BIBLIOTERAPIA

biblion - książka i therapeo - leczenie

Dział terapii zajęciowej wykorzystującej użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii, a także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych przez ukierunkowane czytanie.

Odmianą biblioterapii dla dzieci jest Bajkoterapia, czyli terapia przez opowieści, zwane również bajkami-pomagajkami.

Czytając określone historie można dziecku pomóc w wielu trudnych dla niego sytuacjach emocjonalnych, takich jak np. irracjonalne lęki lub pierwsze dni w przedszkolu. Bajkoterapia to także doskonała metoda relaksacyjna. Odpowiednio dobrane i opowiedziane albo przeczytane historie mogą doskonale wyciszyć, choćby przed snem, po dniu pełnym wrażeń lub pracy.

Pojęcie biblioterapii sięga korzeniami czasów starożytnych. W bibliotece w Aleksandrii widniały już słowa: "Lekarstwo na umysł". W 1272 r. w szpitalu Al.-Mansur w Kairze stosowano czytanie Koranu w ramach terapii, w Europie w XVIII wieku włączono pobożne teksty do programów leczenia psychicznie chorych: w 1802 r. Beniamin Rush zalecał czytanie książek świeckich w celach terapeutycznych.

POJĘCIA

Biblioterapia według E.Tomasik jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książek lub materiałów niedrukowanych (obrazów, filmów itp.) prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Takim celem może być:

✗ akceptacja własnej niesprawności - akceptacja siebie,
✗ podjęcie akcji kompensacyjnej,
✗ akceptacja przez rodziców czy kolegów dziecka upośledzonego,

W ujęciu psychologicznym biblioterapia jest szczególną techniką psychoterapeutyczną polegającą na leczniczym oddziaływaniu na psychikę, odpowiednio dobraną przez psychoterapeutę literaturą. Proces postępowania terapeutycznego wiąże się z diagnozą zaburzeń występujących u pacjenta, czyli wyjaśnieniem przyczyn występowania objawów, mechanizmu powstawania, które wyznaczają cele, jakie chce osiągnąć terapeuta, następnie dobór odpowiednich lektur i na końcu opracowanie metod pracy z wybraną książką. Tak rozumiana biblioterapia jest jedną z metod psychoterapii. S. Krotochvil, W. Kozakiewicz, S. Cwynar podkreślają jej rolę w leczniczym oddziaływaniu na psychikę, likwidowaniu niepożądanych stanów psychicznych, takich jak lęk, poczucie mniejszej wartości, osamotnienie, nuda czy apatia. Celem stosowania książki w terapii jest poza tym rozwój osobowości, pomoc w rozwiązywaniu trudnych sytuacji.
Pedagogiczny aspekt biblioterapii koncentruje się wokół roli książki jako metody leczenia opartego o proces edukacyjny, który ma pomóc w radzeniu sobie z trudną sytuacją. Pożądane zmiany mają wystąpić w zachowaniu, uczuciach i wierzeniach. Oddziaływanie książki polega na zmianie sposobu widzenia swojej sytuacji, siebie, pogłębianiu samoświadomości.
Biblioterapia jest szczególnie polecana osobom chorym przebywającym w szpitalu, a w szczególności dziecku, narażonemu na szereg lęków i frustracji. Ważna rola przypada lekturze w pomocy osobom niepełnosprawnym, kiedy budzi w nich nadzieję na pokonanie trudności, zmienia tok myślenia o swojej chorobie oraz ukierunkowuje na działanie.

CELE I ZADANIA BIBLIOTERAPII :

✗ pomaga pokonać problemy,
✗ podaje wzorce zachowań i nadaje im znaczenie,
✗ koryguje emocjonalnie zaburzone zachowania,
✗ integruje osoby niepełnosprawne i nieprzystosowane społecznie,
✗ niesie ulgę w cierpieniu,
✗ wzmacnia poczucie własnej wartości,
✗ przygotowuje do pełnienia ważnych ról,
✗ akceptuje siebie i własną sytuację,
✗ zmniejsza strach, lęk, stres, łagodzi agresję,
✗ wzmacnia motywację do uczenia się,
✗ pomaga w uaktywnianiu siebie,
✗ pomaga w procesie rozwoju,
✗ pomaga samotnym, nieśmiałym, zakompleksionym, mało aktywnym.

PODZIAŁ BIBLIOTERAPII:

➢ instytucjonalna
✗ oznacza zastosowanie literatury przede wszystkim dydaktycznej, do potrzeb
indywidualnego, „zinstytucjonalizowanego” pacjenta,
✗ jej celem jest informowanie chorego i zapewnianie mu odpowiedniej rekreacji,
✗ prowadzą ją najczęściej lekarze, stosując niekiedy także tzw. materiały
„wglądowe” (z zakresu biblioterapii klinicznej,


➢ kliniczna
✗ polega na stosowaniu literatury, głównie wyobrażeniowej,

✗ dotyczy grupy pacjentów z problemami emocjonalnymi lub behawioralnymi,
✗ głównym celem jest uzyskanie przez pacjenta zdolności „wglądu” w siebie, co
ma doprowadzić do zmiany jego sytuacji psychicznej,
✗ zajęcia prowadzą lekarze wspólnie z bibliotekarzami,
✗ pacjenci uczestniczą w tych zajęciach dobrowolnie,
✗ zajęcia mogą być prowadzone zarówno w placówce leczniczej jak i poza nią,
np. w środowisku rodzinnym lub społecznym pacjenta,


➢ wychowawcza (rozwojowa)
✗ stosuje się książki (materiały) wyobrażeniowe i dydaktyczne dostosowane do
potrzeb użytkowników zdrowych w sensie fizycznym i psychicznym, ale mających
do rozwiązania jakieś istotne dla nich problemy,
✗ zajęcia biblioterapeutyczne mogą odbywać się w sali szpitalnej,
sanatoryjnej, więziennej, w szkole i różnych typach świetlic oraz w domu
pacjenta,
✗ w zależności od zastosowanych środków i technik biblioterapeutycznych
wyróżniamy:
w biblioterapię reminiscencyjną - odwołuje się do wspomnień uczestników
w biblioterapię behawioralną - ma na celu głównie zmianę zachowania

ŚRODKI BIBLIOTERAPEUTYCZNE - PODZIAŁ

Materiałami biblioterapeutycznymi są głównie książki, ale także inne materiały alternatywne.

Można je podzielić następująco:

1. "Książki łatwe w czytaniu" - czyli takie propozycje wydawnicze, które
odpowiadają ściśle określonym kryteriom:
· sztywna oprawa, sztywne kartki, duża czcionka, odpowiedni odstęp pomiędzy
literami, wyrazami i wersami, a każde zdanie rozpoczęte od nowego wiersza,
· język, prosty, zrozumiały dla dziecka z obniżoną normą intelektualną, unikanie
słów abstrakcyjnych,
· treść oparta o realia życia dziecka,
· konkretne, jednoznaczne, kolorowe ilustracje (lub dobre kolorowe fotografie),
zamieszczone obok tekstu - najlepiej na sąsiedniej stronie.

2. Książki - zabawki czyli takie, które przypominają swym kształtem maskotki,
klocki, różnego rodzaju figury do układania, ale są też wyposażone w prosty
tekst lub taśmę magnetofonową z nagraną bajką terapeutyczną,

3. Kasety magnetofonowe z muzyką (uspokajającą lub aktywizującą) oraz z różnego
rodzaju montażami słowno - muzycznymi lub pieśniami i piosenkami,

4. Książki drukowane pismem Braille'a,

5. Książki "mówione" - nagrane na kasetach magnetofonowych,

6. Książki wydane tradycyjną metodą typograficzną, ale uzupełnione o taśmę
magnetofonową, na której nagrano ten sam tekst,

7. Kasety magnetofonowe z różnymi efektami akustycznymi i odgłosami przyrody (szum
lasu, śpiew ptaków itp),

8. Książki drukowane dużą czcionką,

9. "Bity inteligencji” i karty do nauki czytania - niezbędne w rehabilitacji
dzieci z uszkodzeniem mózgu (porażeniem dziecięcym), metodami filadelfijskimi i
brytyjską - wykorzystywanymi też w terapii dzieci z innymi niesprawnościami,

10. Zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne,

11. Filmy na kasetach wideo, wspomagające proces rehabilitacji (np. ekranizacja
wybitnych utworów literackich i lektur szkolnych, lekcje języka migowego,
zajęcia prowadzone metodą Paula Denisona dla dzieci dyslektycznych),

12. Edukacyjne i terapeutyczne programy komputerowe,

MATERIAŁY BIBLIOTERAPEUTYCZNE - PODZIAŁ:

* materiały uspokajające (sedativa), do których zaliczamy m.in.: książki przygodowe,
tzw. młodzieżowe, baśnie, fantasy, literaturę humorystyczną,

* materiały pobudzające (stimulativa) np.: książki o tematyce awanturniczo -
przygodowej, wojenne, podróżnicze, popularnonaukowe,

* materiały refleksyjne (problematica) czyli powieści obyczajowe, biograficzne,
książki o wątku romansowym, psychologiczne i socjologiczne,

* materiały religijne (sacrum), które w czytelniku powodują nie tylko silne wzruszenia
natury religijnej, ale i takie, które powodują, że czytelnik w trakcie czytania
dokonuje jakiegoś ważnego dla siebie odkrycia, pozwala łączyć się duchowo z Istotą
Wyższą, przeżywać stan religijnej ekstazy.

Podstawowe techniki biblioterapeutyczne, stosowane w zależności od założonych celów, poruszanego problemu, składu uczestniczącej grupy, przewidzianych efektów, miejsca i czasu zajęć to:
✗ głośne, samodzielne czytanie tekstów przez dzieci,
✗ czytanie wyselekcjonowanych tekstów przez prowadzącego,
✗ słuchanie tekstów biblioterapeutycznych o charakterze relaksacyjnym lub
aktywizującym,
✗ dyskusja nad czytanym utworem (czasami zdarza się, że mówienie o książce jest
pretekstem do innej rozmowy, jest wstępnym elementem terapii poprzedzającym
poruszenie problemów bliższych uczestnikom niż te, o których traktuje utwór),
✗ pisanie listu do bohatera literackiego,
✗ wymyślanie innego zakończenia utworu,
✗ wchodzenie w rolę wybranego bohatera i przedstawienie scenek (drama)
inspirowanych sytuacją literacką,
✗ wykonywanie ilustracji do czytanego utworu obrazującej jego nastrój,
✗ wykonywanie prac plastycznych ilustrujących emocje dzieci wywołane czytanym
utworem,
✗ mandala, czyli buddyjska technika uspokajająca, która ma wywołać refleksję oraz
poprawić koncentrację, która doskonale spełnia również rolę integracyjną grupy
i pobudza do pracy twórczej (malowanie, rysowanie, usypywanie z piasku,
kasztanów, patyczków, grochu itp., mandale można stosować nie tylko w klasie,
ale również w terenie, np. podczas zajęć na boisku szkolnym lub na wycieczce).

ETAPY PROCESU BIBLIOTERAPEUTYCZNEGO:

➢ diagnoza - zarówno rozpoznanie problemów pacjenta (wychowanka), jak i
przewidywanie skutków planowanego działania terapeutycznego,

➢ dobór literatury ściśle związany z daną sytuacją terapeutyczną,

➢ postępowanie terapeutyczno-wychowawcze - czytanie indywidualne lub zbiorowe
(niekiedy tylko słuchanie) wzbogacone dodatkowymi formami pracy - którego celem
jest wywarcie odpowiedniego wpływu na pacjenta (wychowanka), to znaczy:
✗ identyfikacja odbiorcy z bohaterem literackim lub sytuacją,
✗ refleksja odbiorcy nad czytanym tekstem, samym sobą i sytuacją, w jakiej
aktualnie się znajduje,
✗ katharsis - rodzaj "oczyszczenia", odreagowania,
✗ wgląd w samego siebie,
✗ zmiana w postawach i zachowaniu.

ZASADY ZAJĘĆ

W trakcie zajęć należy przestrzegać ogólnych zasad:
1. całkowitej dobrowolności uczestnictwa w zajęciach,

2. dostosowania poziomu i tempa zajęć do psychicznych i fizycznych możliwości dziecka (wykorzystywać elementy muzykoterapii i arteterapii),

3. zajęcia rozpoczynać zajęciami integracyjnymi,

4. nie wolno oceniać uczestników, każdy ma prawo zachować swoją postawę. Wcześniej zawieramy kontrakt, gdy dziecko go złamie, łagodnie zwracamy uwagę,

5. zajęcia wzbudzające zainteresowanie można przedłużyć w czasie, aby uczestnicy mogli się do końca wypowiedzieć na swój temat.

ZALETY BIBLIOTERAPII :

✗ wspomaga komunikację w wielu sytuacjach pielęgnacji i opieki,
✗ pobudza do rozmowy, do posiadania inicjatywy w tym zakresie,
✗ napełnia życiem kontakty pomiędzy fachowo pomagającym a jego
podopiecznym,
✗ ułatwia otwarte dyskutowanie o różnorakich problemach,
✗ jest ważnym elementem w pracy nad biografią pacjenta, bo "przenoszą w
czasie" do jego młodości,
✗ pomaga w delikatnym przekazywaniu wskazówek o koniecznych zmianach w
zachowaniu, w ramach pedagogiki dzieci i dorosłych,
✗ odpręża , uspokaja, odwraca uwagę od czynników wywołujących stres,
✗ przypomina o zarzuconym nawyku czytania, sensownie wypełniającym czas
osoby trwale niepełnosprawnej lub przewlekle chorej,
✗ kształtuje właściwe postawy u osób niepełnosprawnych,
✗ pomaga w akceptacji swojej osoby,
✗ eliminuje postawę roszczeniową wobec otoczenia,
✗ eliminuje zachowania agresywne,
✗ odkrywa siebie i obdarowuje otoczenie własnymi bardzo często wielkimi
wartościami,
✗ oddziałuje na postawy społeczne względem osób niepełnosprawnych,
✗ rozwija osobowość twórczą po przez prezentowanie literackich wzorców
osobowych godnych naśladowania,
✗ wzbogaca wiedzę, język, zdolność rozumienia pojęć moralnych i rozwój uczuć

Biblioterapia klasyczna - to zajęcia z książką, prowadzone w sposób systematyczny, których celem jest dążenie do estetycznego wychowania dziecka poprzez kontakt ze słowem pisanym i czytanym.

Przykłady lektur w oparciu, o które można budować zajęcia na określony temat:

Autor - Tytuł - Temat
M. Strzałkowska - "Wiersze, że aż strach" - lęk przed ciemnością.
M. Musierowicz - "Bijacz" - agresja.
T. Kubiak - "Nadąsany gołąb" - złość.
M. Jaworczakowa - "Oto jest Kasia" - zazdrość.
M. Orłoń - "Odmieniec" - odrzucenie dziecka przez klasę.
J. Korczakowska - "Spotkanie nad morzem" - niepełnosprawność.
L.M .Montgomery - "Ania z Zielonego Wzgórza" - uczucia, ich wyrażanie.
C. Colodi - "Pinokio" - niepowodzenia w nauce szkolnej.
F.H. Burnett - "Mała księżniczka" - radzenie sobie ze smutkiem.
E. Meyer-Glitza - "Wiadomość od taty" - rozstania, utrata bliskiej osoby.
K. Siesicka - "Zapach rumianku" - niechciana ciąża.


Terapia przez baśń - stosowana najczęściej do pracy z dziećmi w wieku 4-9 lat. Dzięki niej wzbogacany jest świat wewnętrzny dziecka, gdyż baśń łączy w sobie elementy świata realnego i fikcyjnego. W każdej baśni eksponuje się wartości moralne, poprzez jednoznaczne pokazanie, kogo i za co spotyka nagroda lub kara.
Przykłady baśni poruszających określony problem:

Baśń - Określony problem.
"Brzydkie kaczątko" - brak akceptacji dla "inności".
"Kopciuszek" - rywalizacja rodzeństwa, brak miłości i uznania.
"Szewczyk Dratewka" - pochwała odwagi i sprytu.
"Jaś i Małgosia" - lęk przed porzuceniem.
"O dwóch Dorotkach, Koguciku i Zajączku" - napiętnowanie lenistwa i nieposłuszeństwa.
"Kot w butach" - złe relacje między rodzeństwem.
baśń polska: "Szczęście" - odkrywanie własnych talentów i możliwości.
baśń polska: "Jak mazurska baba przechytrzyła diabła" - wartość przyjaźni.
baśń polska: "O dobrym przewoźniku i dwóch siostrach rusałkach" - bezinteresowność.
baśń baszkirska: "Wdzięczny zając" - potrzeba wzajemnej pomocy.


Bajka jest utworem, który rozwija i kształtuje osobowość dziecka. Przez pryzmat bajki dziecko poznaje świat, przenosi się w inne środowisko, poznaje normy moralne i zachowania, rozwija wyobraźnię.

Rodzaje bajek:

• bajka psychoedukacyjna - ma na celu wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka, czyli rozszerzenie repertuaru zachowań. Dziecko poznaje bohatera, który ma podobny problem i zdobywa wzory jego rozwiązania, uczy się postępowania w trudnej sytuacji, rozszerza swoją samoświadomość.

Przykłady
Bajka - Określony problem.
"Bajka o pajączku" - odrzucenie ucznia przez grupę.
"Bajka o mróweczce" - niepowodzenia w nauce szkolnej.
"Bajka o dwóch ołówkach" - potrzeba przyjaźni.

• Bajka psychoterapeutyczna - jest dłuższa w przeciwieństwie do poprzednich bajek, ma rozbudowaną fabułę. Jej zadaniem jest obniżanie lęku.
Cele bajki:
- zastępczo zaspokaja potrzeby (kompensacja), dowartościowania,
- daje wsparcie przez zrozumienie i akceptację, buduje pozytywne emocje, nadzieję i przyjaźń,
- przekazuję odpowiednią wiedzę o sytuacji lękotwórczej i wskazuje sposoby radzenia sobie w danej sytuacji.

Przykłady:
Bajka - Określony problem
"Ufuś" - lęk przed chorobą i cierpieniem.
"Księżycowy domek" - lęk przed przemocą w domu.
"Pewnego późnego popołudnia" - lęk przed niezaspokojeniem potrzeby akceptacji, osamotnienia w rodzinie.
"Wesoły Pufcio" - lęk przed kompromitacją.
"Mrok i jego przyjaciele" - lęk przed nieznanym otoczeniem.

Doskonałą formą zajęć kompensacyjnych z zastosowaniem elementów biblioterapii są również zabawy czytelnicze:

✗ malowanie i rysowanie ilustracji do wybranych, niedokończonych fragmentów
utworu,
✗ tworzenie symbolicznego katalogu "ruchomych obrazków" (dzieci inscenizują sceny
wymieniane przez nauczyciela),
✗ lepienie z plasteliny elementów brakujących w przeczytanym przez nauczyciela i
znanym dzieciom wcześniej opisie rzeczy czy sceny,
✗ wykonywanie wydzieranek i układanie podpisów adekwatnych do treści utworu,
✗ projektowanie strojów dla ulubionych bohaterów literackich,
✗ rozwiązywanie krzyżówek związanych z treścią utworu,
✗ układanie i rozwiązywanie rebusów,
✗ zgadywanki, quizy, konkursy,
✗ zabawy logopedyczne,

5

---