TEMAT: Miasto i wieś - miejsce akcji, tło czy współbohater?
Czym jest miasto a czym wieś? Dawniej widziano w mieście szansę na karierę, doskonalenie samego siebie, tak zresztą jest do dziś. Jednocześnie ogrom miasta przytłaczał. Codzienność stawała się taka sama, ludzie - zabiegani, a wokoło ta sama sceneria. Wieś z kolei kojarzy się nam z czymś miłym, odpoczynkiem, ale jednocześnie ciężką pracą, codzienną walką o lepszy byt. Cóż więc można uznać za lepsze - miasto, które daje możliwość zostania kimś, ale może też wpływać destrukcyjnie na człowieka, czy może wieś - z pięknymi pejzażami, niemalże sielanką, jeśliby nie liczyć tej samej pracy, powtarzającej się cyklicznie wraz z porami roku? W literaturze polskiej przykładów na temat wsi i miasta można by wymieniać w nieskończoność. Pisarze bardzo chętnie posługiwali się tymi tematami, czasem przedstawiając to samo miasto czy wieś w zupełnie odmienny sposób: Petersburg w „Ustępie” Mickiewicza był symbolem carskiej władzy, oznaką pychy państwa. Zbudowany kosztem tysięcy ludzi, którzy zmuszani do pracy, stworzyli je tak wspaniałym i wielkim, choć to tylko pozory. Czy można więc wyobrazić sobie to miasto jeszcze inaczej? W „Zbrodni i karze” Fiodor Dostojewski udowodnił, że owszem można. Opisał miasto z perspektywy naocznej, aby uzyskać jak najwierniejszy i realistyczny obraz Petersburga, co skutkowało tym, że czytelnicy zostali wprowadzeni w świat odrapanych i starych domów, nędznych mieszkań, właściwie nor, miejsc, gdzie nie ma perspektyw poprawy losu, żebraków, walczących o przeżycie każdego dnia. Cała ta nędza wpływała na bohaterów, którzy aby przeżyć imali się najgorszych zajęć, obojętni i apatyczni, dostosowali się do warunków w mieście, nie próbując nic zmieniać. Tu rodzi się więc pytanie czy miasta, przykładowo podany wcześniej Petersburg to tylko miejsce akcji, może tło akcji albo nawet współbohater?
W romantyzmie stawiano na uczucia i emocje, głównie zajmowano się wątkami miłości niespełnionej czy namawiania do zorganizowania powstania. Tłem do tego wątku często były zagraniczne pejzaże, ponieważ ta epoka charakteryzowała się również motywem podróżniczym.
„Budowały go chyba szatany” - to określenie użyte w „Ustępie” Adama Mickiewicza mówi chyba dość dosadnie o tym, jak powstało miasto, a mianowicie na pracy tysięcy ludzi, którzy tracili życie z przepracowania. Petersburg (bo o nim mowa) jest zależny od cara, obecny jest w nim chaos i zamęt, na przykład ze względu na napisy w kilku językach a fakt, że w mieście obowiązywał tylko język rosyjski. Powstał na dzikich terenach, na bagnach - miało być żywym symbolem władzy Rosji, wzbudzać podziw i zazdrość, ale tak się nie stało. Pomnik cara Piotra Wielkiego, na wzór posągu Marka Aureliusza był chybionym projektem, ponieważ o ile Rzymianin wzbudzał pozytywne odczucia, o tyle car Rosji niezmiennie kojarzył się z przemocą i tyranią. Petersburg jest zamieszkany przez różnych ludzi, urzędników carskich, którzy chcą się przypodobać carowi, zwykłych mieszkańców, oraz podróżnych. Jak więc może stać się wielkim miastem z takim rozdziałem wewnętrznym?
Z pewnością jest on miejscem akcji, ponieważ cała historia w „Ustępie” toczy się właśnie w tym mieście, poczynając od drogi do Rosji, także tytuły kolejnych rozdziałów mogą wskazywać na to, gdzie będą rozgrywać się losy bohaterów. Sceneria jest przytłaczająca, wszędzie czuć rosyjską władzę. Nic nie interesuje się jednostką, która sama musi sobie radzić w takim otoczeniu, machinacjami i zdradą na każdym kroku. Bohaterowie odczuwają niechęć i wrogość kraju, widzą na każdym kroku jak traktuje się zwykłych ludzi. Tak więc z pewnością można również stwierdzić, że miasto odgrywa również rolę tła, rozgrywają się w nim losy Pielgrzyma i innych, ukazując zło i nikczemność cara.
W pozytywizmie temat miast i wsi był również popularny. Nie stawiano już jednak na poetyczność i patos, a na realizm i wierne oddanie rzeczywistości. Nie szukano wyzwolenia się z zaborów poprzez walkę, stawiano na pracę organiczną, propagowanie nauki i badań. Pozytywizm, zwany czasem niepoetyckim, skrajnie różnił się pod tym względem od romantyzmu, w którym najważniejsze były emocje i odczucia, a nie logika i opanowanie.
Aspekty pozytywistyczne są widoczne w powieści Fiodora Dostojewskiego „Zbrodnia i kara”. Z pewnością nie jest ona patetyczna czy podniosła. Bezlitośnie ukazuje świat zniszczonego i schorowanego wewnętrznie miasta, dążącego do moralnego upadku, trafnie określając je „miastem wariatów”. Każdy z bohaterów ma swój własny punkt widzenia, a autor tylko analizuje ich zachowania. Dostojewski drobiazgowo opisuje warunki życia w mieście, jego wpływ na zachowania ludzkie, czego przykładem może być Sonia. Dziewczyna nie jest taka jak inni - wierzy w Boga, kocha swoją rodzinę. To ze względu na nich została prostytutką, aby zapewnić byt rodzinie, ponieważ żyli w nędzy. Wyrzekła się korzyści dla siebie dla dobra innych. Petersburg pełni więc w powieści rolę miejsca akcji, gdyż niemalże wszystkie wydarzenia rozgrywają się w mieście, także tytułowa zbrodnia, tła, bo na tle Petersburga, miasta zniszczonego, widzimy bohaterów, którzy każdy na własną rękę stara sobie radzić z codziennością oraz rolę współbohatera. Reżyseruje niektóre sytuacje, jak choćby dzień samobójstwa Swidrygajłowa - ulewa, choć przecież podczas trwania powieści był zwykle upał albo fakt, że Raskolnikow podczas wędrówki trafia na plac sienny, gdzie przypadkiem podsłuchuje rozmowę, z której wynika, że następnego dnia będzie możliwe zabicie starej Alony Iwanowny. Ciekawym motywem jest też sen, gdzie Swidrygajłowi ukazuje się jego nikczemność, od której zwykle uciekał. Tłem snów było wtedy miasto. W powieści od Petersburga jak i od snów nie ma ucieczki, losy miasta i bohaterów są od siebie zależne i przenikają się.
Młoda Polska to epoka ludomanii, w tym okresie dużo powstawało dzieł na temat wsi. Zachwyt na folklorem, zwyczajami chłopskimi przyćmiewał inne rzeczy związane z wsią, ciężką pracę na rzecz utrzymania rodziny. Twórcy dzieł młodopolskich bardzo różnie podejmowali motyw wsi.
Stefan Żeromski w „Ludziach Bezdomnych” opisał wieś w podróżach Tomasza Judyma, między innymi w Cisach czy Zagłębiu. Ludzie tam mieszkający są ubodzy, nie umieją walczyć o swoje prawa, często są wyzyskiwani. Są niczym wobec ludzi bogatych, którzy nie zważają na nich, nie próbują poprawić ich losu, z wyjątkiem kilku bohaterów np. prezesowej Zasławskiej. Uderzający jest kontrast między uzdrowiskiem Cis - bogatego budynku z wygodnymi mieszkaniami - a pobliską wsią, gdzie rolnicy mieszkają w obskurnych domach, często razem ze swoim inwentarzem. Nie dbają o higienę, chorują, ale nie skarżą się na swój los. Żeromski ukazuje główny problem: chłop jest obojętny wobec losów ojczyzny, ale stał się taki przez działania warstw rządzących. Dlaczego chłop miałby się przejmować czymkolwiek, skoro nim się nikt nie przejmuje?
Wieś jest z pewnością miejscem akcji, gdyż Judym odwiedza „mieszania” chłopskie, weryfikuje poglądy; ta wizyta staje się motorem do działania na rzecz poprawy losów rolników. Jest kontrastem w stosunku do bogactwa ludzi majętnych, bezlitośnie pokazuje skrajne różnice, dwa światy. Można uznać, że jest tłem akcji, między innymi to nad rzeką Judym uderza Krzywonosa, co powoduje zmianę w jego życiu, traci pracę i wyrusza dalej.
Motywy wsi i miasta od wieków są wykorzystywane w literaturze polskiej w różnoraki sposób. Niejednokrotnie można dojść do stwierdzenia, iż bez roli, sposobu przedstawienia miasta czy wsi właściwie powieść stałaby się zupełnie odmienną wersją od tej, którą znamy. Jako miejsce czy tło akcji mogą fascynować, poznajemy zwyczaje, wygląd, być może zupełnie nam nieznany. Jako bohater powieści może przerażać swym ogromem, siłą oddziaływania na bohaterów i ich losy. Nie da się jednoznacznie określić wyglądu miasta czy wsi, każdy pisarz ujmuje na swój sposób temat. W literaturze wieś może być sielanką, gdzie wszyscy mają zapewniony dobrobyt (jak w „Cierpieniach młodego Wertera”), jak również miejscem ponurym, obskurnym, zamieszkanym przez niewykształconych, obdartych ludzi, którzy interesują się tylko i wyłącznie tym, by przeżyć kolejny dzień (choćby „Siłaczka” Żeromskiego”). Dlatego też miasto i wieś różne funkcje mogą pełnić w powieści.
BIBLIOGRAFIA PODMIOTU:
- Dostojewski Fiodor „ Zbrodnia i kara”;
- Żeromski Stefan „ Ludzie bezdomni”;
- Mickiewicz Adam „Ustęp” z III części „Dziadów”;
BIBLIOGRAFIA PRZEDMIOTU:
- Rosiek Stanisław, Oleksowicz Bolesław - „Między tekstami” cz. 4 rozdział „Miejsce Judyma”.