Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

Zagadnienia związane z pozycją prawnoustrojową, wyborami i kompe­tencjami Prezydenta RP reguluje Konstytucja głównie w rozdziale V, za­tytułowanym „Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej" (art. 126-145).

7. J. f. Pozycja prawnoustrojowa Prezydenta RP

Pozycję prawnoustrojową Prezydenta RP określają zasady parlamen­tarnego (parlamentarno-gabinetowego) systemu rządów, a w tym przede wszystkim zasada podziału władz. W art. 10 Konstytucji stanowi się, że władzę wykonawczą sprawują Prezydent i Rada Ministrów Dwudziel­na struktura władzy wykonawczej wyraża zasadę dualizmu, właściwą dla ustroju parlamentarnego. W świetle regulacji konstytucyjnych Prezydent jawi się jako ważki podmiot współuczestniczący w procesie równoważe­nia się władz. Sąd też Prezydentowi przypisuje się funkcję arbitra, mają­cego stabilizować system rządów. Innymi słowy ma on czuwać nad harmonijnym współdziałaniem władz, zwłaszcza ma zapobiegać i rozwiązywać ewentualne konflikty między Sejmem a Radą Ministrów.

Rozwiązaniem typowym dla systemu rządów parlamentarnych jest brak politycznej odpowiedzialności Prezydenta przed parlamentem. Sprzyja ono niezależnemu wykonywaniu przez Prezydenta jego konstytucyjnych zadań.

Pozycję ustrojową Prezydenta wyznacza też przyjęta w Konstytucji za­sada niepołączalności {incompatibilitas). Art. 132 głosi, że Prezydent nie może piastować żadnego innego urzędu, ani też pełnić żadnej innej funkcji publicznej, z wyjątkiem tych, które są związane ze sprawowanym urzędem.

Analizując pozycję ustrojową Prezydenta nie można pominąć tej cha­rakterystyki jego urzędu, jaka jest zawarta w art. 126 Konstytucji. Ustrojodawca, określając Prezydenta (art. 126 ust. l) najwyższym przedstawi­cielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy pań­stwowej, eksponuje jego rolę ustrojową jako głowy państwa. W tym cha­rakterze spełnia on funkcje reprezentanta państwa i gwaranta trwałości władzy państwowej.

W świetle Konstytucji Prezydent wypełnia zadania głównego gwaranta bytu państwowego.²¹ Do takiej konstatacji upoważnia treść art. 126 ust. 2, który nakłada na Prezydenta obowiązek m.in. stania na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Ochronę tych wartości (najwyższych w życiu każdego narodu), ustrojodawca powierzył przede wszystkim Prezydentowi jako najwyższe­mu przedstawicielowi państwa w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych.

Analizowany art. 126 Konstytucji nakłada na Prezydenta zadanie czu­wania nad przestrzeganiem Konstytucji. Należy je rozumieć jako obo­wiązek Prezydenta ochrony Konstytucji przed naruszeniem jej przez inne organy państwowe. Jako „strażnik Konstytucji" Prezydent został wyposa­żony w konkretne kompetencje, umożliwiające mu w sposób aktywny prze­ciwdziałanie jej naruszeniom - przede wszystkim w prawo weta, czyli od­mowy podpisania ustawy uchwalonej przez Sejm oraz w prawo zaskarżenia ustawy do Trybunału Konstytucyjnego.

Odnośnie do wyborów prezydenckich warto wspomnieć, że Prezydent RP jest wybierany przez Naród w wyborach powszechnych. Jest to rozwiązanie typowe dla systemu prezydenckiego. W systemie parlamen­tarnym prezydent jest bowiem wybierany przez parlament. Kadencja Pre­zydenta RP trwa pięć lat od dnia złożenia przysięgi. Konstytucja przewi­duje jednak sytuacje wyjątkowe, kiedy rząd Prezydenta pozostaje nie ob­sadzony przed upływem kadencji i powstaje konieczność przeprowadze­nia nowych wyborów prezydenckich.

7. l. 2. Akty urzędowe Prezydenta RP

W myśl art. 144 ust. l Konstytucji, Prezydent korzystając ze swoich kon­stytucyjnych i ustawowych kompetencji wydaje akty urzędowe. W nauce prawa konstytucyjnego przyjmuje się, że akt urzędowy jest określony for­mą czynności urzędowych Prezydenta. Rację ma więc R. Mojak twierdząc, że termin „akt urzędowy" jest zbiorczym określeniem wszelkich decyzji i czynności urzędowych Prezydenta.

Z podejmowaniem aktów urzędowych przez Prezydenta wiąże się ści­śle instytucja kontrasygnaty, polegająca na współpodpisie Prezesa Rady Ministrów pod aktem urzędowym Prezydenta. Współpodpis oznacza przy­jęcie przez premiera politycznej odpowiedzialności przed Sejmem za treść tego aktu. Rozwiązanie takie wypływa ze wspomnianej wyżej zasady poli­tycznej nieodpowiedzialności głowy państwa.

Instytucja kontrasygnaty nie obejmuje określonych aktów urzędowych głowy państwa zwanych prerogatywami. Oznaczają one osobiste upraw­nienia Prezydenta. Konstytucja wart. 144 ust. 3 wyodrębnia zakres prerogatyw, wskazując w trzydziestu punktach akty urzędowe Prezydenta nie wymagające kontrasygnaty. Najogólniej rzecz ujmując dotyczą one czte­rech obszarów aktywności Prezydenta: jego stosunków z parlamentem, kwe­stii związanych z powoływaniem i odpowiedzialnością Rady Ministrów, spraw dotyczących powoływania innych organów państwowych oraz tradycyjnych kompetencji głowy państwa.

7.7.3. Kompetencje Prezydenta RP

Zasadniczy wpływ na kształt ustanowionych w Konstytucji kompetencji Prezydenta miała kwestia przyjętej koncepcji ustrojowej tego urzędu. Kom­petencje te są zróżnicowane. W teorii prawa konstytucyjnego różnie sieje klasyfikuje. Trafny wydaje się podział na trzy zasadnicze grupy:

1) kompetencje arbitrażu politycznego,

2) kompetencje głowy państwa,

3) inne kompetencje.

Ad. l Kompetencje arbitrażu politycznego. Prezydent, wykonując kompetencje związane z arbitrażem politycznym, został wyposażony w określone uprawnienia w stosunku do organów poszczególnych rodza­jów władz.

Kompetencje w stosunku do organów władzy ustawodawczej (Sej­mu i Senatu) mają zróżnicowany charakter. W tym zakresie można wska­zać na uprawnienia o charakterze organizacyjnym. Polegają one na zarzą­dzaniu wyborów do Sejmu i Senatu, zwoływaniu pierwszych posiedzeń nowo wybranych izb. Prezydent w określonych prawem sytuacjach ma możli­wość skrócenia kadencji parlamentu (oznacza to de facto rozwiązanie par­lamentu).

Konstytucja wyposaża prezydenta w kompetencje związane ze stano­wieniem ustaw. Prezydent ma prawo inicjatywy ustawodawczej, podpi­suje ustawy i zarządza ich ogłoszenie w „Dzienniku Ustaw". Dysponuje on prawem weta ustawodawczego. Może też zakwestionować ustawę w takiej formie, że przed jej podpisaniem występuje do Trybunału Konstytucyjne­go z wnioskiem w sprawie jej zgodności z Konstytucją.

Kompetencje Prezydenta w stosunku do rządu kształtują się w dwóch płaszczyznach: po pierwsze - formowania składu osobowego rządu, po drugie - oddziaływania na jego funkcjonowanie. Konstytucja wyposaża Prezydenta w uprawnienia do desygnowania Premiera, a na jego wniosek powołania rządu, który następnie zabiega o wotum zaufania Sejmu (art. 154 ust. l i 2). Zasygnalizowana rola Prezydenta w kreowaniu rządu jest de facto zdeterminowana układem sił politycznych w Sejmie. W przypadku występowania stabilnej większości parlamentarnej rola Prezydenta jest mini­malna. W sytuacji braku takiej większości w Sejmie rola Prezydenta rośnie, gdyż może on utworzyć tzw. rząd mniejszościowy. Art. 161 Konstytucji stanowi o kompetencjach Prezydenta dotyczących dokonywania zmian w składzie Rady Ministrów, jednak tylko na wniosek Premiera. Wpływ Prezy­denta na funkcjonowanie (bieżącą działalność) rządu jest niewielki. Wpraw­dzie art. 141 Konstytucji przewiduje, że w sprawach szczególnej wagi Pre­zydent może zwołać Radę Gabinetową (tworzy ją Rada Ministrów obradu­jąca pod przewodnictwem Prezydenta), ale organowi temu nie przysługują kompetencje Rady Ministrów. Ogólnie można stwierdzić, że relacje Prezy­dent- rząd cechują się dużym stopniem niezależności politycznej rządu od Prezydenta.

Relacje Prezydenta z władzą sądowniczą mają szczególny charak­ter, co wynika z istoty organów władzy sądowniczej. Do najważniejszych kompetencji Prezydenta w odniesieniu do władzy sądowniczej należy po­woływanie sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Prezydent dysponuje określonymi kompetencjami w zakresie powoływania człon­ków innych organów władzy sądowniczej. Tak więc, powołuje Pierwszego Prezesa Sadu Najwyższego, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjne­go, Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego.

Ad. 2. Kompetencje Prezydenta jako głowy państwa. Drugą grupę kompetencji Prezydenta stanowią te, które są mu przypisane jako głowie państwa. Mają one dość szeroki zakres, bowiem obejmują sfery;

a) stosunków zagranicznych,

b) spraw obronności i bezpieczeństwa państwa, a także

c) spraw, które są objęte tradycyjnymi (klasycznymi) upraw­nieniami głowy państwa.

a) Kompetencje związane ze stosunkami zagranicznymi. Prezydent, będąc najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej (art. 126 ust. l), re­prezentuje ją w stosunkach zagranicznych. Nie oznacza to jednak, że może samodzielnie prowadzić politykę zagraniczną. Przepis konstytucyj­ny (art. 133 ust. 3) wyraźnie go zobowiązuje, że w zakresie polityki zagra­nicznej współdziała z premierem i właściwym ministrem. Prezydent nie tylko osobiście reprezentuje Rzeczpospolitą w stosunkach zagranicznych, ale też czyni to przy pomocy powoływanych przez siebie pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach oraz przy organizacjach między­narodowych. Do ważnych uprawnień Prezydenta w analizowanym zakresie należy zaliczyć ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych, o czym zawiadamia Sejm i Senat (art. 133 ust. l).

b) Kompetencje Prezydenta w zakresie obronności i bezpieczeństwa państwa. Odzwierciedlają się one najsilniej w atrybutach zwierzchnic­twa nad siłami zbrojnymi oraz w określonych uprawnieniach przewi­dzianych dla Prezydenta na wypadek wojny. Zakres i treść tego zwierzch­nictwa wyraża się przede wszystkim w kompetencji Prezydenta do miano­wania Szefa Sztabu Generalnego i dowódców rodzajów Sił Zbrojnych na czas określony.

c) Tradycyjne uprawnienia głowy państwa. Klasyczne kompetencje głowy państwa mają charakter niejako uniwersalny, tzn. kształtują się podobnie w różnych państwach. Wyrażają więc tradycyjne atrybuty głowy państwa w relacjach wewnątrzpaństwowych. W świetle Konstytucji daje się wyodrębnić trzy takie uprawnienia. Na pierwszym miejscu wymienia się z reguły prawo łaski (art. 139). Następnym uprawnieniem jest nada­wanie obywatelstwa polskiego i wyrażanie zgody na zrzeczenie się oby­watelstwa (art. 137). Ostatnie z tej grupy uprawnienie Prezydenta dotyczy nadawania orderów i odznaczeń (art. 138).

Ad. 3. Inne kompetencje. Analiza treści Konstytucji wskazuje, że Pre­zydent posiada też inne kompetencje, które trudno byłoby zakwalifikować do jednej z wyżej wymienionych grup. Np. Prezydent może przedłożyć projekt ustawy o zmianie Konstytucji. W świetle art. 125 może zarządzać (za zgodą Senatu) referendum ogólnokrajowe. Prezydent posiada okre­ślone kompetencje prawodawcze. Dysponuje też licznymi kompetencja­mi kreacyjnymi. Wiele innych uprawnień Prezydenta zostało uregulowanych w ustawach zwykłych.

---