13. Komunikacyjny charakter pracy nauczyciela, szkolne interakcje.

Termin "komunikacja" coraz częściej pojawia się w literaturze pedagogicznej, oznacza "porozumiewanie się, przekazywanie myśli, udzielanie wiadomości."

Wymienia się różne typy komunikacji. J. Podgórecki wyróżnił:

- komunikację werbalną,

- komunikację niewerbalną,

- komunikację interpersonalną,

- animację.

KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA - to podejmowana w określonym kontekście wymiana werbalnych, wokalnych i niewerbalnych sygnałów, (symboli) w celu osiągnięcia lepszego poziomu współdziałania.

ANIMACJA -ożywianie czegoś lub kogoś- może być rozumiana jako kierunek działania ułatwiającego ludziom uczestniczenie w aktywnym i twórczym życiu poprzez lepsze rozumienie przemian, łatwiejsze porozumiewanie się z innymi. Można ją również traktować jako proces ożywienia, aktywizowania, pobudzania do działania jednostek i grup, ale i proces odkrywania siebie. Animatorem jest człowiek ożywiający środowisko, rozbudzający pożądanie wiedzy, rozwijający zainteresowania, mający świadomość własnej roli społecznej.

Wszystkie wymienione typy komunikacji wchodzą w zakres kompetencji komunikacyjnych nauczyciela. Termin KOMPETENCJA używany jest zwykle jako " określenie pewnych indywidualnych umiejętności i zdolności człowieka." KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA określa umiejętność porozumiewania się za pomocą języka. Wielowymiarowość kompetencji komunikacyjnych nauczyciela warunkuje proces edukacyjny, proces dochodzenia do wspólnego rozumienia treści pojęć i ich interpretacji przy dwupodmiotowym udziale i ucznia i nauczyciela. Założone cele edukacyjne mogą być osiągane tylko wtedy, gdy komunikat dociera do adresata, gdy zgodnie z jego intencją jest odebrany i zrozumiany. Najbardziej spektakularną czynnością nauczyciela i ucznia w toku lekcji jest komunikacja językowa, trwająca od momentu wejścia nauczyciela do klasy aż do zakończenia procesu lekcyjnego. Zarówno nauczyciel jak i uczeń są tu partnerami dialogu o zmieniających się rolach nadawcy i odbiorcy. W zależności od tego, kto w danej chwili jest autorem komunikatu i jego nadawcą, a kto adresatem i odbiorcą, zmienia się treść, forma i funkcja wypowiedzi. Wypowiedzi pełnią różnorodne funkcje:

- poznawczą - proces poznawczy wpływa na rozwój języka i odwrotnie, edukacyjne procesy poznawcze zawierają w sobie rezultaty myślenia ucznia, które ujawniają się w formie jego wiedzy o rzeczywistości lub jej fragmentach, jakie chce on werbalnie komunikować;

- ekspresywną -związaną z wyrażaniem emocji nauczyciela i ucznia;

- impresywną - związaną ze sferą przeżyć i wrażeń;

- fatyczną - realizującą się w otwarciu, podtrzymaniu lub zamknięciu procesu porozumiewania się;

- poetycką - pogłębiającą wrażliwość na piękno mowy;

- metajęzykową - pozwalającą ustalić kod językowy, którym się posługujemy, wspólne rozumienie i wspólną płaszczyznę interpretacji pojęć i terminów.

Wypowiedzi na konkretnej lekcji mają swoje jednostkowe wyznaczniki, które wpływają na treść i formę komunikatu:

-otoczenie, w którym odbywa się lekcja (sala, pracownia, działka szkolna itp.);

-osoby występujące w roli uczestników lekcji (nauczyciel, uczniowie, zaproszeni goście);

-temat, determinujący treść i zakres wypowiedzi

-uporządkowanie liniowe wypowiedzi, zdeterminowane celami lekcji a wywołane realizowanymi zadaniami, wybraną metodą nauczania, organizacją pracy.

Charakteryzując sytuację dydaktyczną trzeba wymienić kilka ważnych cech konstytutywnych tego istotnego ogniwa organizacyjno-komunikacyjnego lekcji:

-występowanie dwóch podmiotów sprawczych, nauczyciela i ucznia;

-komunikacja językowa- warunek konieczny zaistnienia sytuacji dydaktycznej, zawsze bezpośrednia między nadawcą a odbiorcą;

-nauczyciel w roli inspiratora, organizatora, uczeń w roli przedmiotu oddziaływania;

-nauczyciel wypowiedzią rozpoczyna i kończy czas trwania sytuacji, uczeń uczestniczy czynnie lub biernie;

-w komunikacie nauczyciela, rozpoczynającym sytuację znajduje się wypowiedzenie zawierające zadanie dla ucznia i kierunkujące dalsze zachowania i czynności odbiorców komunikatu;

-sytuacja dydaktyczna obejmuje wszystkie czynności werbalne i niewerbalne nauczyciela i uczniów, które zostały wywołane treścią przekazanego zadania, powstałe w sprzężeniach zwrotnych komunikacji nauczyciel-uczeń.

W procesach interpretowania uwaga dzieci koncentruje się głównie na następujących właściwościach wypowiedzi nauczyciela:

- poprawność językowa i indywidualny styl przekazu, zgodność wyrażanych opinii i sądów z faktami;

- właściwości pozajęzykowe towarzyszące wypowiedziom, tempo mowy, akcent, intonacja, barwa głosu, mimika, wyraz twarzy, gesty, wygląd zewnętrzny, czyli sposób i umiejętności wykorzystania niewerbalnych środków komunikacyjnych;

- nawiązywanie do kontekstów, np. liczebności audytorium, otoczenia fizycznego i itp.

- respektowanie wiedzy o uczniach, ich właściwościach osobowościowo-poznawczych i potrzebach;

- wiedza nauczyciela o swoistości sytuacji komunikowania się i jego nastawienie do aktualnie przebiegającej interakcji, motywacje do uczestnictwa i do oceny wydarzeń poprzedzających interakcję i sposoby nawiązywania do tych wydarzeń;

- komunikatywność nauczyciela i jego wiedza o kulturze porozumiewania się, sposoby nawiązywania kontaktu i style kierowania przebiegiem procesów komunikowania;

- kultura językowa nauczyciela, jego wiedza ogólna o świecie, doświadczenie życiowe i zawodowe.

INTERAKCJA- Proces wzajemnych oddziaływań zachodzących między jednostką a otoczeniem, a więc także między jednostką i inną jednostką, między jednostką a grupą, między jednostką a sytuacją.
W skład procesu interakcji wchodzą zjawiska postrzegania i porozumiewania się.

Aby kontakt nazwać interakcją powinny być spełnione trzy warunki:
1. każdy z partnerów świadomie emituje pewne zachowanie i odbiera zachowania;
2. zachodzi proces komunikowania;
3. partnerzy wzajemnie wpływają na siebie (zachowanie A modyfikowane jest przez zachowanie B i odwrotnie).

PODSTAWOWE STYLE INTERAKCJI NAUCZYCIELA I UCZNIA

Spontaniczność ucznia

Skoordynowana aktywność UCZNIA i nauczyciela

Skoordynowana aktywność NAUCZYCIELA i ucznia.

Dominacja nauczyciela

Spontaniczność ucznia

-aktywność ucznia zależy tylko od jego wewnętrznych zasobów, pozwalających mu na bardziej powierzchowną lub bardziej głęboką penetrację kontekstu stworzonego przez nauczyciela.
-uczeń ma tu stworzone warunki do swobodnej eksploracji i poznawania otoczenia; nie ma jednak żadnej możliwości weryfikowania swych odkryć; pozostaje mu - jako podstawowa - metoda ,,prób i błędów'';
-aktywność nauczyciela jest zatem ograniczona tylko do początkowej fazy kontaktu z uczniem;
Skoordynowana aktywność UCZNIA i nauczyciela

-ten styl interakcji można określić jako wchodzenie ucznia i nauczyciela w dialog i współpracę;
dominującą pozycję zajmuje uczeń;
-nauczyciel, wchodząc z nim w aktywny kontakt, bierze pod uwagę jego zainteresowania, możliwości, potrzeby, oczekiwania i do nich dostosowuje swą propozycję działania albo też podejmuje propozycję ucznia;
-nauczyciel razem z uczniem tworzą kontekst dla swych działań, wspólnie formułują zadania, wspólnie poszukują środków realizacji, wspólnie pokonują pojawiające się trudności;
-program działania jest tworzony w trakcie wspólnego działania ucznia i nauczyciela, obaj mają okazję do rozwijania różnych swych kompetencji, do poszerzania swego poczucia kompetencji, wzmacniania poczucia własnej wartości i poczucia sprawstwa; obaj doświadczają bowiem tego samego.
Skoordynowana aktywność NAUCZYCIELA i ucznia
-nauczyciel wchodzi w aktywny kontakt ze swym uczniem z własnym programem, który następnie dostosowuje do potrzeb, oczekiwań, zainteresowań swego partnera we wspólnym działaniu.
Dominacja nauczyciela
-aktywność nauczyciela to nie tylko wybór celów i metod działania, także opracowanie całego programu, dobór środków, w tym środków karania i nagradzania;
- aktywność ucznia jest ściśle kontrolowana przez nauczyciela; jest on wykonawcą jego poleceń nie ma miejsca na jego własne pomyły; na interwencję na twórczość.

TRZY SPOSOBY WZAJEMNEGO ODDZIAŁYWANIA NA SIEBIE NAUCZYCIELA I PRACUJĄCEJ GRUPY

NAUCZYCIEL STOI POZA GRUPĄ- jakakolwiek rozmowa prowadzona z tej pozycji sprawia, że uczniowie nie usiłują usłyszeć, co mówi nauczyciel, albo jeśli są zaangażowani w aktualne zadanie, nie słyszą intrukcji, prośby lub pytania.

NAUCZYCIEL WCHODZI DO PRZESTRZENI GRUPY- nauczyciel, obserwując i słuchając, czeka ma odpowiedni moment, by przerwać dyskusję, może być pewna zainteresowania całej grupy.

NAUCZYCIEL JEST CZŁONKIEM GRUPY- nauczyciel mając bliski kontakt fizyczny i wzrokowy z grupą, może zasugerować, wskazać kierunek albo przekazać informację, takie usytuowanie nauczyciela jest również najlepsze, w przypadku rozmowy z jednym uczniem, gdyż nie zakłóca pracy pozostałym.

---