Natasza Tuliszewska
T: Kościół klasztorny cysterek w Chełmnie.
Dzieje klasztoru:
Pierwszymi opiekunkami kościoła klasztornego p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Chełmnie były cysterki (benedyktynki), które podlegały władzy biskupa diecezjalnego. Do Chełmna sprowadzone były z miejscowości Czyste w 1265 r. Najstarsza wzmianka o cysterkach z Chełmna zawarta jest w dokumencie biskupa Wernera z 1285 r. (T. Mroczko). Fundatorami kościoła byli Berold z Czystego i jego żona Krystyna ( 1266 r. ). Rok później z inicjatywy biskupa chełmińskiego Fryderyka von Hausena i mistrza krajowego pruskiego Ludwika von Baldersheim , władze miejskie nadały zakonnicom cztery działki miejskie wraz z bramą.
Był to klasztor założony przez św. Humbelinę w I poł. XII w. Dokładnej daty założenia klasztoru chełmińskiego nie znamy. Tradycja głosi , że mógł powstać przed 1230 r. z inicjatywy misyjnego biskupa Chrystiana, jednak jest to mało prawdopodobne.( wg informacji z pracy zbiorowej pod redakcją ks. Stanisława Kardasza) -> Kościół klasztorny wzniesiono najprawdopodobniej w latach 1270- 1330. ( wg informacji artykułu Ewy Maryniak- Piaszczyńskiej)-> Kościół wzniesiono według jednolitego planu a latach z 1330-1350, wprowadzając liczne modyfikacje w trakcie budowy. Jednak pierwsze wzmianki ( wg inf. Art. Teresy Mroczko) na temat kościoła pojawiają się dopiero w 1483 r. W pierwszej fazie egzystencji , przełożoną klasztoru była m.in. siostra Mikołaja Kopernika- Barbara. W wieku XVI rozwój reformacji zahamował powołania, a zaraza spustoszyła klasztor, po czym zostały w nim tylko dwie zakonnice Agnieszka Plemięcka i Gertruda Lubodzieska. Zmiany w klasztorze zachodzą , kiedy przyjeżdża tu Magdalena Mortęska. Zostaje ona ksienią , przeprowadza liczne reformy , które przywróciły regule pierwotną surowość, a klasztorowi dawną świetność. Założyła ona przy klasztorze szkołę żeńską.
Mimo szkód wyrządzonych przez Szwedów w 1 poł. XVII klasztor rozwijał się dobrze w dalszym ciągu. W 1821 r. władze pruskie wydały dekret o kasacie zakonu. W tym samym roku pieczę nad klasztorem przejęły Siostry Miłosierdzia , sprowadzone do Chełmna przez biskupa Kazimierza Szczukę.
Uruchomiły one szpital przy kościele farnym , a w 1845 r. przeniesiono tu szkołę elementarną dla dziewcząt. Klasztor chełmiński stał się od 1863 r. centralną siedzibą prowincji zakonnej. W 1875 r. w ramach tzw. Kulturkampfu odebrano szarytkom szkołę i przedszkole , pozostawiając jedynie szpital.
Budowa:
Kościół wzniesiono po 1270 r. w trzech etapach:
- koniec XIII w. - budowa murów obwodowych,
- około 1310-1320 r. - zasklepienie kościoła dolnego,
- około 1330 r.- zasklepienie kościoła górnego i budowa półszczytów zachodnich przy wieży.
Zmiany:
- w 1598 r. występuje wzmianka o wzniesieniu kaplicy św. Marii Magdaleny przy prezbiterium, do której od zachodu dobudowano w 1603 r. kaplice św. Benedykta i Anny wraz z kryptami grobowymi. W tym samym czasie nadbudowa górnej kondygnacji wieży.
- w 1617 r.- założenie małego chórku nad emporą przy wieży od południa,
- 1852 r.- odnawianie witraży w małych oknach na emporze,
- 1882 r.- nowe przeszklenie okien,
- 1886 r.- odnowienie ołtarzy,
- przed 1888 r.- rozebranie kaplicy św. Anny i obniżenie kaplicy św. Benedykta oraz zamiana na składzik. W tym samym czasie przekształcono kaplicę św. Marii Magdaleny.
- 1895 r.- gruntowne odnowienie świątyni oraz ponowne przesklepienie kaplicy św. Antoniego i zakrystii,
- 1905 r.- odnowienie ołtarzy,
- w latach 90. XX w. przeprowadzono pełną konserwację ołtarza głównego.
Forma architektoniczna (T. Mroczko):
Formy architektoniczne chełmińskiego kościoła cysterek wywodzą się z tradycyjnego układu charakterystycznego dla klasztornych kościołów odłamu żeńskiego. Układ powtórzony w wersji hesko-brandenburskiej.
Terasa Mroczko ustaliła, że model przestrzenny świątyni w Chełmnie swą genezę wywodzi z tradycji kościołów przynależących do żeńskiej kongregacji reguły cysterskiej z terenu Hesjii i Marchii Wkrzańśkiej. Widząc szereg związków formalnych z warsztatowymi, łączy ona bezpośrednio kościół chełmiński z kościołem w Boitzenburgu i Altmorscheen.
Teza wg Jadwigi Tomaszewskiej, odrzucała możliwość powiązania kościoła chełmińskiego z kościołami innych kongregacji żeńskich, ze względu na zastosowanie w nim pięciobocznego zamknięcia prezbiterium. Uzasadnieniem jest rzadkość występowania wielobocznych prezbiterów w kościołach klasztornych na terenie całej Europy. Wg niej o danej formie zadecydowała architektura lokalna, ściślej powiązana z kościołem podominikańskim w Chełmnie.
Opis (wg Ewy Maryniak- Piaszczyńskiej):
Kościół ten jest przykładem budowli typu salowego, na planie wydłużonego prostokąta, zamknięty od wsch. Pięciobocznie, w części Zach. Przedzielony emporą zajmującą trzy przęsła. Pod nią znajduje się dwunawowa przestrzeń, w części Zach. Przęsła wyodrębniona jako dodatkowe oratorium. Po stronie północnej i południowej do ścian lateralnych dostawiono aneksy.
Opis (wg T. Mroczko):
Budowla o układzie salowym dwukondygnacyjnym. Założenie na rzucie wydłużonego prostokąta zamkniętego pięcioma bokami ośmioboku, z prostokątną wieżą na osi od zachodu, wpuszczoną w połowie w zachodnie przęsło korpusu. Zachodnia część korpusu, obejmująca trzy przęsła posiada układ dwukondygnacyjny: dzieli się na kościół dolny, dostępny pierwotnie dla ludzi świeckich, oraz górny, stanowiący emporę dla mniszek. Kościół dolny to dwunawowa symetryczna hala filarowa, nakryta czteropolowym sklepieniem krzyżowo- żebrowym. Kościół górny z trochę węższym jednoprzęsłowym prezbiterium, posiada czteroramienne sklepienia gwiaździste , w części poligonalnej o radialnym układzie żeber. Empora komunikowała się pierwotnie na piętrze ze skrzydłem klasztornym znajdującym się w przedłużeniu kościoła ku zachodowi. Istnienie wydzielonej empory dla mniszek dowodzi, że kościół planowany był także jako świątynia dla mieszkańców Chełmna. Zastosowany układ zaczerpnięty był z tradycji zakonnej.
Opis (wg redakcji ks. Stanisława Kardasza):
Kościół gotycki orientowany. Murowany z cegły w układzie wedyjskim, część wschodnia na fundamencie z kamienia polnego zmieszanego z gruzem ceglanym. Przybudówki późnorenesansowe i barokowe, otynkowane. Kościół oskarpowany jednoskokowo, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta z częścią prezbiterialną od wschodu zamknięta pięcioma bokami z ośmioboku . Na osi ściany zachodniej wpuszczona jest w bryłę korpusu prostokątna wieża. Korpus trójprzęsłowy, typ salowy z dwiema kondygnacjami. Dolna kondygnacja dwunawowa, trójprzęsłowa, w typie hali filarowej. Górna kondygnacja mieści chór zakonny. Przy prezbiterium od strony północnej znajduje się kaplica św. Marii Magdaleny, zbudowana z wykorzystaniem murów obwodowych baszty obronnej z przełomu XII/XIV w. Do niej przylega prostokątny składzik oraz schody prowadzące na emporę. Od północnej strony , przy drugiej skarpie od wschodu znajduje się cylindryczna wieżyczka. Od strony południowej przylegają trzy dwukondygnacyjne dobudówki. Pierwsza od wschodu z trzema pomieszczeniami w przyziemiu : kaplica św. Antoniego na rzucie trapezu, pięciobocznym składzikiem od wschodu oraz prostokątna zakrystią od zachodu .
Kościół jest podpiwniczony i sklepiony kolebkowo. Pod przęsłem zachodnim piwnica jest pięcioboczna, pod przybudówkami od strony północnej krypty grobowe, składające się z trzech komór połączonych korytarzykiem.
Na elewacjach kościoła, ponad skarpami fryz opaskowy wieńczący ściany. Zachowane w strefie dolnej gzyms z wysuniętych cegieł, u podstawy zamknięcia okien gzyms kordonowy.
Elewacja zachodnia - przesłonięta północnym skrzydłem klasztoru, szersza od korpusu, z wieżą , która delikatnie wystaje przed lico fasady i jest ujęta blendami. Elewacja zwieńczona schodkowymi półszczytami z wydzielonym fryzem opaskowym. Wieża ze sterczynami i ślepym dwudzielnym maswerkiem z rozetą w obrębie trójkątnych szczycików. Górna kondygnacja wieży podzielona na dwie strefy zamkniętymi odcinkowo oknami.
W elewacji południowej znajduje się kamienny manierystyczny portal z 1619 r., wykonany przez warsztat gdański, ujęty parą kolumn dźwigających koliste zwieńczenie z reliefem Ukrzyżowania, z niderlandzko- gdańską dekoracją okuciową.
Całość kościoła nakryta sklepieniem gwiaździstym, nad zamknięciem prezbiterium sklepieniem o radialnym układzie żeber. Żebra spływają na kamienne pięciooczne , profilowane wsporniki. Na przecięciach żeber występują kopie średniowiecznych zworników z motywami bajeczno- zoomorficznymi. Dolna część korpusu nakryta sklepieniem krzyżowo- żebrowym z sześcioma przęsłami.
Wnętrze:
Znajdują się tu organy o zewnętrznej oprawie barokowej z początku XVII w. , zbudowane przez Krystiana Neumanna z Nowego Miasta, z zachowanymi portretami organisty i malarza Jana Krugera ze Świecia, scenami biblijnymi.
Ściany kościoła zdobią gotyckie polichromie z około 1350 r., odsłonięte w 1932 r. Jest to monochromatyczny fryz biegnący wzdłuż górnej kondygnacji korpusu, poniżej ław okiennych, złożonego z 41 scen o nie rozpoznanym do końca programie ikonograficznym: patrząc od strony południowej- scena symbolicznego Ukrzyżowania przez Cnoty, od str. Północnej cykl pasyjny ze scenami: Wjazd do Jerozolimy, Wypędzenie przekupniów, Zdrada Judasza, Ostatnia Wieczerza, Chrystus przed Piłatem, Naigrawanie, Biczowanie, Niesienie Krzyża i Ukrzyżowanie.
Bogactwo form i zdobnictwa reprezentuje w tym kościele snycerka, m.in. manierystyczne stalle z końca XVI w., chór muzyczny z początku XVII w. barokowy ołtarz z przełomu XVII/XVIII w. z barokowym tabernakulum. Ołtarze boczne z obrazami św. Wincentego i Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej z Grupą Świętych Adorujących Oko Opatrzności. Znajduje się tu również 18 ław z płaskorzeźbioną dekoracją regencyjną.
Kamieniarka: kamienne płyty nagrobne.
Unikatowym przykładem rzeźby gotyckiej jest dużych rozmiarów XIII-wieczna figura Chrystusa Misteryjnego z ruchomymi ramionami przeznaczona do prezentowania rzeźby w dwóch pozycjach: Chrystusa ukrzyżowanego i złożonego do grobu.
Sztuka złotnicza: najstarszym przykładem jest manierystyczny pacyfikał o tradycjach gotyckich z relikwiami Krzyża Świętego , ufundowany w 1603 r. przez Zofię z Kostków Batorową, manierystyczny kielich fundowany w 1612 r. przez Bartłomieja Nadwodworskiego.
W wieży znajduje się dzwon renesansowy odlany w 1595 r. , z inskrypcją, ornamentem palmet, tarcz i wici roślinnych, i sygnaturka, oraz plakietkami Chrystusa i Matki Boskiej Bolesnej.
Interpretacja:
Model kościoła salowego w sferze ikonograficznej powtarza oratorium , kaplicę niedostępną dla wiernych . We wnętrzu oratorium została wprowadzona empora zachodnia, co pełniło funkcję oddzielenia zakonnic od księdza. Separacja zakonnic była w swej idei niezależna od reguły zakonnej, chrześcijaństwo przydzielało ascetkom i dziewicom bożym miejsce uprzywilejowane.
W partii podempoorowej istniało morutorim , miejsce pochówku zakonnic.
W przypadku kościoła cysterek w Chełmnie koncepcja architektoniczna jest określona- planistyczno funkcjonalna, wytworzoną na potrzeby określonego użytkownika.
Zakonnice odsunięte od współczesnego im społeczeństwa oddawały się liturgicznej służbie bożej w oratorium. Egzystencja mniszek zależna była od fundatorów, gdyż klasztor musiał istnieć z chwilą sprowadzenia konwentu.
Cysterki nie wytworzyły żadnego ustawodawstwa budowlanego, nie posiadały warsztatów , które byłyby nosicielami koncepcji artystycznych. Realizacja planu architektonicznego związana była głównie , właśnie z osobą fundatora.
Bibliografia:
Mroczko Teresa, Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980 , s.225- 233
Ks. Stanisław Kardasz, Kościół klasztorny (półpubliczny ) p. w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Chełmnie [w;] Diecezja toruńska, historia i teraźniejszość, Wydawnictwo Diecezjalnego w Toruniu, Toruń 1996, t. 4 Dekanat chełmiński
Ewa Maryniak- Piaszczyńska, Oratorium cysterek w Chełmnie- geneza układu przestrzennego [w;] Sztuka Torunia i Ziemi chełmińskiej, pod redakcją Józefa Poklewskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa- Poznań- Toruń, 1986