METODYKA NAUCZANIA JĘZYKA POLSKIEGO W SZKOLE ŚREDNIEJ
M. to praca zbiorowa przygotowana z inicjatywy i przy współpracy Instytutu Pedagogiki. Prace nad przygotowaniem tej pozycji rozpoczęły się w roku 1963, kiedy program nauczania języka polskiego w liceum nie był jeszcze skrystalizowany i nie wiadomo było jak będą wyglądać podręczniki z tego zakresu.
M. omawia zagadnienia ogólne i nie może zastępować uwag metodycznych do realizacji programu. Przedstawione zjawiska i problemy próbuje ująć w perspektywie historycznej.
M. powstała by pomóc nauczycielowi.
1. Z. Libera - Rola języka polskiego w procesie dydaktyczno -wychowawczym.
Mówiąc o języku polskim jako przedmiocie nauczania w liceum mamy na myśli trzy jego działy:
Naukę o literaturze z elementami historii literatury
Naukę o języku
Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu
Autor stawia sobie pytanie -Czym jest literatura i jaka rolę odgrywa w życiu młodych ludzi?
Mówi, ze stanowi ona potężny środek oddziaływania ideowego i estetycznego. Dostarcza przeżyć, ma walory poznawcze - na przykładzie życia postaci literackich, ich losów, poznajemy skomplikowane wnętrze ludzkie, a to prowadzi do ogólniejszej refleksji- mianowicie, że poznajemy motywację ludzkich czynów, ich postawę wobec życia.
Autor mówi, że poprzez takie zabiegi literatura staje się dla nas samych źródłem samopoznania.
Wnikliwa analiza charakterów postaci literackich ostrzega przed schematyzmem i uproszczeniem sądów o ludziach.
Pojawia się postulat aby rozpatrywać literaturę w perspektywie historycznej, pozwoli to zrozumieć przemiany w sztuce i literaturze. Historyczny punkt widzenia pozwala lepiej niż każdy inny dostrzec zależność zjawisk literackich od przemian historycznych w dziejach narodu.
Literatura ma wytworzyć w uczniu odpowiednie dyspozycje, które by pozwoliły przeżywać utwór uczuciowo jak tez oceniać go krytycznie według jego wartości uczuciowo - artystycznej.
Literatura powinna być źródłem rozrywki i przyjemności.
Nauka o języku
Nauka o języku w liceum stanowi według autora wyższy stopień wtajemniczenia w dziedzinie językoznawstwa. Wprowadza ucznia w problematykę z zakresu gramatyki historycznej i z historii języka literackiego, zagadnienia związane z frazeologią i stylistyką, elementy dialektologii i leksykografii oraz wszystko to, co nazywa się kulturą języka.
Nauka o języku wspomaga w sprawnym użytkowaniu tegoż języka
Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu
Zadaniem ćwiczeń jest kształcenie sprawności językowej w mowie i piśmie, wdrożenie do jasnego poprawnego wypowiadania się w języku ojczystym.
Zadaniem ćwiczeń jest tak przygotować młodzież by umiała się wypowiedzieć na różne tematy życiowe, moralne, społeczne, polityczne, gospodarcze, kulturalne aby potrafiła logicznie konstruować swoje wypowiedzi i właściwie uzasadniać własne stanowisko.
Jako, że jest to liceum autor proponuje przygotowanie uczniów do metod pracy na wyższych uczelniach poprzez nabycie umiejętności sporządzania krótkich referatów i prowadzenia notatek na lekcjach.
Autor wyróżnia jeszcze jeden dział -Współczesne życie literackie i kulturalne
Łączy się ono z nauką o literaturze ponieważ uwzględnia lekturę współczesnych utworów poetyckich i prozaicznych, artykułów, reportaży, felietonów czy rozprawek krytycznych ale wskazuje także na wybrane słuchowiska radiowe i widowiska telewizyjne, przedstawienia teatralne, filmy i wystawy. Wprowadza w aktualna problematyk życia kulturalnego.
2. Władysław Szyszkowski - Literatura jako przedmiot nauczania w szkole średniej ( zarys historyczny)
Nauczanie literatury w szkole pod zaborami
Okres międzywojenny
Nauczanie lit w Polsce Ludowej
Metodyka historii literatury
Znajomość faktów i pojęć z zakresu historii politycznej i gospodarczo - społecznej, częściowo także z zakresu historii kultury, powinni uczniowie zasadniczo zdobywać na lekcji historii. Nie zawsze jednak tok nauczania historii literatury idzie równolegle z tokiem nauczania historii. Toteż powinna być stała kontrola i uzupełnianie tych wiadomości.
Szyszkowski mówi w swoim artykule o pomocach takich jak słowniczki sporządzane na lekcjach przez uczniów, tablice, zestawiające obok siebie najważniejsze zdarzenia z dziejów politycznych, gospodarczo - społecznych i kulturalnych pewnej epoki.
Życie i twórczość pisarzy
Pozytywistyczny kierunek badań literackich przywiązywał wielką wagę do wszelkich szczegółów biograficznych. Następnie tzw. „duchoznawczy” kierunek zapoczątkowany w Niemczech a na gruncie polskim częściowo reprezentowany przez Juliusza Kleinera dążył raczej do nakreślenia ogólnej sylwetki duchowej pisarza oraz najważniejszych przełomów w jego rozwoju duchowym.
Wreszcie kierunek fenomenologiczny, którego polskim przedstawicielem jest Roman Ingarden - przedmiotem badania może być dzieło literackie jako gotowy produkt, niezależnie od okoliczności jego powstania. Jeżeli zaś chodzi o szkolnictwo to dopiero z początkiem XX w punkt ciężkości zaczął się przesuwać z informacji o życiu pisarza na samo dzieło.
Autor zwraca uwagę na związki życia i twórczości pisarzy z najbliższym regionem tj. okolicą w której znajduje się szkoła. Zachęca do zwiedzania muzeów imienia poszczególnych artystów
Tworzenie albumów poświęconych poszczególnym pisarzom.
Syntezy końcowe
Taka synteza powinna być jakby pomostem rzuconym między wstępnymi wiadomościami historycznoliterackimi a twórczością poszczególnych pisarzy i całego okresu historycznego, przy czym materiału do tej budowy powinny dostarczać cegiełki zbierane starannie w toku opracowywania poszczególnych utworów oraz przy innych sposobnościach.
Synteza to powtórzenie i poszerzenie ogólnych uwag dotyczących twórczości najwybitniejszych pisarzy.
Metodyka lektury
Przy poznawaniu tekstu należącego do kanonu literatury pięknej powstają wyższe układy znaczeniowe, dzięki poszczególnym ujęciom przedmiotów i ich stosunków, występujących w różnych miejscach tekstu, dzięki różnym fazom sytuacyjnym, które scalają to, co nazywamy światem przedstawionym.
Obok myślenia ważną rolę w tym procesie odgrywa wyobraźnia , która wypełnia miejsca nie do określenia. Recepcja tekstu literackiego może być różna zależnie od doświadczenia życiowego ucznia, poziomu jego kultury intelektualnej, wyobraźni.
Zakres rozbioru literackiego
Tutaj problematyka zagadnień dotyczy ustalenia tematyki dzieła, pojawiają się problemy gdyż zbyt szeroko ujęty temat ma charakter ogólnikowy i nie przyczynia się do poznania utworu. Tematem twierdzi Timofiejew jest to, co pisarz przedstawia w swoim utworze, a ideą to, co chce powiedzieć o tym swoim przedstawieniu, jego ocena. Stąd pojawia się określenie jednoczące oba te punkty widzenia, pojęcie osnowy ideowo - tematycznej utworu.
Jerzy Pelc rozróżnia trzy rodzaje ładunku ideologicznego dzieła: zawartość ideologiczną, ideę przewodnią i sens ideologiczny, przy czym każdy z nich znajduje oparcie w samym tekście. Natomiast przez ideologię rozumie jak gdyby morał, który pozostawiony jest domyślności czytelnika, ale nie tkwi w samym tekście.
Refleksje owe powinny nasunąć się młodzieży już podczas samodzielnej lektury. Dobry punkt rozważań według autora może stanowić sam tytuł utworu, motto, przedmowa autorska czy głosy współczesnych mu krytyków.
Analizę charakteru postaci musi poprzedzić zbadanie stosunku do niej czytelników książki.
Lektura a teoria literatury
Uczeń rozróżnia w utworach fabularnych narrację i tzw. komentarz odautorski, w utworach lirycznych znajduje bezpośrednie wyznania i towarzyszące im obrazy poetyckie,
Wiedza o postaci - monologi liryczne, relacja odautorska, przeżycia wewnętrzne.
Postać może występować w różnych środowiskach, różny może być zasób i układ zdarzeń składający się na pojęcie fabuły.
Utwory dramatyczne -tragizm, komizm, zakończenia otwarte zamknięte.
Poezja - podmiot liryczny monolog liryczny, liryka bezpośrednia i pośrednią
Lektura a historia literatury
Obok cech gatunkowych w dziele literackim tkwią ważne elementy, które trzeba naświetlić z punktu widzenia historycznoliterackiego. Należą do nich takie cechy jak: ideologia utworu, świat w nim przedstawiony, jego cechy kompozycyjne i językowe.
Na pierwszy plan wysuwa się ideologia - stanowi ona główny punkt wyjścia do omawiania utworu i rozważania różnych jego składników. Dzieło trzeba ukazać w kontekście historycznym biorąc pod uwagę nie tylko prądy literackie i artystyczne, lecz także ówczesne systemy filozoficzne, stosunki polityczne, ekonomiczno - społeczne.
Ideologia określonego utworu literackiego jest przede wszystkim owocem samodzielnych przemyśleń autora w obliczu różnych czynników, na tle których kształtują się jego poglądy na świat i życie. Na szczególna uwagę zasługują w utworze postaci literackie - które skupiają zazwyczaj rysy typowe dla pewnych okresów historycznych.
Uczniowie powinni orientować się jak w poszczególnych okresach układał się stosunek języka artystycznego do języka ogólnonarodowego.
Celem przewodnim powinno być przekonanie, ze każdy utwór w jakiś swoisty sposób jest związany ze swoją epoka i ślady tej epoki da się w nim odnaleźć.
Lektura czasopism społeczno - kulturalnych
3.Barbara Bartnicka i Michał Jaworski - Nauka o języku
zarys historyczny
cele nauki o języku w szkole średniej
Głównym celem nauki o języku miało być bądź to wyposażenie uczniów w obszerną systematycznie uporządkowana wiedzę,, bądź rozwijanie zdolności poznawczych młodzieży, bądź przygotowanie jej do praktycznego działania.
Czynnikiem niezbędnym do opanowania wiedzy i posługiwania się nią w praktyce są odpowiednie predyspozycje intelektualne, co składa na barki nauczycieli rozwijanie zdolności poznawczych uczniów. Zgodnie z tymi zasadami szkoły cele ogólne nauki o języku w zakresie umysłowego kształcenia młodzieży w liceum można by sformułować w następujący sposób:
poznanie języka jako środka porozumienia społecznego i narzędzia poznania teraźniejszości i przeszłości, a więc zarówno współczesnej polszczyzny, jak i podstaw historycznego rozwoju języka.
kształcenie sprawności językowej młodzieży, wyrabianie umiejętności poprawnego, jasnego i estetycznego wypowiadania się w mowie i piśmie.
wdrażanie na materiale językowym do ścisłego, logicznego myślenia.
Organizacja i metody nauki o języku w liceum
Cele nauki o języku a organizacja pracy dydaktycznej i jej metody
Chcąc osiągnąć zamierzone cele kształcące, musimy dążyć do takiej organizacji pracy poznawczej uczniów i starać się o taki dobór metod, aby wzbudzić zainteresowanie intelektualne uczniów, aktywizować i rozwijać ich myślenie, wywoływać w nich w miarę możliwości postawę badawczą wobec zagadnień językowych.
Niezbędnym warunkiem praktycznego wyzyskiwania wiedzy jest stałe przestrzeganie zasady wiązania teorii z praktyką, a mianowicie wyzyskiwania praktyki językowej dla dociekań teoretycznych oraz konkretyzacji teorii językowej na praktycznych przykładach.
Metody nauczania w zakresie nauki o języku w szkole średniej.
Aby stwierdzić czy dana metoda jest odpowiednia w odniesieniu do nauki o języku, trzeba wziąć pod uwagę cele nauczania przedmiotu, treść a także warunki w jakich odbywa się praca. Należy więc rozpatrzyć następujące kwestie:
czy i w jakiej mierze poszczególne metody sprzyjają spełnieniu poznawczych, praktycznych i kształcących celów nauczania?
które metody najbardziej odpowiadają treści poszczególnych działów i tematów nauki o języku?
w jakiej mierze wybór metod nauczania zależy od warunków pracy dydaktycznej, a więc np. od zakresu materiału, czasu jakim dysponujemy na jego opracowanie, wiadomości i umiejętności uczniów oraz wyposażenia szkoły w pomoce naukowe?
Według tradycyjnej klasyfikacji metod wyróżniamy dwie grupy: metody podające i poszukujące( nauczanie problemowe) oraz metody wdrażania młodzieży do działania.
Władysław Słodkowski - Organizacja i metody pracy nauczyciela i ucznia
Pojęcie organizacji pracy w ogólnym jej rozumieniu, obejmuje planowanie tej pracy, związane z nią czynności, środki materialne oraz urządzenia i przeprowadzenie jej w określonym z góry porządku.
Dobrze zorganizowana praca jest koniecznym warunkiem skutecznej nauki szkolnej. Każdorazowo przemyślane, wnikliwie zaplanowane i trafnie przeprowadzone czynności organizacyjne wpływają w zasadniczy sposób na:
uzyskanie przez uczniów dobrze zrozumianych i przyswojonych treści nauczania,
kształcenie pewnych cech umysłu i charakteru uczniów, jak systematyczność, zamiłowanie do porządku, zaradność, samodzielność pracy
aktywizację procesu myślenia uczniów oraz ich działania
kształtowanie się aktywnej postawy wobec życia, nabywanie określonych przekonań, wyrabianie postaw moralno- społecznych.
K. Lech wyróżnił pięć zasad i uznał je za szczególnie ważne w procesie nauczania i uczenia się w szkole:
Zasada ekonomii -gospodarność w pracy. Mieści się w niej problem celowości, wydajności i oszczędności pracy.
Zasada humanizacji pracy - stworzenie takich warunków aby raca dla nauczyciela i ucznia stała się jak najgłębiej pojętym zadaniem osobistym.
Podkreśla się tu konieczność kooperacji i harmonii w pracy zespołu.
Mówi się o porządku, ładzie i karności w pracy.
Wysuwa się tu na czoło problem racjonalizacji czyli stałego sprawdzania w praktyce wartości ustalonej organizacji, wykrywania dzięki temu jej braków i doskonalenia przez doświadczenie form i metod organizowanej pracy.
Nie bez znaczenia jest warsztat pracy nauczyciela w skład którego powinny wejść: biblioteka podręczna (teksty literackie, opracowania krytyczne, prace monograficzne, wydawnictwa z zakresu ogólnej metodyki przedmiotu, poradniki i przewodniki metodyczne, program nauczania, podręczniki i wypisy, słowniki i encyklopedie); roczniki czasopism, zbiory ilustracji, fotografii, fotokopii, podręczne pomoce naukowe.
Do głównych form organizacji pracy nad językiem polskim trzeba zaliczyć: pracę lekcyjną, pracę pozalekcyjną i pracę domową.
Planowanie pracy nauczyciela
Tadeusz Kotarbiński mówi o potrzebie planu każdej pracy i wyróżnia aż 11 cech dobrze opracowanego planu. Większość z nich szczególnie szczególnie ważnych dla pracy polonisty, takich jak: celowość, racjonalność, sprawność, giętkości operatywność, szczegółowość i długodystansowość, wykonalność.
Wskazuje się zazwyczaj na wykonanie przez nauczyciela planów pracy rocznej i konspektów każdej jednostki metodycznej.
Przystępując do opracowania na dany rok szkolny planu( zarówno ogólnego planu zajęć jak również rozkładu materiału programowego) nieodzowne jest dokładne zaznajomienie się z projektem planu dydaktyczno - wychowawczego szkoły, programem nauczania własnego przedmiotu, oraz programami przedmiotów pokrewnych, z obowiązującymi dla danych klas podręcznikami. Nauczyciel polonista powinien zwrócić uwagę głównie na poznawcze, kształcące i wychowawcze cele własnego przedmiotu nauczania.
Korelacja nauczania literatury z innymi przedmiotami w szkole. Autor postuluje ustalenie związków pewnych treści języka polskiego z programem historii i języków obcych, aby wiedzieć do jakich wiadomości uczniów można się będzie odwoływać przy opracowywaniu danego tematu.
Ważną sprawą jest również sposób oznaczania danych treści w rozkładzie nauczania. Czyni się to różnie bądź przez zapis hasła programowego z wymienieniem często twórcy lub dzieła, bądź to przez wyróżnienie tylko nazwiska autora i tytułu dzieła, podlegających omówieniu w danym okresie czasu.
Rozkład nauczania języka polskiego powinien uwzględnić następujące rubryki: lektura wiadomości z historii i teorii literatury, ćwiczenia w mówieniu i pisaniu, nauka o języku, wiadomości o współczesnym życiu literackim.
Organizacja i metody pracy lekcyjnej
W nauczaniu języka polskiego jednym z podstawowych celów jest rozwijanie myślenia uczniów. Kierowanie przez nauczyciela rozwojem myślenia uczniów występuje bowiem jako treść pracy organizacyjnej i jako sam wynik organizacji tej pracy w procesie nauczania i uczenia się. Wynika to z faktu, ze ogólne cele np. nauczanie literatury i dostosowany do nich materiał programowy wyznaczają określone sytuacje które na lekcji nauczyciel powinien wywołać, aby stworzyć właściwa atmosferę pracy dla realizacji zadań tego przedmiotu.
Sytuacje stwarzane w procesie nauczania zarówno przez nauczyciela jak i przez uczniów powinny wywołać różnorodne czynności myślowe: a więc przede wszystkim analizę treści pojęć, syntezę zagadnień prowadząca do wniosków, uogólnień i sądów. Sytuacje te mogą mieć charakter poznawczy, kształcący, wychowawczy lub tez estetyczny.
6