Rola administracji w imperiach azjatyckich epoki średniowiecza
ADMINISTRACJA W CESARSTWIE CHIŃSKIM
W czasach panowania dynastii Tang, przypadających na lata od 618 roku do 907, ukształtowały się podstawowe zasady ustroju państwa chińskiego. Powstałe wówczas struktury władzy okazały się na tyle trwałe, że przetrwały bez większych zmian aż do momentu upadku cesarstwa w XX wieku. Posłużyły także za wzór, punkt odniesienia dla innych państw powstających na przestrzeni wieków w całym regionie Azji Południowej i Wschodniej.
Dążenia kolejnych władców z dynastii Tang do utworzenia zjednoczonego, potężnego państwa poprzez zlikwidowanie samodzielnych księstw feudalnych znajdujących się na obszarze cesarstwa doprowadziły do stworzenia urzędu całkowicie lojalnych urzędników cesarskich. Byli oni podporządkowani jedynie ośrodkowi centralnemu. Takie postępowanie władców było pierwszym etapem realizacji założonego celu - centralizacji państwa chińskiego.
Nowi urzędnicy byli na odpowiednim poziomie fachowości i wykształcenia oraz zasad moralnych. Aby zostać takim urzędnikiem konieczne było zdanie państwowego egzaminu sprawdzającego predyspozycje do określonego stanowiska urzędniczego. System pozyskiwania wykształconych, odpowiednich osób do sprawowania władzy urzędniczej legł u fundamentów silnie wykształconego ustroju imperium chińskiego. Tak dobierana kadra urzędnicza była niezbędna do prawidłowego funkcjonowania potężnego państwa. Skrajnie zbiurokratyzowana i scentralizowana administracja wykształciła nowy model ustroju Chin.
W administracji imperium chińskiego istniało dziewięć najważniejszych stanowisk urzędniczych:
- trzej książęta (san-kung), którzy otrzymywali tytuł trzech nauczycieli cesarskich (san-shih) i
tworzyli pewnego rodzaju Radę Cesarską, do której należały funkcje doradcze,
- sześcioro ministrów (liu-pu).
Sprawy państwowe zarządzane były w trzech ośrodkach ( urzędach ):
- w urzędzie ministrów (shang-shu-sheng),
- w kancelarii państwa (men-hsia-szeng), która była równocześnie osobistą kancelarią
cesarską,
- w sekretariacie państwa (chung-shu-sheng), który przygotowywał edykty cesarskie oraz
kierował archiwum państwowym.
Urząd ministrów kierowany był przez premiera. Dla sprawniejszego funkcjonowania urząd ten podzielony został na sześć ministerstw:
- ministerstwo urzędników (li-pu)- nadzorujące funkcjonowanie wszystkich państwowych
urzędów oraz organizujące system egzaminów państwowych na urzędników,
- ministerstwo rytów- kontrolowało ono przestrzeganie ceremoniałów dworskich, porządku
uroczystości państwowych itd.,
- ministerstwo robót publicznych (kung-pu)- które prowadziło najważniejsze strategicznie
inwestycje państwowe a także koordynowało państwową politykę gospodarczą,
- ministerstwo sprawiedliwości (hsing-pu) - stanowiło prawa, określało system kar itd.,
- ministerstwo finansów (hu-pu) - czuwało nad systemem skarbowym w państwie,
wyznaczało podatki,
- ministerstwo wojny (ping-pu) - było odpowiedzialne za obronność kraju i nadzorowało
wojsko.
Ważną rolę pełniła w chińskim cesarstwie Rada Cenzorów, która przede wszystkim kontrolowała urzędników państwowych pod kątem przydatności moralnej do pełnienia urzędów. Składała się z prezydenta, dwóch wiceprezydentów, sześciu cenzorów dworskich i piętnastu inspekcyjnych. Fachowe kadry dla administracji państwowej kształcone były w akademii cesarskiej, będącej charakterystycznym elementem dla chińskiego systemu ustrojowego.
Państwo składało się z około trzystu departamentów (chou). Każdy z nich podzielony był na przeciętnie pięć okręgów (hsien). Tworzono również jednostki kontrolne ( tao ), na których obsadzano inspektorów w charakterze kontrolerów cesarskich.
W czasach panowania Mongołów w Chinach przypadających na okres między XIII a XIV wiekiem,
zachowane zostały bez większych zmian podstawowe instytucje administracyjne. Wprowadzono jednak pewne zmiany, między innymi administrację cywilną została oddzielona od administracji wojskowej, na stanowiskach kierowniczych zasiedli Mongołowie, dla Chińczyków natomiast przeznaczono stanowiska o mniejszym znaczeniu.
Przez Mongołów stworzona została także nowa jednostka podziału administracyjnego, nazwana prowincją (sheng). Zlikwidowano departamenty, zaś pośrednim szczeblem pomiędzy tao a okręgami zostały prefektury (fu).
ADMINISTRACJA W IMPERIUM INDYJSKIM
Wprowadzenie sułtanatu delhijskiego w okresie po podbiciu Indii przez Arabów było pierwszym poważnym przedsięwzięciem ustrojowym na ich terenie. Państwem kierował sułtan, łączący w jednym urzędzie władzę świecką i religijną. Jego zastępcą a zarazem współpracownikiem był główny wezyr. Sprawował on opiekę również nad systemem skarbowym, a w szczególności zaś nad podatkami.
Państwo dzieliło się na prowincje, których było ponad dwadzieścia. Każdą prowincją rządził namiestnik (wali). Namiestnikiem zostawał zazwyczaj członek rodziny sułtana lub osoba z elity muzułmańskiej. Sprawował on władzę nad administracją, sądownictwem i wojskiem w prowincji. Pełnił również funkcję zwierzchnika religijnego na danym obszarze.
Prowincje podzielone były na okręgi (pargany), na czele których stali starostowie, wyznaczeni przez namiestników na stanowiskach. Były to tylko osoby wyznające islam. Zmiany nie dotknęły tylko najniższych szczebli władzy na wsiach, gdzie pozostawiono stary system indyjski.
Podbój Indii przez Mongołów nie wpłynął w większym stopniu na dotychczasowy model ustrojowy. Istotną zmianą było jednak wzrost arystokracji mongolskiej wywodzącej się z elit rodowo - plemiennych.
Najwyższa władzę w państwie sprawował cesarz - imperator.
Do niego należała władza prawodawcza, wykonawcza, sądownicza, wojskowa i religijna. Ograniczało to w pewnym stopniu dotychczasowe urzędy, przede wszystkim zaś urząd wezyra.
Nadal natomiast istniał urząd czterech ministrów zarządzających najważniejszymi resortami w państwie:
dywan - który zarządzał sprawami finansowymi,
mir bachsza - zajmujący się sprawami wojskowymi,
mir saman - jako minister do spraw gospodarki ( rzemiosła i handlu ),
sadr - us - udur - odpowiadający za prawidłowe funkcjonowanie wymiaru
sprawiedliwości.
Za czasów panowania Mongołów bardzo rozbudowano aparat państwowy. Skutkiem tych zmian była duża większa ilość powstałych stanowisk administracyjnych. Obejmowały one ponad trzydzieści rang. Urzędnicy piastujący te stanowiska otrzymywali gigantyczne uposażenia, co świadczyło o wyjątkowej sprawności aparatu skarbowego.
Rozbudowie uległy także szczeble administracji w terenie. Zmniejszono ilość prowincji do piętnastu, a na ich czele powołano nazimów, wspieranych przez czterech urzędników:
poborcę podatków,
dowódcę wojskowego,
zwierzchnika sądowego,
urzędnika odpowiedzialnego za porządek publiczny.
Władcy prowincji posiadali bardzo silną pozycję, co w pewien sposób wpływała na osłabienie władz centralnych.
Olbrzymie koszty, jakie były konieczne na utrzymanie tak wielkiego rozmiaru aparatu państwowego znacznie zmniejszały budżet państwa i w efekcie wpłynęły na upadek imperium indyjskiego.
ADMINISTRACJA W CESARSTWIE JAPOŃSKIM
Japonia, będąca zjednoczoną monarchią, posiadała ustrój o silnej władzy centralnej należącej do cesarza (tenno). Ważną rolę odgrywała ponadto starszyzna rodowo - plemienna, z której z czasem wykształciła się nowa elita arystokratyczna o charakterze ściśle wojskowym. Arystokracja ta przez długi czas zajmowała główną pozycję.
Tak wykształcona arystokracja wojskowa jest uznawana za jedną z bardziej charakterystycznych cech ustroju państwa japońskiego. Rola, którą odgrywała wojskowa arystokracja uniemożliwiła wytworzenie stałego, silnego ośrodka władzy cesarskiej. Spowodowało to w efekcie stan wewnętrznego rozbicia państwa.
Cesarz japoński pełnił przede wszystkim funkcję najwyższego dowódcy wojskowego, kierującego sprawami państwowymi w zakresie polityki wewnętrznej. Odpowiadał tu głównie za sprawy sądownicze. Miał też doniosłe znaczenie w polityce zagranicznej.
W cesarstwie japońskim wykształcił się model dominacji wąskich warstw przywódczych: patriarchów rodowych, władców plemiennych, a później także i starszyzny rodowo - plemiennej, z czasem przekształconej w arystokrację wojskową. Od ich zdania i opinii cesarz był w dużym stopniu uzależniony.
Reformy Taika z połowy VII wieku wywarły duży wpływ na ukształtowanie aparatu państwowego. Wzorował on się na doświadczeniach imperium chińskiego. Dokonał reformy w zakresie posiadania ziem, które w całości upaństwowił. Od tego momentu wyłącznie cesarz mógł nadawać ziemie zgodnie z prawem. Wprowadzono również zasadę powszechnego poddaństwa cesarzowi, czego wyrazem był obowiązek świadczenie danin na rzecz dworu cesarskiego. Na szczeblu centralnym aparat państwowy składał się odtąd z ośmiu ministerstw kierowanych przez cesarza za pośrednictwem kanclerza. Kanclerz zyskał wówczas status drugiej najważniejszej osoby w państwie po cesarzu. Został także zwierzchnikiem aparatu administracyjnego. W wyniku podziału państwa utworzono prowincje i okręgi, którymi rządzili urzędnicy mianowani i podporządkowani władzy centralnej. Wprowadzone reformy nie utrzymały się jednak zbyt długo i dość szybko zastąpiono je innymi.
Kolejnym modelem ustrojowym w państwie japońskim był, ukształtowany w X- XII wieku, tak zwany szogunat.
Najważniejszą funkcją w państwie został szogun, będący równocześnie najwyższym dowódcą wojskowym. Początkowo szogunów powoływali cesarze, z czasem jednak tytuł ten stał się tytułem dziedzicznym. Opierając się na wykształconej arystokracji wojskowej, głównie zaś na szerokich zastępach rycerskich - szlacheckich, tak zwanych samurajach, szogunowie stali się z czasem główną instytucją państwową.
System rządów szogunów określano jako bakufu. Zmiany w państwie pozwoliły na znaczne usamodzielnienie się najpotężniejszych przedstawicieli arystokracji wojskowej do tego stopnia, że stali się wkrótce warstwą książęcą z przysługującymi odtąd tytułem daimyo.
Tak wykształcona forma ustroju państwa japońskiego przetrwała bez istotniejszych zmian aż do końca XVIII wieku.
ADMINISTRACJA W IMPERIUM PERSKIM
Władza królewska w państwie Partów posiadała wiele ważnych uprawnień, zwłaszcza w zakresie kierowania polityką państwową, dowództwa wojskowego oraz sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Król posiadał specjalne ciało doradcze, tak zwaną Radę Członków Domu Panującego. W jej skład wchodziły przede wszystkim osoby spokrewnione z panującym, a także członkowie Senatu, składającego się z dostojników państwowych, władców państw podporządkowanych Persji oraz przedstawiciele najważniejszych rodów arystokratycznych w monarchii. Do nich należało ważne uprawnienie zatwierdzania po śmierci króla jego następcy.
Istotne znaczenie odgrywała w państwie także grupa tak zwanych magów, składająca się z kapłanów. Wchodziła ona również w skład Senatu.
Podstawą polityki państwowej w terenie była instytucja satrapów rządzących prowincjami. Wyznaczony obszar posiadał dużą autonomię wewnętrzną. Nie zwolniony był jednak z ciążących na nim obowiązkach określonych świadczeń na rzecz króla. Zazwyczaj obowiązki te dotyczyły opłacania ustalonego trybutu.
Także miasta cieszyły się znaczą autonomią wewnętrzną, czego wyrazem było posiadanie własnego samorządu. Dużą autonomię posiadała również ludność żydowska, licznie zamieszkująca imperium perskie.
W III wieku, po przejęciu władzy przez Sasanidów, wprowadzono zasadnicze zmiany w ustroju państwa. Zrezygnowano z wcześniejszych rozwiązań i postawiono na wzmocnienie władzy królewskiej. Model ustroju monarchii perskiej stworzony przez Sasanidzi charakteryzował się silnie scentralizowanym aparatem państwowym. Istniała zasada nieograniczonej władzy królewskiej wspieranej przez elity arystokratyczne i warstwy kapłańskie. Wprowadzono rygorystyczne regulacje dotyczące funkcjonowania monarchy i jego dworu. Ogromnie ograniczono dostęp do osoby króla w ten sposób, że tylko limitowane, wąskie grono dostojników państwowych i religijnych miało możliwość widywania go. Władca traktowany był jak bóg, oddawano mu cześć boską. Pomimo tak znacznego wzmocnienia władzy monarszej, w istniejącym obyczaju prawny nadal zezwolono była detronizacja władcy, łącznie ze skazaniem go na śmierć. Z czasem wykształcił się model monarchii dziedzicznej z elekcją w obrębie rodziny królewskiej. Miało to wpływ w pewnym stopniu na skrajny despotyzm monarszy.
Istotne znaczenie w państwie odgrywała warstwa kapłańska, która wywodziła się z medyjskiego rodu Magów. Miała ona liczne przywileje, wyróżniające ją znacznie spośród innych warstw społeczeństwa. Drugą najważniejszą osobą, obok monarchy, był natomiast naczelny mag (mobadan mobad).
Cała organizacja państwa podporządkowana była potrzebom militarnym. Podstawowym dochodem kasy finansowej państwa stał się podatek gruntowy opłacany przez wszystkich posiadaczy ziemskich.
Główny sekretarz ( eran dibirbed ) oraz naczelny dowódca ( spahbedan spahbed ) byli najważniejszymi urzędnikami w państwie.
Istotną rolę pełnili również mistrz ceremonii i majordomus mający zwierzchnictwo nad służbą dworską. Ważną funkcję miał sekretarz króla, który protokołował wypowiedzi oraz decyzje władcy. Był równocześnie także szefem kancelarii i archiwum. Zwierzchnictwo nad administracją cywilną należało do pierwszego ministra ( framatar ), zastąpiony później przez wielkiego ministra ( wuzurk framatar ). Podlegali mu:
dapirtat - który kierował sekretarzami,
hargpad - będący naczelnikiem pionu podatkowego,
szahrha- markar - zwierzchnik elity urzędniczej.
Zmianie uległ również zarząd terytorialny. Znacznie wzrosła ponownie pozycja satrapów Ściśle podporządkowani władzy centralnej urzędnicy stali się wkrótce głównym instrumentem realizacji polityki państwa w terenie.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.