebezpieczeństwa dotyczące ujemnego wpływu telewizji na sferę poznawczą dziecka. Wpływ ten pośrednio przejawiać się może w trudnościach w prawidłowym postępowaniu i rozumieniu przez dziecko otaczającego świata.
Telewizja poprzez oddziaływanie na uczucia dziecka wywołuje ujemne skutki w sferze emocjonalnej dziecka. Powodują je szczególnie treści filmów
i programów o dużym napięciu dramatycznym. Jak wykazują badania L.Kirwil, sceny grozy, okrucieństwa silnie oddziałują na układ nerwowy dziecka
i powodują, że dzieci pod ich wpływem łatwo popadają w konflikty z otoczeniem, stają się nerwowe, rozdrażnione i agresywne.
Jednym z czynników wpływającym na wzrost agresywnych zachowań dzieci jest charakter obecnych programów telewizyjnych. Dzisiejsze bajki uczą bezwzględności, przemocy i okrucieństwa. J.Koblewska wskazuje
na lękotwórcze działanie tego typu scen grozy i okrucieństwa. Bywają one przyczyną złych snów i lęków nocnych. A.Frączek wskazuje, że obcowanie
ze scenami morderstw, tortur, zbrodni powoduje, że dziecko staje się obojętne
na cierpienie, następuje obniżenie wrażliwości moralnej, obniża się poczucie winy za swoje zachowanie.
W opinii badanych rodziców telewizja może wywierać również niekorzystny wpływ na wyobraźnię. Dotyczy on głównie problemu zacierania się różnic między prawdą a fikcją w programach telewizyjnych; dzieci nie zawsze potrafią zrozumieć, że to co oglądają w telewizji, w rzeczywistości mogłoby zakończyć się tragicznie, marzą o rzeczach nieosiągalnych, nierealnych.
Telewizja jest też przyczyną stresów i lęków dzieci. Nie kształtuje właściwego odnoszenia się dziecka do innych ludzi. Badani rodzice uważają,
że przejawia się to w tym, iż dziecko widzi nienawiść, zazdrość, agresję, arogancję, obojętność w stosunkach międzyludzkich, naśladuje te negatywne cechy. Wiele programów uczy wulgaryzmu, nie uczy natomiast szacunku dla innych osób, starszych. Niemal wszyscy ankietowani wskazują na to,
że w telewizji jest za dużo przemocy. Z tego powodu nie powinno być programów emitujących przemoc, agresję, filmów kryminalnych, horrorów, scen o dużym napięciu emocjonalnym, pokazujących zwycięstwo zła nad dobrem, gdzie ulubiony bohater dochodzi do celu dzięki podstępowi, oszustwom, morderstwu. Rodzice byli zdania, że przedstawione elementy są często pokazywane w bajkach, kreskówkach, serialach dla dzieci. Te sceny agresji
i przemocy powodują u dzieci znieczulenie na agresję. Uważają też,
że nie powinno być reklam, które rozbudzają chęć posiadania, konsumpcję.
Innym badanym zagrożeniem w wychowaniu rodzinnym jest przejmowanie przez dziecko negatywnych postaw prezentowanych przez bohaterów telewizyjnych.
Jak dowiodły badania, telewizja nie sprzyja zbliżeniu rodziny, ponieważ zabiera czas na wspólne spacery, rozmowy, towarzyszy spotkaniom rodzinnym.
Wobec niebezpieczeństw, jakie stwarza telewizja dla prawidłowego przebiegu procesu wychowania, zadajmy sobie pytanie, czy telewizję należałoby całkowicie usunąć z wychowania dzieci z powodu wspomnianych wcześniej zagrożeń.
Jak widać, siła emocjonalnego oddziaływania filmu i telewizji na dzieci
i młodzież jest duża. Aczkolwiek zrównoważone uczuciowo, wychowane
w harmonijnych rodzinach dzieci są mniej narażone na niebezpieczeństwa
w sferze emocjonalnej, to jednak silnie reagują na przedstawione na ekranie sceny i sytuacje.
Telewizja, obok szkoły i rodziny, staje się podstawowym środkiem oddziaływania na dziecko zarówno w aspekcie pozytywnych jak i ujemnych wpływów w różnych sferach jego osobowości.
S.Kirwil, Formowanie się agresywności u dzieci. Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze. Nr 10. 1992.
M.Braun-Gałkowska, Telewizyjne dzieci. Edukacja i Dialog. Nr 6. 1995, s.11-17.
J.Izdebska, Rodzina, dziecko, telewizja. PWN. Warszawa 1995.
J.Komorowska, Czy telewizja wychowuje. Telewizja pomoc czy utrudnienie dla rodziców. W: red. Z.Skórzyńska,
Twój czas. Warszawa s.73-82.
M.Braun-Gałkowska, Oddziaływanie obrazów przemocy na psychikę. Ethos. 1997, s. 33-49.
W.Nasiłowski, Wpływ telewizji na dzieci i młodzież. Służba zdrowia. Nr 7. 1978, s.2.
Tamże, s.2.
M.Wawrzak-Chodaczek, Świat wartości w programach i filmach TV dla dzieci w młodszym wieku szkolnym.
W: Sztuka a świat dziecka. 1996, s.233-240.
J.Gajda, Środki masowego przekazu w wychowaniu. Warszawa 1998.
H.Depta, Wpływ filmu na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży.Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie
Psychiczne. Nr 5. 1976, s.21-23.
M.Braun-Gałkowska, Telewizyjne ... s.11-17.
J.Makowska, Telewizja (nie) dla dzieci. Służba Zdrowia. Nr 8. 1991, s.3.
J.Izdebska, Rodzina, dziecko, telewizja. Białystok. 1995.
Tamże.
J.Komorowska, Telewizja w życiu dzieci i młodzieży. Warszawa 1977.
L.Kirwil, Psychologiczne zagadnienia odbioru telewizji. W: K.Jakubowicz, B.Puszczewicz (red)
Człowiek i telewizja. Warszawa 1992, s.62-75.
J.Koblewska, Propaganda i wychowanie. Warszawa 1974.
A.Frączek, Wychowanie a agresja. Psychologia Wychowawcza. Nr 2. 1998.
D.Frasunkiewicz, Zakładnicy telewizji. Wychowawca. Nr 5. 1998, s.33.
Tamże.
7