OSOBOWOŚĆ to zespół cech warunkujących spójność zachowania i tożsamość jednostki. Pod względem nasilenia i konfiguracji tych cech, które kształtują się w toku interakcji czynników genetycznych i środowiskowych oraz tworzą strukturę osobowości, obejmującą temperament i charakter, występują różnice indywidualne. One to współdecydują o specyficznym dla jednostki przystosowaniu do wymagań środowiska, w tym głównie społecznego.

Allport i Odbert (1936) - wypisali ze słownika 17 954 wyrazy opisujące jednostkę, poklasyfikowali je, wyodrębniając kategorie słów, będących opisem lub oceną stałych i powtarzających się tendencji w zachowaniu (osobowość), talentów i zdolności, aktualnych stanów emocjonalnych i zachowania bądź charakterystyk fizycznych. Dało to początek badaniom leksykalnym nad osobowością.

Badania leksykalne prowadzone w ramach pięcioczynnikowego modelu osobowości

CATTELL (1943):

• hipoteza leksykalna - „wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które są lub były istotne, interesujące lub pożyteczne zostały utrwalone w treści języka”

• zredukował listę do ponad 4000 słów opisujących osobowość.

Pierwszy etap badań nad strukturą osobowości:

• Ernest Tupes i Raymond Christal (1958/1992) - struktura osobowości składa się z pięciu czynników: surgencja, ugodowość, niezawodność, stałość emocjonalna i kultura. Badania te były silnym argumentem na rzecz pięcioczynnikowego modelu osobowości (PMO)

• Warren Norman (1963)

pierwsza faza badań - wziął za punkt wyjścia pięć czynników wyodrębnionych przez Tupesa i Christala i dobrał do nich po cztery dwubiegunowe cechy zapożyczone od Cattella; wyodrębnione czynniki stanowią wg Normana podstawową taksonomię osobowości.

Nazwa i numer czynnika	nr	BIEGUN A	BIEGUN B
I Ekstrawersja	1 2 3 4	Gadatliwy Szczery, otwarty Ryzykancki Towarzyski	Cichy Tajemniczy Ostrożny Zamknięty w sobie
II Ugodowość	5 6 7 8	Życzliwy Zazdrosny Łagodny Współdziałający	Mściwy Niezazdrosny Uparty Obstrukcyjny
III Sumienność	9 10 11 12	Pedantyczny Odpowiedzialny Skrupulatny Wytrwały	Niedbały Zawodny Niedbały Rezygnujący
IV Stałość emocjonalna	13 14 15 16	Opanowany Spokojny Opanowany Hipochondryczny	Nerwowy, spięty Emocjonalny Płochliwy Niehipochondryczny
V Kultura	17 18 19 20	Artystycznie wrażliwy Intelektualny Wytworny Fantazyjny	Artystycznie niewrażliwy Bezmyślny Prostacki Prosty, bezpośredni

druga faza badań - Norman wziął za punkt wyjścia listę określeń wyodrębnionych przez Allporta i Odberta i zredukował ją do ok. 8000 terminów, które podzielił na trzy kategorie: 1) cechy stałe, 2) stany i 3) role społeczne. W wyniku kolejnych analiz wyodrębnił ok. 1600 terminów (cech), które posortował na dziesięć klas - po jednej klasie dla każdego z dwóch biegunów pięciu czynników wyodrębnionych przez Tupesa i Christala.

Drugi etap badań nad strukturą osobowości

• Goldberg - autor popularnego obecnie terminu Wielka Piątka, uczeń Normana, posłużył się za Normanem tymi samymi nazwami czynników, poza piątym, który nazwał intelektem. Zaproponował listę 100 przymiotników - identyfikatorów (markerów) - po dwadzieścia na każdy czynnik charakteryzowany dwubiegunowo. Zdaniem autora mają one status prototypowych opisów pięciu czynników osobowości.

PSYCHOMETRYCZNE TEORIE OSOBOWOŚCI NAWIĄZUJĄCE DO TRADYCJI LEKSYKALNYCH

• Szesnastoczynnikowa teoria osobowości Cattella

R = f (S x P) - wzór określający jak ludzie o typowych dla siebie strukturach osobowości zachowują się w różnego rodzaju sytuacjach i środowiskach. R to nasilenie i treść reakcji czy zachowań, które są funkcją (f) działających bodźców i sytuacji (S) oraz osobowości danej jednostki (P). Funkcję (f) określa się na podstawie badań empirycznych, a osobowość opisuje się, posługując się określoną liczbą cech.

Cechy powierzchowne - reprezentujące zewnętrzne zmienne (to, co jest obserwowane na zewnątrz), nie muszą mieć swojej przyczyny.

Cechy źródłowe - reprezentują podstawowe zmienne z których zbudowana jest osobowość, dochodzimy do nich posługując się analizą pięcioczynnikową, pozwalają wyjaśnić ludzkie zachowania, mogą mieć biologiczne lub kształtować się pod wpływem środowiska.

Kategorie cech, które należą do najbardziej stałych elementów osobowości:

1. Cechy zdolnościowe - jak dobrze jednostka radzi sobie z wykonywaniem zadań,

2. Cechy temperamentne - tempo i ogólny styl w jakim wykonuje dowolne czynności, dotyczą również relacji w sferze emocjonalnej.

3. Cechy dynamiczne - dlaczego i jak jednostka jest pobudzana do czynienia tego, co czyni.

Źródła informacji o osobowości:

Dane L - obserwacja zachowania w codziennych sytuacjach życiowych, może to być również konkretna dokumentacja (np. świadectwa szkolne, akta sądowe)

Dane Q - samoopis oparty na pytaniach zawartych w kwestionariuszu (źródło wewnętrzne), uzupełnienie danych L

Dane T - specjalnie zaaranżowane sytuacje ekstremalne, prowokujące do zachowań, pozwalających wnioskować o cechach osobowości jednostki.

Zdaniem Cattella te same cechy powinny się ujawnić we wszystkich trzech zbiorach danych, byłby to dowód, że cechy źródłowe są podstawowymi, funkcjonalnymi jednostkami, z których składa się struktura osobowości. Badania wykazały, że największą zbieżność wykazują dane L i dane Q.

Dzięki analizie czynnikowej danych L, Q oraz T wyodrębniono 36 cech osobowości, które wchodzą w skład tzw. indeksu uniwersalnego. Skoncentrowano się na badaniach piętnastu spośród nich, które mierzy 16 - Czynnikowy Kwestionariusz Osobowości.

Psychometryczne podejście do badań nad pięcioczynnikową strukturą osobowości

• Pomysł pomiaru pięciu czynników nie na podstawie opisu opartego na pojedynczych słowach (przymiotnikach), lecz na zdaniach (opis oparty na zdaniach jest domeną kwestionariuszy). Badania takie zainicjowali amerykańscy badacze.

• Pięcioczynnikowy model osobowości w ujęciu Costy i McCrae'a (przełom lat 70. i 80.)

Autorzy czynniki składające się na Wielką Piątkę określili NEOAC (od ang. nazw)

OSOBOWOŚĆ

NEUROTYCZNOŚĆ - lęk, agresywna wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość, nieśmiałość

OTWARTOŚĆ NA DOŚWIADCZENIE - wyobraźnia, estetyka, uczucia, działania, idee, wartości

UGODOWOŚĆ - zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność, skłonność do rozczulania się

SUMIENNOŚĆ - kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga

EKSTRAWERSJA - towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, emocjonalność pozytywna

Argumenty uzasadniające traktowanie czynników NEOAC jako podstawowych cech osobowości (wg Costy i McCrae'a)

1. Czynniki NEOAC istnieją realnie

2. Niezmienniczość czynników NEOAC

3. Uniwersalność czynników NEOAC

4. Podstawy biologiczne czynników NEOAC

W swoich późniejszych pracach Costa i McCrae przypisywali wyodrębnionym przez siebie pięciu czynnikom status temperamentu: „ Czynniki reprezentujące Wielką Piątkę mają status cech temperamentu, które nie są produktami środowiska i nie są dyspozycjami powstającymi w wyniku dynamicznej interakcji ze środowiskiem, lecz są niezależnymi siłami, które kierują się własnym, wewnętrznym rozwojem.”

TYPY OSOBOWOŚCI JAKO OKREŚLONA KONFIGURACJA CZYNNIKÓW WCHODZĄCYCH W SKŁAD WIELKIEJ PIĄTKI

• Założenia i korzenie współczesnych typologii osobowości:

Współczesna koncepcja typologiczna jako obiekt analizy przyjmuje indywidualne profile cech osobowości, a za cel taksonomii uznaje wyodrębnienie podstawowych typów osobowości.

Korzenie współczesnej koncepcji typologicznej sięgają wyników prac Blocka (1971), który zidentyfikował trzy stabilne czasowo typy osobowości:

1. Typ odporny - charakteryzuje się dobrym przystosowaniem i dużymi kompetencjami społecznymi,

2. Typ o obniżonej kontroli - charakteryzuje się impulsywnością oraz brakiem zdolności do odraczania gratyfikacji

3. Typ o nadmiernej kontroli - charakteryzuje się silnym zahamowaniem w wyrażaniu emocji.

Dwuwymiarowy model taksonomii typów osobowości (Block)

1. Prężność ego - charakteryzuje zdolność jednostki do elastycznego (versus sztywnego) reagowania na zmieniające się wymogi sytuacji, takie jak stres, konflikt czy niepewność, która jest związana z kompetencjami i z inteligencją społeczną.

2. Kontrola ego - obejmuje tendencję do powstrzymywania (versus wyrażania) impulsów motywacyjnych i emocjonalnych i wiąże się z takimi cechami jak introwersja - ekstrawersja, refleksyjność - impulsywność, internalizacja - eksternalizacja.

• Empiryczna weryfikacja typologicznego podejścia do badań nad osobowością

Trzy podstawowe typy (Block) są możliwe do wyodrębnienia w analizie profili cech, uzyskanych za pomocą dowolnego narzędzia do badania Wielkiej Piątki. Typ odporny charakteryzuje się zrównoważeniem emocjonalnym i ekstrawersją, ugodowością i sumiennością, typ o obniżonej kontroli - małą ugodowością i sumiennością, typ o nadmiernej kontroli odznacza się neurotycznością oraz introwersją. Na tej podstawie została sformułowana teza o kulturowej uniwersalności Wielkiej Trójki typów osobowości oraz ich genetycznym uwarunkowaniu i znaczeniu adaptacyjnym. Wiele współczesnych analiz wskazuje, że - zgodnie z wszystkimi kryteriami metodologicznymi - możliwe jest wyodrębnienie czterech do siedmiu podstawowych typów.

FUNKCJONALNE ZNACZENIE CECH OSOBOWOŚCI

1. Cechy osobowości a osiągnięcia szkolne i akademickie

• najsilniejszy pozytywny wpływ - sumienność, niezależnie od poziomu kształcenia,

• niska ugodowość rzutuje jednoznacznie negatywnie na osiągnięcia uczniów szczególnie agresywnych,

• negatywna rola neurotyczności wzrasta wraz z poziomem kształcenia (niewielka rola w szkole podstawowej, średniej, zdecydowanie negatywna - w kształceniu akademickim)

• otwartość na nowe doświadczenie - znaczenie pozytywne, rośnie wraz z poziomem kształcenia (rośnie aż do znaczenia porównywalnego ze znaczeniem sumienności)

• ekstrawersja - pozytywnie warunkuje osiągnięcia dzieci w młodszym wieku szkolnym, negatywnie - młodzież,

Cechy osobowości a powodzenie zawodowe

• sumienność - pozytywny wpływ niezależnie od zawodu,

• neurotyczność - niewielki negatywny wpływ niezależnie od zawodu,

• pozostałe cechy wydają się mieć znaczenie wyłącznie dla określonych zawodów bądź kryteriów powodzenia zawodowego,

• sumienność, stabilność emocjonalna, ugodowość i ekstrawersja - prospołeczne zachowania (np. pomaganie innym pracownikom, praca ochotnicza na rzecz firmy),

• dla absencji związki z cechami osobowości nie są istotne,

• zachowania dewiacyjne - mała sumienność i ugodowość oraz otwartość,

• częste zmienianie miejsca zatrudnienia - neurotyczność, niska sumienność, niska ugodowość, introwersja i mała otwartość,

• otwartość, sumienność, ugodowość, neurotyczność i ekstrawersja - predykatory wypadków zarówno w pracy jak i na drodze (najbardziej paradoksalny wynik tego opracowania- otwartość jako jeden z najbardziej istotnych predykatorów wypadkowości)

• analiza motywacji do pracy wykazała najsilniejszy jej związek z neurotycznością (-) i sumiennością (+), zaś zadowolenia z pracy - neurotycznością (-), sumiennością(+), ugodowością(+), ekstrawersją(+),

• sumienność, ugodowość i stabilność emocjonalna pozwalają przewidzieć poziom wykonania pracy, a ugodowość i sumienność - efekty pracy w zespole,

• u handlowców - sumienność pozwala przewidzieć zarówno oceny dokonywane przez zwierzchników, jak i obiektywne wskaźniki poziomu wykonania pracy, podobnie jak ekstrawersja,

• Hipoteza „grawitacji” - ludzie wybierają zawody odpowiadające ich predyspozycjom, jednym z czynników wyznaczających preferencje zawodowe są cechy osobowości:

zawody konwencjonalne (np. praca biurowa) - sumienność, mała otwartość,

zawody społeczne (np. nauczyciel) - ekstrawersja, ugodowość, otwartość,

zawody przedsiębiorcze (np. menedżer) - ekstrawersja, sumienność, mała neurotyczność,

zawody badawcze (np. naukowiec) - mała neurotyczność i otwartość,

zawody artystyczne ( np. muzyk) - otwartość,

zawody realistyczne (np. mechanik) - mała neurotyczność,

• Wyniki badań podłużnych, w których cechy osobowości badane w dzieciństwie były odniesione do subiektywnie ocenianego sukcesu zawodowego (zadowolenie z pracy) oraz do zobiektywizowanych wskaźników sukcesu zawodowego (dochodów oraz do statusu społecznego wykonywanego zawodu) badanych w dorosłości - po upływie ponad 50 lat:

1. najlepszy predykator subiektywnie ocenianego sukcesu zawodowego - sumienność, otwartość i mała neurotyczność,

2. statusu społecznego (rangi) zawodu - cechy jw.

3. poziomu dochodów - ekstrawersja, otwartość i mała neurotyczność

3. Cechy osobowości a zaburzenia psychiczne

1. Zaburzenia psychiczne - obejmują trzy kategorie zaburzeń: zaburzenia nastroju, zaburzenia nerwowe i zaburzenia z grupy schizofrenii

• neurotyczność (duże nasilenie), sumienność (małe nasilenie), ekstrawersja i ugodowość (małe nasilenie obu),

• zróżnicowanie cech w poszczególnych grupach klinicznych - ekstrawersja (najniższy poziom w zaburzeniach nastroju, najwyższy - zaburzenia eksternalizacyjne), ugodowość (najwyższy - zaburzenia lękowe, najniższy - schizofrenia i zaburzenia eksternalizacyjne), neurotyczność (najwyższy - zaburzenia nastroju, lękowe i schizofrenia, najniższy - zaburzenia eksternalizacyjne)

2) Zaburzenia osobowości - obejmują osobowość histeryczną, schizoidalną, schizotypową, paranoiczną, unikającą, narcystyczną, zależną, obsesyjno - kompulsyjną, antyspołeczną oraz osobowość z pogranicza.

• wysoka neurotyczność, niska ugodowość, raczej niska ekstrawersja i niska sumienność

• w zakresie każdej z cech istnieją znaczące różnice pomiędzy poszczególnymi typami zaburzeń,

• w odniesieniu do każdego zaburzenia osobowości można wyróżnić specyficzną konfigurację cech osobowości

4. Cechy osobowości a choroby somatyczne

Stwierdzona empirycznie relacja osobowość - choroba może oznaczać:

1. zmiany osobowości następujące pod wpływem choroby

2. wpływ osobowości na stan zdrowia poprzez zachowania ryzykowne dla zdrowia

3. bezpośredni wpływ cech osobowości, prowadzący do zmian fizjologicznych w organizmie,

4. działanie wspólnej zmiennej, np. predyspozycji genetycznych,

5. dwukierunkowe wpływy osobowość - zdrowie

Opublikowane na początku lat 90 - tych wyniki badań ukazały jako predyktora przeżywalności sumienność, a właściwie sumienność z dodatkiem ugodowości (sumienność - niezawodność społeczna: rozwaga, wolność od próżności - egotyzmu, skrupulatność i prawdomówność)

---