Sylwester Banach, II rok, Informacja Naukowa i Bibliotekoznawstwo
Cele badań czytelniczych
Właściwym przedmiotem zainteresowania badacza kultury czytelniczej jest pragmatyka, analiza dającego się empirycznie uchwyci stosunku odbiorcy do tekstów, do określonego aspektu modelu świata w nich realizowanego, który możemy traktowa jako mniej lub bardziej uporządkowany repertuar wartości. Siła sterownicza sygnałów wewnątrztekstowych nie ma bowiem dla odbiorcy charaktery determinującego. Czynniki zewnętrzne w stosunku do tekstu poważnie modyfikują wyznaczane przezeń odczytania.
Badacza historii kultury czytelniczej interesują nie potencjalne, lecz rzeczywiste (empirycznie stwierdzalne) użycia tekstów przenoszonych przez dwa wybrane środki przekazu.
Interesuje go przede wszystkim pragmatyka, rzeczywiste funkcje społeczne tekstów. Wtórne systemy modelujące nie muszą przesądza o użyciu tekstów. Mogą by przez pewne kategorie odbiorców w ogólne nie aktualizowane.
Ważnym celem w badaniach czytelniczych jest określenie kultury czytelniczej. Pojęcie to odnoszone jest zarówno do jednostki jak i zbiorowości społecznej. W znaczeniu szerszym kultura czytelnicza to zjawisko społeczne obejmujące ogół procesów i zjawisk związanych ze społecznym funkcjonowaniem dwóch ośrodków przekazu - książek i czasopism. W znaczeniu węższym - psychologicznym kultura czytelnicza jest składnikiem osobowości, ukształtowanym pod wpływem różnych czynników w toku obcowania czytelnika z przekazami piśmienniczymi.
Kultura czytelnicza obejmuje trzy główne komponenty: motywacyjny (przekonanie o wartości uprawiania lektury, potrzeba czytania, zamiłowanie do czytania, zainteresowania i motywy czytania), instrumentalny (wiedza na temat książki i umiejętności obcowania z nią) i behawioralny rzeczywiste zachowania czytelnicze, czyli: wybory i preferencje czytelnicze, aktywność czytelnicza rozumiana jako częstotliwość i charakter kontaktów z lekturą).
Ważnym komponentem kultury czytelniczej jednostki są dyspozycje instrumentalne tj. wiedza ta temat książki i umiejętności obcowania z nią, określane też mianem kompetencji czytelniczych lub przygotowania czytelniczego. Umożliwiają one rozwiązywanie różnych problemów za pomocą lektury, co wymaga sprawnego poszukiwania i doboru odpowiedniej lektury, umiejętności korzystania z książek i prasy, właściwej recepcji czytanych tekstów, utrwalania treści lektury, a także umiejętności wykorzystywania jej w praktyce życiowej. Dyspozycje motywacyjne (uważane za siłę napędową zachowań czytelniczych) i instrumentalne realizują się w zachowaniach czytelniczych, czyli reakcjach czytelnika na bodźce, jakimi są książki i czasopisma. Na zachowania czytelnicze składają się: wybory i preferencje czytelnicze oraz aktywność czytelnicza, czyli intensywność kontaktu z książką; jej wskaźnikami są między innymi: częstotliwość czytania, ilość czasu poświęcanego lekturze, liczba książek czytanych w określonym odcinku czasu, liczba czytanych i przeglądanych czasopism, liczba wykorzystywanych źródeł dostępu do książek (biblioteka, kupno), wielkość zakupów książek, wielkość domowych księgozbiorów.
Niezbędnym warunkiem rozwoju kultury czytelniczej jednostki są właściwie trzy czynniki: kontakt z książką, opanowanie sztuki czytania i odczucie gratyfikacyjnej wartości lektury.
Kolejnym ważnym celem w badaniach czytelniczych jest publiczność czytelnicza. Badacze kultury czytelniczej wyznaczają jej granice, rozpatrują jej makro- i mikrostrukturę, śledzą relacje między nią a zbiorowościami wydzielonymi na innych niż czytelnictwo zasadach, starają się określić miejsce czytelnictwa wśród innych zachowań społecznych.
W 1992 roku na zlecenie Instytutu Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej przy współudziale bibliotek wojewódzkich przeprowadzono badania empiryczne zmierzające do rozpoznania i opisania zjawiska zwanego „zasięgiem książki w społeczeństwie”. Zasięg czytelnictwa objął 70% pełnoletniej populacji. Stwierdzono, iż pojawiła się nowa grupa odbiorców książki. Ci nowi odbiorcy książki rekrutowali się przeważnie z osób z wykształceniem zasadniczym oraz spośród mieszkańców wsi i małych miasteczek. W wyniku tych zmian w społeczeństwie polskim w 1992 roku wyodrębniły się trzy niemal równoliczne grupy: osoby w ogóle nie czytające książek, odbiorcy sporadyczni, oraz osoby czytające dużo i często, czyli stali czytelnicy. Zmiany te świadczą też o tym, że presji rynku na czytelnictwo poddają się w stopniu porównywalnym zarówno osoby z wykształceniem podstawowym czy średnim, jak i mieszkańcy wsi i miast różnej wielkości.
Kolejne badania przeprowadzone przez IKiCZBN (w 1998 roku) wykazały, że w przeciągu zaledwie sześciu lat nastąpiło znaczne zawężenie społecznego obiegu książki (z 70% w 1992 roku do 48% w 1998 roku). Spadek ten wystąpił prawie we wszystkich grupach ludności, jedynie grupa najbardziej wykształconych zanotowała najmniejszy spadek. Względnie wyrównały się ilościowo grupy czytelników w miastach różnej wielkości, kategoriach wieku i wykształcenia. Jest ich obecnie zdecydowanie mniej wśród ludzi w wieku emerytalnym i na wsi, natomiast wyraźnie więcej wśród ludzi z co najmniej średnim wykształceniem. Ubyli czytelnicy niezbyt wybredni (sporadyczni), natomiast ustabilizowała się ilościowo grupa rzeczywistych czytelników.
Kolejne badania przeprowadzone przez IKiCZBN w 2002 roku wykazały, że 56% naszego społeczeństwa deklaruje czytanie książek. Badania te ukazały portret osoby czytającej w 2002 roku: młody, wykształcony, mieszkający w dużym mieście, dobrze sytuowany, osoba czytająca książki, korzystająca z Internetu, czyli osoba znajdująca się z pewnością na wyższych szczeblach drabiny społecznej.
W latach 2000-2006 wskaźnik czytelnictwa wahał się miedzy 50% a 56%. W wyniku badań przeprowadzonych w roku 2008 okazało się iż czytanie książek deklaruje 38% społeczeństwa, w 2010 roku wskaźnik ten wyniósł 44%.
Kolejnym typem publiczności czytelniczej są nauczyciele. Wiele publikacji podkreśla wysoką rangę czytelnictwa w pracy nauczyciela, ale nie zawsze podaje jaki jest jego stan faktyczny i wynikające stąd konsekwencje. Natomiast wszyscy badacze zgodnie stwierdzają, że zainteresowania czytelnicze determinuje przede wszystkim wykształcenie. Wraz z jego wzrostem maleje zainteresowanie literaturą pedagogiczną, zwiększa się natomiast czytelnictwo literatury niepedagogicznej. U nauczycieli studiujących dominuje czytelnictwo literatury bezpośrednio związanej z kierunkiem studiów, a po uzyskaniu dyplomu kontakt z literaturą pedagogiczną rozluźnia się na rzecz literatury metodycznej, bezpośrednio przydatnej w organizacji i programie zajęć. Stan czytelnictwa nauczycieli zależy od ich indywidualnych potrzeb czytelniczych, a są one różne u nauczycieli pracujących w mieście niż na wsi. W mieście widać większe zainteresowanie literaturą naukową i pokrewnymi jej rodzajami. Natomiast nauczyciele wiejscy szukają w książce pomocy w pracy, stąd ich większe zainteresowanie wydawnictwami metodycznymi i pedagogicznymi. Największymi ich czytelnikami są nauczyciele klas niższych, najczęściej kobiety pracujące na wsi.
Bibliografia
Kostecki J., Uwagi o przedmiocie badań czytelnictwa [w: ] Publiczność literacka, pod red. M. Hopfinger i S. Żółkiewskiego, Wrocław 1982, s. 177-212.
Radwan-Wińska T., Problematyka czytelnictwa - problem w dydaktyce szkoły wyższej, „Studia o Książce” 1984, t.14
Wolff K., Kierunki badania czytelnictwa wobec potrzeb nowoczesnej biblioteki w społeczeństwie wiedzy, „Biuletyn informacyjny Biblioteki Narodowej” 2005, nr 2, s. 36-37