DUCHOWOŚĆ PRACY - TEOLOGIA DUCHOWOŚCI II
Wprowadzenie
Na samym początku należy powiedzieć, że temat pracy ludzkiej zajmuje jedno z centralnych miejsc. Na sukcesywność tej problematyki złożyły się dwa motywy:
narastająca świadomość roli pracy ludzkiej będącego czynnikiem rozwoju społeczeństw
powstanie szeregu ruchów społecznych i ideologii politycznych próbujących ujmować pracę według schematów konfliktów i walki klas.
Na temat pracy wypowiadają się papieże w encyklikach i tak Leon XIII w Rerum novarum naświetla ten problem od strony moralnej i z punkty widzenia duchowości chrześcijanina.
1. Praca udziałem w dziele Stworzenia
1.1. Współpraca ze Stwórcą
Pismo Święte w szczególności Genesis ukazują nam Boga - Stworzyciela „pracującego” (wskazuje na to opis stworzenia świata) nad kasztem i upiększaniem rzeczywistości stworzonej. Zatem Genesis ukazuje Boga jako Tego, który pracuje jako pierwszy i to On jest przykładem i wzorem podejmowanego „trudu”.
Człowiek stworzony na obraz i podobieństwo otrzymuje od Boga polecenie by czynić sobie ziemię poddaną (Rdz 1,28). Zatem Bóg zaprasza człowieka do kontynuacji kształtowania świata, można by powiedzieć do jego współtworzenia. Poprzez pracę widzimy jak człowiek rozwija i dopełnia dzieło samego Boga. Stąd dokumenty papieskie mówią „o powołaniu człowieka do pracy” - jest to niemalże pierwsze powołanie najbardziej podstawowe spośród wszystkich innych.
Doświadczenie naszego życia pokazuje nam jak praca mocno wiąże się z trudem i zmęczeniem. To doświadczenie wyraźnie uwypuklone jest w biblijnym opisie stworzenia człowieka, który przedstawia pracę jako aspekt jej uciążliwości ale i radości z powołania do współudziału w tworzeniu świata.
„Przekleństwo” jakie towarzyszy od tej pory każdej pracy człowieka przejawia się w nieuchronnym zmęczeniu, uciążliwości. To zmęczenie jest niejako elementem planu Boga wobec człowieka. Dopiero akt grzechu ściągnął na człowieka konsekwencję ich czynu a więc obarczenie pracy udręką i przygnębieniem.
Wniosek: Praca jest radosnym powołaniem człowieka, ale także niechcianym i niekiedy przymusem spowodowanym konsekwencją grzechu.
Zauważalny jest kontrast między ideą pracy jako powołania - współpracy ze Stwórcą a faktyczną uciążliwością jej wykonywania. Ten kontrast wykorzystał świat starożytny ukazując pracę szczególnie fizyczną jako coś niegodnego i sprzeciwiającego się wolnej naturze ludzkiej. Przeciwieństwem takiego myślenia była tradycja żydowska i chrześcijańska - uznawała pracę jako podstawowy społeczny obowiązek.
Św. Paweł Apostoł wyraźnie ukazuje, że ucieczka od pracy odbiera prawo do utrzymania człowieka, nawet jeżeli stanowi pretekst „Kto nie chce pracować, niech też nie je”. Nakaz ten ma wyraźną motywację teologiczną i duchową. Praca zatem należy do istoty porządku życia chrześcijańskiego. Paweł ma świadomość, że praca wiąże się z trudem i zmęczeniem nie mniej jednak nikt nie powinien się uważać za zwolnionego od pracy. Dalej Apostoł ostro potępia bezczynne oczekiwanie na koniec świata jakoby stanowiło to Boską interwencję zwalniającą od pracy.
1.2. Rozwój człowieka przez pracę
Nowożytność wnosi nowe akcenty i potrzebę wyjaśnienia w wielu dziedzinach życia. Nie zakwestionowały syntezy chrześcijańskiej i biblijnej nauki o wartości pracy człowieka. Jednakże przyczyniły się do uzupełnienia oraz wyjaśnienia pewnych zagadnień, wynikających z napięcia między kapitałem a pracą. Nie małe znaczenie w tym względzie miały systemy polityczne i społeczne wywodzące się z marksizmu, które negowały nadprzyrodzone wartości życia ludzkiego i próbowały dać materialistyczną interpretację pracy.
Dla wielu chrześcijan praca była alienacją mającą uciążliwy lub przymusowy charakter. Nie była ona traktowana jako zadanie od Boga i środek do samorealizacji. To jednakże spowodowało potrzebę odnowienia wizji pracy by ta mogła odzwierciedlać zamysł woli Boga. Dokumenty Soboru Watykańskiego II dokładnie przypominają o współudziale człowieka w tworzeniu świata.
Istotnym znaczeniem dla duchowości pracy jest wpływ na kształt świata zewnętrznego ale także kształt wnętrza każdego człowieka podejmującego pracę. Jakość pracy jaką człowiek wykonuje odbija się na jakości duchowej człowieka. Należy wnioskować o destrukcyjnym charakterze lenistwa i marnowania czasu.
Jan Paweł II pisząc o powołaniu ludzi świeckich do pracy uwzględnił aspekt współtworzenia wspólnoty ludzkiej przez pracę. Ten akcent wypływa z słów „czyńcie sobie ziemię poddaną”. Stwierdzenie to nakazuje podjęcie troski o ziemię nie tylko dla mnie samego, ale także dla przyszłych pokoleń. Co więcej, poprzez pracę człowiek nie tylko przemienia świat materialny, ale przyczynia się do współkształtowania innych. To wyraża się przez tworzenie i kształtowanie kultury.
Zarówno rzetelność, fachowość, dobre wykształcenie czy oddanie się pracy stanowią ważny element chrześcijańskiej duchowości pracy. Praca ludzka buduje braterską społeczność stąd w sposób szczególny przyczynia się do budowania społeczności chrześcijańskiej. Owoce pracy stanowią dar Boga - wynika to Ksiąg Pisma Świętego.
Ważne jest w kontekście Biblii uświadomienie sobie, że dobra materialne nie mogą pochłaniać całego czasu człowieka, ani stać się wyłącznym przedmiotem ludzkich zainteresowań. Dlatego Boże Prawo ukazuje nam właściwy stosunek do pracy jako służby dla Boga. Skoro praca posiada społeczny charakter to w szczególności winien on być świadomy dla pracujących w oświacie, kulturze, polityce lub innej działalności społecznej.
Nie można pominąć wymiaru soteriologicznego (zbawczego) pracy oprócz wymiaru twórczego zarówno w sensie podmiotowym jak i przedmiotowym.
2. Udział w Krzyżu i Zmartwychwstaniu Chrystusa przez pracę
2.1 Aspekt trud: Krzyż
Trud pracy jaki wiązał się z „przekleństwem” doskonale odnajduje swoje wypełnienie w krzyżu Chrystusa. Zatem tajemnica paschalna Chrystusa stanowi tło do myślenia o pracy dla każdego chrześcijanina.
Ukazuje nam to pełniej prawdę o udziale przez pracę w bezpośrednim dziele zbawienia. Znoszenie trudu pracy jest zawsze formą współpracy z Synem Bożym w odkupieniu ludzkości. Wysiłek pracy nie może być rozumiany jak sam w sobie lecz w odniesieniu do powołania ku pełni miłości i doskonałości chrześcijańskiej.
2.2 Aspekt eschatologiczny: szerzenie królestwa Bożego
Sens trudu pracy odsłania nam eschatologiczny aspekt powołania człowieka wierzącego podobnie jak Krzyż Chrystusa poprzedzający Zmartwychwstanie - jako konsekwencję eschatologiczną. Rys eschatologiczny winien być podkreślany także w życiu każdego świeckiego a nie tylko zakonnego. Praca ludzka często naznaczona aspektem cierpienia staje się realnym wkładem we wzrost królestwa Bożego w sercach wiernych a zatem jest eschatologicznym wzrostem „nowego nieba” i „nowej ziemi”.
Właśnie codzienny trud pracy rąk ludzkich oraz umysłu ma sprawiać, że z mocą rozszerza się obecność Bożego królestwa. Pokazuje nam to, że nie wystarczy manifestacja wiary by efekt budowania Królestwa był widzialny tu na ziemi. Związek duchowości pracy wraz z duchowością chrześcijańską jest widzialny w pobożności Eucharystycznej. Na tej podstawie Jan Paweł II podkreślał połączenie 2 istotnych elementów. Jeden z nich to duchowość ożywiana przez liturgię Ciała i Krwi Pańskiej zaś drugi to postawa wobec Boga oparta na koncepcji pracy. Dlatego jak wskazuje autor to właśnie tutaj duchowość pracy odnajduje swój punkt kulminacyjny nadający sens pracy w każdym jej aspekcie.
Wzorem kształtowania takiej duchowości pracy jest przykład Semko Jezusa Chrystusa jak również przykład Apostołów.
3. Wzór Chrystusa w dziele pracy
3.1. Praca w życiu Jezusa Chrystusa
Przykład pracy Jezusa, który jako Bóg staje się podobny do nas we wszystkim oprócz grzechu jest kluczem do rozumienia codziennej pracy zawodowej. Jak widzimy Jezus poświęcił znaczną część swojego życia na pracę w warsztacie ciesielskim - pracy fizycznej. Stąd nazywa się ten obraz „Ewangelią pracy”.
Ewangelie nie mówią nam wprost o nakazie pracy, jednakże nie lansują nam postawy nieróbstwa, lenistwa, żebractwa czy tułania się. Sam przykład Zbawiciela jest wyraźnym sygnałem nie pozostawiającym cienia wątpliwości, że Ten który nauczał - głosił Ewangelię także pracował fizycznie.
3.2. Praca w życiu św. Pawła Apostoła
Naśladowanie życia Jezusa przez Apostoła Pawła wyrażało się w harmonijnym łączeniu pracy misyjnej - głoszenia ewangelii z praca rąk własnych. Dla Pawła nie był to element hańby lecz dumy. Jak czytamy wręcz szczycił się, że mógł pracować fizycznie 1 Tes 2,9.
Praca rzemieślnicza stała się dla Pawła metodą otwierającą nieznane mu dotąd środowiska. Szczególnym świadectwem są opisy Dziejów Apostolskich. Należy powiedzieć, że „Ewangelia pracy” Jezusa Chrystusa znalazła swoją kontynuację w życiu Apostoła Pawła. Ewangelia to nie tylko słowo, ale i sposób życia i postępowania. Dla niego praca byłą jednym ze sposób podporządkowania się Chrystusowi.
Dzieje Apostolskie ukazują nam rys duchowości chrześcijańskiej pracy. Solidna i uczciwa praca jest wyrażeniem miłości bliźniego np. „w nakarmieniu głodnych” i „przyodzianiu nagich”. Właśnie taki wzór życia przekazał w szerszym sensie wszystkim późniejszym wierzącym w Chrystusa.
3.3. Naśladowanie Chrystusa przez pracę
Ewangelia pracy Jezusa oraz miłosierdzie pracy zarysowane przez św. Pawła skłaniają nas do wniosku iż całe nasze życie powinno być „naśladowaniem Chrystusa”. Oczywiście podjęcie w duchu Ewangelii codziennego trudu pracy jest niewątpliwie naśladowaniem Chrystusa.
Sobór Watykański II podał nam, że duchowość pracy kieruje nas ku zniesieniu sztucznych i rygorystycznych podziałów na sprawy „duchowe” i „świeckie”. Dlatego też nawet prozaiczne czynności wykonywane w duchu uświęcenia samego Jezusa są formą naśladowania Jezusa Chrystusa jako Pana i Mistrza. Jan Paweł II mówi nam o głębi zjednoczenia z Chrystusem. Wyraził to w adhortacji Christifideles laici. Mówi tam, że uczestnictwo na mocy chrztu św. w potrójnym urzędzie Chrystusa: kapłańskim, prorockim, królewskim dokonuje się między innymi wskutek codziennego wysiłku przemiany samego siebie a wreszcie całej społeczności.
Wniosek jest taki: praca zawodowa w sensie „świeckim” jest charakterystycznym elementem duchowości świeckich członków ludu Bożego. Zatem duchowość pracy to jeden z głównych rysów życia wewnętrznego laikatu.
4. Uświęcająca funkcja pracy
4.1. Uświęcenie w pracy
Każdy chrześcijanin jest powołany do świętości. To powołanie ma dwoisty charakter:
dar Boży - z jednej strony;
Boże wymaganie - z drugiej strony
Świętość jest elementem, który winien formować wszystkie aspekty życia człowieka wierzącego. Powołanie do wiary jest przejawem miłości Bożej. Zaś to zobowiązuje do uczestnictwa w życiu ludu Bożego. To powołanie jest skierowane konkretnie do sytuacji zawodowej i społecznej. Oznacza to zaproszenie Boga by kształtować w duchu miłości zajęcia codziennego życia.
Codzienny trud, którym naznaczony jest każdy dzień człowieka odnajduje sens odpowiadając miłością na miłość Bożą oczywiście oprócz sposobu zdobycia środków utrzymania, wyrażenia własnej osobowości czy wzrostu ładu i zamożności w społeczeństwie.
Należy zwrócić uwagę, że praca jest także środkiem uświęcania. To praca zawodowa ma stawać się wyrazem miłości Boga i bliźniego, gdyż jest najczęstszym wydarzeniem dnia człowieka.
We właściwej duchowości pracy liturgia to nie pewien przeżywany moment sacrum wyalienowany od całości życia, ale liturgia taka staje się szczytem koncentrującym się na obecności Boga w codzienności. Zatem postawa religijno - duchowa kształtowana na modlitwie osobistej oraz na liturgii wspólnotowej pozwala znaleźć właściwsze odniesienie do pracy ludzkiej. Co więcej, bez takiego rozumienia po prostu gubi się sens wiary chrześcijańskiej.
4.2. Ewangelizacyjna funkcja pracy
Dokumenty S.W. II ukazują 2 elementy ewangelizacyjnej misji Kościoła:
posługa Słowa i sakramentów odnosząca się w pierwszym rzędzie do osób urzędu kościelnego (życie kapłańskie i zakonne);
przepajanie świata chrześcijańskim duchem - niesienie praktycznej obecności Ewangelii w struktury społeczne, gospodarcze i polityczne. Odnosi się do świeckiego sposobu życia.
Ta akcja ewangelizacyjna Kościoła jest analogiczna do dzieła Jezusa Chrystusa. Jego Ewangelia także była głoszona słowem i świadectwem życia między innymi pracą.
Fachowa i rzetelna praca wnosi w struktury społeczne obecność Ducha i odwrotnie gdy jest nie rzetelna i niefachowa staje się przyczyną jej odrzucenia. Głoszenie „Ewangelii Słowa” nie będzie skuteczne w Kościele gdy nie będzie realizowana „Ewangelia pracy”. Oczywiście świadomość dzisiaj ta wzrasta i chrześcijanie stają się coraz bardziej odpowiedzialni za ten element.
Smutnym i bolesnym zjawiskiem jest rozdźwięk wynikający z braku głoszenia Ewangelii pracy swoim życiem ograniczając się do Ewangelii słowa poprzez pobożne praktyki modlitewne, udział w liturgii. Dlatego tym bardziej trzeba sobie uświadomić rozumienie jaką rolę odgrywa praca w moim życiu? Wyraźnie jest to obserwowane w rozłamie między wyznawaną wiarą a codziennym życiem.
4.3. Uświęcenie pracy
Uświęcanie pracy jest możliwe gdy trud podejmowany w pracy człowiek będzie przemieniał w głęboko ludzką i chrześcijańską rzeczywistość. Oznacza to działalność ze znajomością wiedzy potrzebnej do wykonywania zawodu (nie wystarczy pobieżność tej wiedzy). Praca jak się okazuje wchodzi w skład całości a nie tylko wyizolowanej części życia.
Praca osoby wierzącej winna stawać się doskonalsza przez sam fakt wykonywania jej czyli ze świadomością, że wykonuje ją z serca dla Pana, a nie dla ludzi, gdyż od Boga otrzymuje się dziedzictwo wiekuiste jako zapłatę. Przemiana życia i ciągłe nawracanie się w codziennym wysiłku, to również nieustanne uświęcanie swojej działalności.
1