Wpływ ojca na rozwój dziecka w rodzinie
Opracowała: mgr Elżbieta Jaros
Jak już wielokrotnie podkreślano najlepsze warunki dla prawidłowego i wszechstronnego rozwoju dziecka zapewnia rodzina pełna. Zadania i funkcje w takich rodzinach są (na ogół) lepiej wykonywane, gdyż matka i ojciec wspierają się w działaniach opiekuńczych i wychowawczych względem potomstwa. W literaturze poświęconej ojcostwu zaznacza się trzy podstawowe funkcje i zadania ojca względem dziecka. Należą do nich:
wpływ ojca na rozwój prawidłowej identyfikacji dziecka z posiadaną płcią,
wpływ ojca na rozwój moralny dziecka,
wpływ ojca na rozwój umysłowy dziecka.
Na gruncie polskim zagadnieniami tymi szeroko zajął się K. Pospiszyl, który w swych publikacjach dokonał analizy przeprowadzonych dotąd badań empirycznych. Wyniki tychże badań zostaną przedstawione w dalszej części podrozdziału.
4.1 Ojciec a cechy związane z płcią
Jednym z podstawowych warunków właściwej socjalizacji dziecka jest przyswojenie tych cech zachowania się, które są odpowiednie dla płci dziecka. Ojciec i matka są więc w tym zakresie dla niego wzorem i punktem odniesienia.
W wyniku wielu badań i obserwacji ustalono, że „(...) największe znaczenie uczestnictwa ojca (lub innego mężczyzny) w procesie właściwego społecznego przysposobienia do roli, jaką wyznacza płeć dziecka, polega na <typizacji> tego zachowania się”. Jak podaje K. Pospiszyl wielu autorów (min. T. Parsons, R. F. Bales, A. B. Heilburn i in.) twierdzi, że to mężczyźni - ojcowie bardziej systematycznie od kobiet - matek wpajają potomstwu różnice międzypłciowe i w związku z tym bardziej zwracają uwagę na cechy zachowania właściwe poszczególnym płciom.
Opierając się na badaniach zebranych i opracowanych przez K. Pospiszyla należy stwierdzić, że:
Matki dopiero po kilku latach życia dziecka zaczynają inaczej traktować chłopców, a inaczej dziewczynki, tymczasem ojcowie wykazują tendencję do innego traktowania chłopców i dziewczynek już od samego początku ich życia;
Ojcowie w odmienny sposób traktują córki i synów. W stosunku do córek są bardziej czuli, ostrożni w wymierzaniu kar, oraz bardziej skłonni do udzielania im pochwał. Z kolei w stosunku do synów są bardziej wymagający i surowi;
Ojcowie na ogół operują bardziej sztywnymi stereotypami pojmowania roli płci w zakresie różnych form aktywności społecznej niż matki;
Stopień skłonności ojców do kładzenia nacisku na różnicowanie zachowania się dziecka w zależności od jego płci zależy od stopnia przejawiania przez tegoż ojca cech męskich;
Ojcowie spełniający w rodzinach role przypisywane tradycyjnie matkom wpływają na stosunkowo małą identyfikację synów z męską rolą. Podobnie się dzieje w rodzinach, w których to matka, a nie ojciec, jest osobą dominującą;
Stopień identyfikacji chłopca z ojcem jest wyższy w rodzinach, w których ojciec podejmuje więcej ważnych dla rodziny decyzji;
Im więcej kompetencji ojca w różnych dziedzinach dostrzega syn, tym na ogół w większym stopniu przyswaja sobie męskie cechy zachowania się;
Żona, która podważa decyzje męża w ważnych rodzinnych sprawach, tym samym podważając jego pozycję i autorytet w oczach dziecka, poważnie utrudnia proces identyfikacji chłopca z posiadaną płcią.
Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenia trzeba stwierdzić, iż dzieci w sposób spontaniczny uczą się od ojca pełnienia ról społecznych. Jest to niejako wychowanie przez współżycie rodzinne z ojcem. W ten sposób zarówno chłopcy, jak i dziewczęta poznają wzory zachowania typowe dla płci męskiej. „(...) Chłopcy uczą się ról męża, ról dojrzałego mężczyzny w kontaktach osobistych, by później, po osiągnięciu dorosłości, móc te role w życiu z powodzeniem <odegrać>”.
Rola ojca - co potwierdzają wszystkie badania przeprowadzone na ten temat - jest niezmiernie ważna w zakresie kształtowania się męskości u chłopców, etiologii orientacji seksualnej oraz dostarczenie wzorca prawidłowych więzi seksualnych. Ścisły kontakt syna z ojcem wpływa modelująco na odpowiednie postawy syna w okresie jego dojrzałości. Brak prawidłowego sprawowania swej funkcji przez ojca, wywołuje często bardzo poważne i nieodwracalne zaburzenia w sferze życia dziecka powiązanej z płcią.
Z kolei dziewczęta, obserwując ojca i zarazem męża swojej matki, tworzą sobie obraz swego przyszłego męża oraz ojca przyszłych dzieci, a także (a nawet przede wszystkim) obraz mężczyzny w ogóle.
Na zakończenie należy podkreślić, że „Pomyślność życiowa, poprawność własnej życiowej drogi - w tym sukces małżeński i rodzinny - dziewcząt i chłopców w znacznej mierze zależy od tego, czy dzieci miały dostatecznie wiele okazji obserwowania swych ojców w środowisku domowym i w ogóle w środowisku życia prywatnego. Ważne jest także oczywiście i to, w jakiej mierze ojcowskie role były pełnione poprawnie”.
4.2 Znaczenie ojca w rozwoju moralnym dziecka
Rolą ojca w rozwoju moralności dziecka (oraz religijności) jest zapewnieniu mu odpowiednich bodźców, których matka nie jest w stanie dostarczyć. W literaturze poświęconej omawianym problemom istnieje wiele badań naukowych, które wyjaśniają ową niezastąpioność ojca w tychże procesach. Zostały one szeroko opisane przez wielokrotnie już cytowanego K. Pospiszyla. Na ich gruncie można dojść do wniosku, że:
Na właściwy przebieg internalizacji norm moralnych przez chłopców wpływa identyfikacja ich z ojcem i nie stosowanie przez niego kar fizycznych. W ten sposób wychowywani chłopcy wykazują się skruchą i poczuciem winy po naruszeniu norm moralnych, a także gotowością do empatii;
Poczucie winy jest najbardziej rozbudowane u chłopców pochodzących z rodzin, w których ojcowie dominowali we wpajaniu potomstwu dyscypliny, przy czym odbywało się to w sposób nader taktowny, z dozą życzliwości i uczucia;
Najbardziej korzystna dla rozwoju uczuć moralnych u dziecka jest łagodna postawa wychowawcza ojców, połączona z okazywaną przez niego czułością;
Uczucia moralne u dzieci rozwinięte były szczególnie wszechstronnie, gdy ojciec liczył się z opinią dziecka na temat jego zabiegów wychowawczych;
Zaś nieobecność ojca w rodzinie odbija się szczególnie niekorzystnie na rozwoju moralnym synów. W mniejszym stopniu przejawiają oni poczucie winy po naruszeniu różnego rodzaju norm moralnych, a ponadto są mniej skłonni do akceptowania upomnień.
Istotna z punktu widzenia omawianego wpływu ojca na rozwój moralny dziecka jest również kwestia dziedziczenia postaw agresywnych i przestępczych. Stwierdzono bowiem, że agresywny i impulsywny ojciec (skłonny do zachowań przestępczych) wytwarza podobne cechy u swych dzieci i to bez względu na ich płeć. Stopień agresji u dzieci jest uzależniony od metod oddziaływania wychowawczego matki i ojca. Jeśli w oddziaływaniach tych występowały elementy agresji, przemocy, to w taki sam sposób zachowywało się dziecko. I odwrotnie, im bardziej łagodni rodzice (oboje), tym mniejsza agresja wśród wychowywanych w ten sposób dzieci.
Reasumując powyższe założenia należy podkreślić za J. Jabłońskim, że ta niezastąpioność ojca w rozwoju moralnym (zwłaszcza synów) wyraża się w pozornie chłodnej, konsekwentnej i stanowczej postawie ojca. To właśnie taka postawa ojca jego zdaniem zwiększa szanse na sukces wychowawczy w rodzinie.
Analizując wpływ ojca na rozwój postaw moralnych potomstwa nie sposób pominąć jego ogromnej roli w budowaniu religijności swoich dzieci. Podstawowym czynnikiem w rozwoju religijności dziecka jest religijność rodziców. Badania psychologiczne podkreślają, że jeśli ojciec jest człowiekiem wierzącym i praktykującym, to można przypuszczać, że jego syn również znajdzie się w grupie praktykujących. Taka sama zależność występuje pomiędzy wierzącą i praktykującą matką a jej córką. Przy czym trzeba zaznaczyć, że brak religijności u ojców wywiera mocniejszy wpływ na chłopca niż dziewczynę. Ponadto w zależności od postawy ojca wobec dziecka, od przejawianych względem niego uczuć pozytywnych lub negatywnych, kształtuje ono sobie obraz Boga troskliwego, czułego i miłego (uczucia pozytywne) oraz Boga siejącego grozę, surowego i karzącego (uczucia negatywne).
Wobec tego udział ojca w procesie budowania relacji do Boga jest bardzo istotny, gdyż jego obecność dostarcza doświadczeń budujących obraz Boga pełnego wszechmocy, kompetencji i sprawiedliwości.
4.3 Oddziaływanie ojca na właściwości myślenia dziecka
Spośród różnych aspektów szeroko współcześnie przeprowadzanych badań nad wpływem ojca na rozwój dziecka znaczące miejsce zajmują te, które ukazują powiązania pomiędzy postawami wychowawczymi ojców a właściwościami myślenia dziecka. W świetle wyników badań, które zebrał i opracował K. Pospiszyl zależność ta występuje w obrębie dwóch zagadnień:
potrzeba osiągnięć,
wyniki w nauce szkolnej.
Rozwój intelektualny dziecka zależy nie tylko od wrodzonych możliwości, ale przede wszystkim od ukształtowanego poziomu aspiracji, obrazu swego przyszłego życia oraz poglądów na temat roli i znaczenia czynnika intelektualnego w osiąganiu zamierzonych celów życiowych.
W odniesieniu do potrzeby osiągnięć dziecka zasadniczy wpływ mają dwa elementy w traktowaniu dziecka przez rodziców. Po pierwsze jest to kładzenie nacisku, aby wszystko co dziecko robi, czyniło jak najlepiej, a po drugie aby wszelkie polecana czynności wykonywało samodzielnie. Sprzyjają temu takie cechy ojca jak konsekwencja, adekwatne wymagania oraz umiejętne motywowanie dziecka. Wysoki poziom aspiracji dziecka wywołuje również postawa opiekuńczości względem dziecka, demokratyczne traktowanie go, a także dominująca pozycja ojca w rodzinie. Ponadto duże różnice w poziomie aspiracji życiowych u rodziców znacznie obniżają potrzebą osiągnięć u dzieci. Jeśli chodzi o wpływ ojca na potrzebę osiągnięć synów zauważa się iż ojcowie posiadający wysoką pozycję zawodową rozwijają u swych synów większą potrzebę osiągnięć, niż ojcowie posiadający niską pozycję zawodową. Również tą potrzebę u synów rozwijają tacy ojcowie, którzy wyznaczając im zadanie do wykonania wyrażają pochwałę z wykonania polecenia, zauważają jego wysiłek.
Natomiast w odniesieniu do drugiej kwestii - wyników w nauce szkolnej - stwierdza się, że:
Nadmierna surowość połączona ze skłonnością do przesadnego kontrolowania dziecka, ale i przesadna opiekuńczość ojca wpływa na obniżenie poziomu osiągnięć szkolnych. Pożądany jest natomiast przyjacielski stosunek do dziecka, umiarkowana kontrola ogólna akceptacja ze strony ojca;
Im wyższe wykształcenie ojca tym lepsze wyniki w nauce szkolne dziecka;
Dzieci pozbawione opieki ojcowskiej wykazują osiągnięcia szkolne o wiele niższe niż dzieci mających możliwość częstego obcowania z ojcem.
Na zakończenie należy dodać, iż z omówionych powyżej badań jednoznacznie wynika, że ojciec w zasadniczy sposób wpływa na powstanie i odpowiednie rozwinięcie u dziecka potrzeby osiągnięć oraz właściwego stosunku do nauki szkolnej.
K. Pospiszyl, Ojciec a wychowanie dziecka, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2007, s. 118.
K. Pospiszyl, Ojciec a rozwój dziecka, Wiedza Powszechna, Warszawa 1980.
S. Kawula, Kształty rodziny współczesnej. Szkice familiologiczne, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 139.
Tamże, s. 140.
K. Pospiszyl, Ojciec a wychowanie... .
J. Jabłoński, Będę jak mój tata, „Charaktery” 2006, nr. 9, s. 22.
K. Pospiszyl, Ojciec a wychowanie... .