Dominujące problemy teoretyczne i praktyczne pedagogiki pracy.
A.J.
Przez pedagogikę pracy rozumiemy dyscyplinę pedagogiczną, której przedmiotem zainteresowań i badań naukowych są problemy wychowania przez pracę, kształcenia politechnicznego, przygotowania do pracy zawodowej i doskonalenie ogólnego oraz zawodowego pracowników, a także problemy wychowawcze zakładu pracy.
Podstawową jednostką organizacyjną jest zakład pracy. Przez zakład pracy rozumiemy każdą, w określony sposób wyodrębnioną, jednostkę organizacyjną która zatrudnia pracowników i funkcjonuje na zasadach precyzujących jej powstanie i działanie. W realnym środowisku życiowym zakład pracy nie jest określony w jednolity sposób. Dlatego też inna będzie definicja zakładu pracy podana przez ekonomistę, prawnika, socjologa, technika czy pedagoga pracy.
Pedagog pracy definicję zakładu pracy będzie interpretował jako określony system społeczny i jako określone środowisko wychowawcze. Natomiast podstawowym zadaniem każdego zakładu pracy jest zaspokojenie stale rosnących potrzeb społeczeństwa. Odbywa się to na płaszczyźnie ogólnospołecznej (zakład pracy zajmuje określone miejsce w systemie społecznym kraju), i płaszczyźnie indywidualnej (występuje relacja - zakład pracy - pracownik).
Zanim to jednak nastąpi każdy człowiek musi przejść w swoim życiu przez określone obszary problemowe. Pierwszym z nich jest pedagogika przedzawodowa, w którym jednostka rozważa nad wyborem zawodu zgodnie z warunkami osobistymi i potrzebami społecznymi. W obszarze tym mieści się kształcenie ogólne widziane jako podstawa kształcenia zawodowego, wychowanie przez pracę realizowane w domu rodzinnym i przedszkolu i w szkole, aż wreszcie przyuczenie do zawodu realizowane głównie w szkole ogólnokształcącej i zawodzie pracy. Sumując chodzi tu o zbliżenie dzieci i młodzieży do pracy, pozytywnego do niej stosunku. Drugim obszarem jest pedagogika zawodowa. Zawiera ona bowiem kształcenie ogólnozawodowe i specjalistyczne, prowadzące do uzyskania kwalifikacji zawodowych oraz warunkujące przydatność zawodową, wysokość wydajność i zadowolenie z wykonywanej pracy. W zakresie tym zostają nam przekazane cele, treści i programy kształcenia i wychowania zawodowego, formy, warunki skuteczności i wyniki kształcenia zawodowego, wreszcie orientacja i poradnictwo zawodowe oraz struktura i organizacja kształcenia zawodowego. Trzecim obszarem problemowym jest pedagogika zakładu pracy. Tu natomiast zakład pracy obejmuje doskonalenie zawodowe realizowane w całym okresie aktywności zawodowej pracownika i prowadzące do nieustannego wzbogacenia osobowości oraz mistrzostwa w zawodzie. Pedagogikę zakładu pracy obejmuje także dokształcenie zawodowego pracujących. Do ostatniego obszaru zaliczymy naukowe i metodologiczne podstawy pedagogiki pracy. Zachodzą tu związki pedagogiki z innymi dyscyplinami naukowymi, teoretyczne podstawy kształcenia i doskonalenia zawodowego, problemy zawodoznastwa, problemy osobowości i postawy zawodowej ze szczególnym uwzględnieniem wiedzy i świadomości zawodowej oraz problemy peolentologiczne i metodologiczne.
Rola pracy w życiu człowieka jest ogromna, gdyż praca stanowi niezbędny warunek egzystencji wyznacznik miejsca człowieka w społeczeństwie, czynnie kształtujący osobowość. Wpływa ona na fizyczny rozwój człowieka, dostarcza doznań estetycznych, przynosi radość i zadowolenie, wyzwala inicjację i twórczą aktywność myślową.
Pracę zatem należy traktować jako powołanie, źródło zaspokajania potrzeb materialnych, zarobkowania, szansę samorealizacji a tym samym jako kategorię pedagogiki pracy. Dlatego każdy człowiek sprawny fizycznie i psychicznie ma prawo do uzyskania określonych kompetencji oraz kwalifikacji zawodowych, które umożliwiłyby mu podjąć pracę, za którą otrzyma minimum środków gwarantujących mu i jego rodzinie godne warunki życiowe. Gdyż każda praca ludzka pomimo jej ciężaru jest naszą potrzebą, naszą radością, jest wielkim błogosławieństwem ludzkości. Jednakże we współczesnym świecie coraz trudniej o pracę. Bezrobocie stało się podstawowym problemem społecznym. Człowiek chcący pracować zawodowo nie może znaleźć zatrudnienia, a przy tym nie odczuwa godności osobistej, nie kształtuje pozytywnych cech charakteru, nie zaspokaja potrzeb materialnych jak i duchowych, nie realizuje się i nie rozwija. W przyszłości jeśli zjawisko ciągle wzrastającego bezrobocia nie zostanie zlikwidowane to będzie miało negatywny wpływ także na poziom bezpieczeństwa pracy. W sytuacji nadmiaru siły roboczej pracodawcy mogą mniej liczyć się z zachowaniem standardów bezpieczeństwa, a pracownicy będą zgadzać się na pracę w warunkach uciążliwych, szkodliwych lub niebezpiecznych.
Od współczesnego pracownika oczekuje się wyższych i wielostronnych kwalifikacji oraz kompetencji. Kwalifikacje należy interpretować jako „układ celowo ukształtowanych cech psychofizycznych człowieka, warunkujących jego skuteczne działanie zawodowe.” Wyróżniamy trzy rodzaje kwalifikacji:
społeczno-moralne;
fizyczne i zdrowotne;
zawodowe.
Pedagogika pracy szczególną uwagę zwraca na kwalifikacje zawodowe, które określane są jako układy umiejętności i wiedzy zawodowej oraz układy osobowościowe. W latach 80 tych powstał jeszcze nowy rodzaj kwalifikacji tzw. „kluczowych”. Wiąże się to ze zmianą wyposażenia technicznego, czyli w szerszym znaczeniu komputeryzacją robotników kwalifikowanych.
Zaś pod pojęciem kompetencji kryje się zdolność do czegoś, zależną od znajomości, wchodzących w nią umiejętności, sprawności, jak i od przekonania od posługiwania się tą zdolnością. Chodzi tu więc o wykorzystywanie zdolności do posługiwania się wyuczonymi umiejętnościami dla efektywnego radzenia sobie w otaczającym świecie . W strukturze kompetencji i kwalifikacji zawodowych wyróżniamy :
pracowników bez kwalifikacji
pracowników przyuczonych do zawodu
pracowników wykwalifikowanych
pracowników wysoko wykwalifikowanych
Pracownik bez kwalifikacji jest to osoba, która nie posiada żadnego wykształcenia zawodowego. Pracownik przyuczony do zawodu to taki, który zdobył minimum przygotowania do zawodu, które wiąże się z określonym stanowiskiem pracy , nie posiada on formalnych kwalifikacji zawodowych. Pracownik wykwalifikowany to osoba, która zdobyła odpowiednie przygotowanie w szkole zawodowej, dlatego też dzielimy ich na :
pracowników z wykształceniem zasadniczym
pracowników z wykształceniem średnim
pracowników z wykształceniem wyższym
Zaś pracownicy wysoko wykwalifikowani to tacy, którzy posiadają wyższe od obowiązującego w danym okresie wykształcenie, ogólne i zawodowe a także wiedzę i umiejętności.
Przy tak wysokim bezrobociu, jakie istnieje młodzi ludzie podejmują naukę w szkołach wyższych, czyli stają się pracownikami wykwalifikowanymi, w celu zdobycia lepszej pracy, z której czerpali by satysfakcje. Zaś ludzie starsi, którzy posiadają już swoje miejsce pracy bądź go szukają coraz częściej dokształcają się, doskonalą zawodowo, czy też jeśli stanowisko pracy tego wymaga przekwalifikują się.
Dokształcanie się jest to proces podwyższania kwalifikacji formalnych, a szczególnie proces teoretycznego dopełnienia kwalifikacji zawodowych, kończy się uzyskaniem odpowiedniego świadectwa, dyplomu lub certyfikatu. Dokształcanie zazwyczaj odbywa się w odpowiedniej szkole dla osób już pracujących, czyli dokształcanie zasadnicze, średnie, policealne i wyższe. Dla osób nie pracujących zaś jest to możliwość uzyskania zatrudnienia.
Doskonalenie jest to systematyczne aktualizowanie, poszerzanie i pogłębianie wiedzy oraz umiejętności a także sprawności ogólnych i zawodowych. Proces doskonalenia związany jest z wykonywanym zawodem lub zawodem pokrewnym., który prowadzi do wzbogacania wiedzy i umiejętności aż do osiągnięcia mistrzostwa w zawodzie oraz wyższej pozycji społeczno-zawodowej. Doskonalenie się wynika z rozwoju nauki i techniki, ze zmian w technologii wytwarzania i dążenia do stawania się lepszym - doskonalszym. Wyróżniamy 4-ry funkcje doskonalenia zawodowego :
adaptacyjną inaczej wdrożeniową, dzięki której pracownik dzięki swoi zdobytym kwalifikacjom radzi sobie samodzielnie na zajmowanym przez niego stanowisku pracy, a także musi być przygotowany i radzić sobie ze zadaniami jakie przed nimi stoją
wyrównawcza, czyli wymagania muszą przewyższać poziom przygotowania pracownika
renowacyjna - zapoznanie się z nowymi osiągnięciami nauki i techniki oraz organizacji jak i opanowanie nowych umiejętności i nowych rozwiązań technologicznych ekonomicznych i organizacyjnych.
rekonstrukcyjna - gdy u dobrze przygotowanego pracownika rodzą się dążenia do doskonalenia otoczenia do innowacji i racjonalizatorstwa.
Przekwalifikowanie jest to proces edukacyjny lub prawny, prowadzący do zmiany zawodu lub specjalności, a tym samym do zmiany kwalifikacji i kompetencji zawodowych. Przyczynami przekwalifikowania zawodowego i pracowniczego są :
stan zdrowotny ( osoby, które utraciły sprawność działania )
zmiana miejsca zamieszkania i bram możliwości na zdobycie pracy w wyuczonym zawodzie
zmiana nastawień i aspiracji zawodowych
chęć podwyższenia zarobków
obumieranie zawodów i powstawanie nowych
Przekwalifikowanie pracowników może powodować niebezpieczne zjawiska, gdyż dotyczy to zwłaszcza ludzi młodych i niedoświadczonych, a także tych, którzy często zmieniają pracę. Wielozadaniowość, typowa dla obecnych procesów pracy, może powodować dodatkowe ryzyko, jeżeli pracownicy nie są wszechstronnie przygotowani i odpowiednio doszkalani. Zatrudnienie pracownika często osłabia jego pozycję, który ma istotne uwagi co do zagrożenia bezpieczeństwa w swoim środowisku pracy, nie zgłasza ich jednak pracodawcy. Też nie może podjąć odpowiednich działań prewencyjnych.
Częstym zjawiskiem jest również wprowadzanie, obcych osób na stanowisko pracy , burzący nieformalny???? przepływ komunikowania się i wiedzy o bezpieczeństwie w pracy, co komplikuje i czyni niepewnymi stosowane dotychczas zasady. Do innych, a również istotnych problemach występujących w środowisku pracy wynikające ze zmian na rynku pracy, o których warto wspomnieć to : wzrastająca liczba godzin pracy, wzrost liczby stanowisk pracy zmianowej i nocnej, praca na część etatu czy też samozatrudnienie oraz trudnościach związanych ze specyfikacją zakładu, ze strukturą załogi, liczebność załogi, zróżnicowany wiek, wykształcenie z zajmowanym stanowiskiem. Przez problemy w pracy należy zatem rozumieć wszystkie sytuacje i przeszkody, które albo uniemożliwiają lub opóźniają realizację zadań zakładu pracy.
W ostatnich czasach dość poważnym problemem stała się prywatyzacja przedsiębiorstw. W okresie socjalizmu wyróżniono trzy podstawowe sektory gospodarcze :
państwowy
społeczny
prywatny
Wtedy wówczas dominująca rola przydała sektorowi państwowemu. Gdy nastąpiła restrukturyzacja gospodarcza prowadząca do kapitalizmu nastąpiły zmiany i dominująca rola przypada sektorowi prywatnemu. W sektorze prywatnym występują zakłady, fabryki, przedsiębiorstwa prywatne, w szczególności w rolnictwie, handlu, usługach. Są to małe i średnie zakłady, które średnio zatrudniają od 10-50 pracowników. W sektorze społecznym są spółdzielnie dawnego typu, spółki i inne układy gospodarcze. W tej grupie występuje wiele układów związanych z zagranicznym kapitałem. W sektorze państwowym - zakłady, fabryki i przedsiębiorstwa państwowe, głównie kopalni, huty. Są to duże zakłady, które zatrudniają tysiące i dziesiątki tysięcy pracowników.
Proces prywatyzacji jednak się postępuje. Niestety w związku z tym coraz częściej mamy do czynienia z przejawami nieuczciwych działań i rozwiązań gospodarczych. Dlatego też mówi się o szerzącej patologii gospodarczej, gdyż uczciwe i odpowiedzialne zespoły pracownicze zniechęcają się i tracę sens rzetelnego myślenia. Proces prywatyzacji powoduje także inne następstwa negatywne tj.
występujące liczne szeregi bezrobotnych
przejawy marnotrawstwa w przypadku wielu zakładów państwowych
zniechęcenie młodego pokolenia i osłabienie ich sił twórczych
rezerwę a nawet niewiarę ludzi do owych zmian
Wyżej wymienione problemy w zakładzie pracy to tylko niektóre trudności. Jednakże wszystkie mają na pewno poważny i negatywny wpływ na sam proces pracy, a tym bardziej na wydajność pracy. To też prawidłowy i realny program działalności zakładu pracy powinien uwzględnić także ten aspekt, który nie stanowi źródła trudności wychowawczych ale sprzyja rozwijaniu tej działalności zgodnie z potrzebami zakładu prac i jego otoczenia.
Bibliografia
Zygmunt Wiatrowski „Podstawy Pedagogiki Pracy” Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 2000 r.
T. Nowacki „Wychowanie przez pracę”, NK, Warszawa 1966 r.
Wanda Rachalska, Zygmunt Wiatrowski, „Pedagogika pracy” WSP, Warszawa 1978 r.
„Pedagogika pracy wobec problemów ochrony pracy” Praca zbiorowa pod redakcją H. Bednarczyk i J. Woźniaka, Radom 2004 r.
Wanda Rachalska, Zygmunt Wiatrowski „ Pedagogika pracy” WSiP, Warszawa 1978 r.
S. Czajka „ Społeczno-wychowawcze problemy socjalistycznego zakładu pracy”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1974 r.
Pedentologia - nauka o nauczycielu
„ Kształcenie zawodowe robotników”, Praca zbiorowa pod redakcją M.N. Skatkina, PWN, Warszawa 1972 r.
Stefan Kardynał Wyszyński „ Duch pracy ludzkiej”
Zygmunt Wiatrowski „ Podstawy pedagogiki pracy” Wydawnictwo Uczelniane WSP. Bydgoszcz 2000 r.
M. Dziudzikowska „ Kompetencje autoreakcyjne - możliwości i ich nabywania w toku studiów pedagogicznych” Wyd. Edukacja Studia. Badania, Innowacje 1993 r.
Zygmunt Wiatrowski „ Podstawy pedagogiki pracy” Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 2000 r.
7