**ANTOLOGIA ROMANTYCZNEJ POEZJI KRAJOWEJ**
[oprac. M. Grabowska, M. Janion, Warszawa 1958]
Romantyzm to epoka nie spotykanego dotąd w literaturze polskiej rozwoju poezji, zjawisko to powtórzyło się jeszcze, choć w mniejszym nasileniu w okresie Młodej Polski.
W poezji dominowali: Mickiewicz, Słowacki, Krasiński i Norwid.
*Niżsi rangą, choć także wartościowi byli:
-Wincenty Pol,
-Ryszard Wincenty Berwiński,
-Teofil Lenartowicz,
-Kornel Ujejski,
-Władysław Syrokomla (Ludwik Kondratowicz)
*Do mniej znanych zaliczyć można:
-Włodzimierza Wolskiego,
-Lucjana Siemińskiego,
-Mieczysława Romanowskiego,
-Romana Zmorskiego,
-Edmunda Wasilewskiego,
-Gustawa Ehrenberga.
& Sądy historyków literatury o powyższych poetach nie są zbyt liczne i zbyt przychylne. Wskazywano wielokrotnie ich:
-nieudolność artystyczną,
-niedbalstwa stylistyczne,
-niedopracowanie koncepcji utworu,
-ośmieszano łatwe rymowanki,
-wytykano „propagandę”, która nie mogła przekroczyć progu poezji.
& W przeciwieństwie do „wieszczów” emigracyjnych są to wszystko poeci krajowi (choć nieraz przebywali za granicą)
& Większość ich najwybitniejszych utworów powstała między rokiem 1831 a 1863.
& Poza jedną ojczyzną łączą ich także głębsze więzi:
- wspólne spojrzenie na świat,
- wspólny styl,
- ich twórczość wyrasta z trudnego życia w kraju.
Ta ostatnia kwestia wpłynęła na powstanie dwóch gatunków literackich:
powieść społeczno-obyczajowa i psychologiczna. Przedstawiciele: Kraszewski, Korzeniowski, Żmichowska.
poezja, którą można podzielić na dwa nurty:
a). poezja czynu, pełna uczuć patriotycznych i rewolucyjnych,
b). poezja osobista, uczuciowa i intymna.
Ad a). poezja patriotyczna- w dziedzinie zespolenia się z zagadnieniami ogólnonarodowymi poezja polska nie ma sobie równej, ale jednocześnie zaniedbuje ona przez to inne rozległe dziedziny takie jak: życie współczesne, człowiek konkretny i jego bytowanie na ziemi oraz wszelkie pokrewne zagadnienia.
W tym czasie podobna była sytuacja w poezji innych krajów. Był to okres burzliwych ruchów rewolucyjnych, buntów, sprzyjający rodzeniu się tego typu twórczości.
Życie pisarzy nurtował dramatyczny, romantyczny dylemat słowa i czynu. nie ma wśród nich człowieka, który nie byłby żołnierzem lub spiskowcem.
Ad b). poezja osobista-
- kształtuje często bohatera o odrębnej psychice,
- żyje w świecie innych norm moralnych,
- operuje odmiennymi konwencjami literackimi.
Przedstawiciele:
*Karol Brzozowski-
- wykorzystuje motyw cierpiącego `pielgrzyma', wędrowca (u Mickiewicza miał on zabarwienie patriotyczne)
- problematyka „ogólnoludzka”
*Teofil Lenartowicz-
- próba wyjścia poza upodobania epoki,
- odrzucenie utartych skojarzeń literackich,
- oryginalność i świeżość.
Powyższy podział poezji krajowej określa charakter dominujących w niej gatunków literackich i form artystycznych. Należą do nich:
krótki, zwarty wiersz o cechach bojowej piosenki (np. W. Pol),
obszerniejsza „nowela liryczna” rozwijająca motywy fabularne ukształtowane w sposób programowo i jaskrawo tendencyjny (np. W. Syrokomla),
krótki wiersz liryczny, wiersz-wyznanie (np. K. Brzozowski),
wiersz- realistyczna miniaturka zawierający anegdotę fabularną i błyskotliwą pointę (np. J. Dunin-Borkowski).
Ad I. to popularna w liryce narodowowyzwoleńczej konwencja pieśniowa, która posiada takie cechy jak:
*swoisty rytm i rym - szczególnie u W. Pola („Pieśń Janusza”), nieco inny charakter, bo poezji ludowej, zawierają utwory:
- Lenartowicza: „Duch sieroty”, „Kalina”,
- Romanowskiego: „Co tam marzyć!”,
- Siemieńskiego: „Napierski”,
- Wasilewskiego: „Hymn orłów”.
*regularny schemat kompozycyjny, typ budowy zwrotki (cztero- lub sześciowersowa, wyraźnie rymowana),
*rola refrenu i powtórzenia- funkcja „pieśniotwórcza”
Ad II. to twórczość związana najbardziej ze sprawą uciśnionych i poniżonych, reaguje na krzywdę ludzi prostych. W Polsce obracała się głównie wokół doli pańszczyźnianego chłopstwa. Jej głos odegrał istotną rolę w tworzącej się wówczas walce o radykalne przemiany społeczne. Należą do niej głównie utwory takie jak:
-„Źwierzyna”, „Pocztylion” Syrokomli,
-„Za służbą” Ujejskiego.
Charakterystyczną cechą tej twórczości jest to, że jako dosyć rozwinięte opowiadania, małe gawędy- historie fabularne, skupiają uwagę czytelnika przede wszystkim na przebiegu akcji. Wartko płynąca akcja zmierza konsekwentnie ku poincie uwydatniając założoną tezę autorską.
Ad III. zmierzała do „stanu czystego” poezji, który obywa się bez aluzji historycznych, bez podpórek mitu i legendy, tyrad filozoficznych, treści politycznych - bez wszystkiego, co mogłoby stanowić zarys fabuły.
Ma na celu tylko ogólną sugestię określonego nastroju. Występuje gł. w twórczości Karola Brzozowskiego. Utwory autora cechuje potoczna symbolika, łatwa do rozszyfrowania; motyw samotności człowieka i ciężaru niepotrzebnego życia.
Ad IV. posiada związki z satyrą oświeceniową, jest zjawiskiem nowym na tle polskiego romantyzmu.
Powyższe odmiany poezji świadczą o tym, iż mamy do czynienia z różnymi tradycjami i konwencjami. Jej rozmaitość stanowi o bogactwie i wartości wątków ludowych w twórczości krajowej.
W poezji polskiej można także zaobserwować i wyodrębnić swoiste okresy górowania wpływów Mickiewicza i wpływów Słowackiego:
- kult Mickiewicza- masowe naśladowanie jego twórczości charakterystyczne w latach 30 i 40 epoki,
- kult Słowackiego- przypada na lata 50, zwłaszcza w czasie poprzedzającym powstanie styczniowe.
Reasumując - jednym z najistotniejszych osiągnięć poezji krajowej stała się liryka rewolucyjna, liryka walki, a dwoma najbardziej wartościowymi i wspaniałymi utworami tego rodzaju, których siła ekspresji nie zbladła do dziś są:
- „Szubienica Zawiszy” Ehrenberga,
- „Marsz w przyszłość” Berwińskiego.
** SYNTEZA „DODATKU”
- podstawowym problemem moralnym literatury lat międzypowstaniowych, było pytanie: kraj czy emigracja?
- życie pisarzy krajowych to zarówno męka więźnia politycznego i klęska kolejnych nadziei wyzwoleńczych, jak i niewola myśli i słowa. Talent staje się zbytkiem.
Poeci krajowi mieli pełną świadomość tego, że są kontynuatorami literatury przedlistopadowej, poezja czerpała m.in. z ducha twórczości mickiewiczowskiej.
- literatura krajowa zaczęła się już od żołnierskiej piosenki tworzonej i śpiewanej przy ogniskach biwaków powstańczych 1830/31 roku.
W tych okolicznościach powstała m.in. „Pieśń Janusza” W. Pola („Janusz” to symbol żołnierza-poety, jego pieśń zaś to „złota książeczka” Polski walczącej)
- po roku 1830 w Galicji inicjatorem życia literackiego był - obok Pola - Seweryn Goszczyński. Literatura wzrastała tu wśród ostrych utarczek między demokratami a ostrożną, zasiedziałą szlachtą.
- z Galicji pierwsze echa odrodzenia literackiego docierają do Warszawy. Inicjatorem życia literackiego jest tutaj Gustaw Ehrenberg, który także łączy podziemną walkę rewolucyjną z działalnością literacką. Ugrupowanie Ehrenberga zostało jednak zlikwidowane, lecz mimo dalszych represji i prześladowań w latach 40 nadal panowało ożywienie polityczne i literackie. jego inspiratorem był Edward Dembowski.
- najwybitniejszym poetą środowiska warszawskiego był Teofil Lenartowicz. Wiele lat spędził za granicą, ale siła jego poezji płynęła ze ścisłych związków z krajem, a przede wszystkim- z dolą chłopstwa.
Przyjacielem Lenartowicza był Karol Brzozowski, który po wyjeździe z kraju w latach 50 spędził połowę swojego życia w Turcji. W jego utworach, powstających najczęściej od przypadku do przypadku, krajobrazy Wschodu i polski połączyły się w całość. sam Brzozowski widział siebie jako człowieka związanego z krajem na zawsze.
-jednym z najwyższych ośrodków kultury polskiej w okresie między powstaniowym był Poznań, w którym publikowali swoje utwory Berwiński i Wasilewski. Głównym przedmiotem zainteresowania ich twórczości była Polska i postęp. R. Berwiński był najwybitniejszym poetą wielkopolskim tego okresu, rewolucyjny demokrata i „lew salonowy”.
-schyłek poezji krajowej w latach 50 i 60 wyznaczają nazwiska Syrokomli, Romanowskiego i Ujejskiego.
Poezja Ujejskiego zapisała się w pamięci współczesnych głównie dzięki żarliwej obronie chłopa- wierszom agitującym wprost za uwłaszczeniem.
** HISTORYCY LITERATURY O POEZJI KRAJOWEJ
1. CHMIELOWSKI- sąd odznaczający się najpotężniejszą znajomością przedmiotu. Ch. traktował poezję tego okresu jako wyraz demokratycznych tendencji współczesnych i pochwalał jej reformatorski charakter. Jego opis jest syntezą twórczości romantycznego okresu - zwykle bowiem o poezji krajowej lat 1831-63 pisano niewiele, zawsze pozostawała ona w cieniu wielkiej „trójcy romantycznej”.
Ch. zwraca uwagę na niski poziom naukowości, brak rozległych i głębokich pomysłów we wszystkich ówczesnych poezjach. Są pomiędzy nimi rzeczy piękne, lecz nie ma żadnego utworu, który by mógł dorównywać dziełom Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego. Nawet wpływ tych dzieł był w tamtym okresie niewielki, z Mickiewicza czytano głównie to, co wydał przed 1831 r., „Pan Tadeusz” natomiast był nikomu nie znany, a kiedy go poznano, nie umiano właściwie ocenić jego wartości. Z poematów Krasińskiego i Słowackiego rozpowszechniła się niewielka ich część wśród młodzieży, dla starszych były one niezrozumiałymi dziwactwami. Usiłowano w utworach uwydatnić głównie pierwiastek rodzimy, ludowy.
Wśród pisarzy dominował kierunek demokratyczny i wolnomyślny. Wszyscy demokraci natomiast pragnęli uwłaszczenia włościan. Ów ruch demokrat. w kraju był odbiciem takiegoż ruchu na emigracji skąd czerpał swoje hasła, był także okresem przygotowawczym do etapu wyzwolenia ludu na wielkiej przestrzeni kraju.
2. BRŰCKER- rozpowszechnił myśl o więzi poezji tego okresu ze zwykłym, potocznym życiem narodu w tym czasie, gdy literatura emigracyjna, nie zaspokajała potrzeb najbliższych, codziennych. Badacz dostrzega przede wszystkim zasługi literatury w kwestii narodowej i społecznej (tym bardziej, że nie miała ona wolnego dostępu do kraju, szerzyła się w konspiracji).
„[…] Mimo woli nasuwa się myśl, czy nie należy i faz tej literatury, i działaczy jej wedle dzielnic grupować; cyganerii warszawskiej, demokratów poznańskich, poetów krakowskich niepodobna przecież odrywać od tła specjalnego jako objawów lokalnej natury. Ależ właśnie literatura jedyna, jak zawsze tak i teraz, łączyła, nie dzieliła; obok lokalnych przedstawia ona zjawiska znaczenia ogólnego, to, co było najlepszego, najżywotniejszego[…]”.
Stąd wniosek, iż pomimo różnic i granic dzielnicowych wymiana myśli, dzieł, nawet ludzi była stała i znaczna.
3. CHLEBOWSKI- był badaczem niechętnym demokratyzmowi literatury krajowej. Jego wnioski różnią się znacznie od poglądów Chmielowskiego i Brűcknera. Chlebowski sugeruje, że krytyka szlachetczyzny oraz sprawa ludu i jego wyzwolenia osłabiły w demokratach krajowych „poczucie i świadomość polskości”( było to niezgodne faktami. Przeczy temu także ówczesna praktyka poetycka, która z reguły łączyła ze sobą obydwie przesłanki wyzwolenia Polski- narodową i społeczną).
4. KRIDL- wydał najsurowszy sąd o poezji krajowej. Oceniał utwory literackie głównie ze względu na ich wartości formalne i artystyczne. Argumenty:
- „martwota i bezdziejowość” ówczesnego życia polskiego,
- zanik „odpowiedzialności artystycznej” wśród poetów krajowych- skromnych naśladowców wielkiej poezji romantycznej.
Kridl nie cenił obywatelskich wartości literatury (tj. bujne podziemne życie polityczne kraju, które kształtuje twórczość). kilkakrotnie podkreślał natomiast, że uznaje Karola Brzozowskiego - jako przedstawiciela „liryki czystej” - za najlepszego poetę kraju.
Poezję krajową potępia z brak odrębności od poezji emigracyjnej, za naśladownictwo. pisze m.in. tak: „Wielka, burzliwa i rwąca rzeka romantyczna rozlewa się tu w mnóstwo strumieni i strumyczków, przeważnie małych, skromnych, płytkich, szemrzących cicho wśród mętnego krajobrazu, wśród martwoty i bezdziejowości ówczesnego życia polskiego”.
5. LECHOŃ- na pierwszy plan wysuwa odrębne „regionalne” właściwości poezji krajowej. Ów „regionalizm” jest wg Lechonia jej największym atutem.
Zmierzał- podobnie jak Kridl- do ustalenia swoistych wartości artystycznych poezji krajowej, dochodził jednak do całkiem odmiennych wniosków: nie dyskwalifikując poezji krajowej, wydobywał jej historyczną odrębność, swoisty ton i rodzinny koloryt.
6.ŻÓŁKIEWSKI- Badacze marksistowscy w swoich rozważaniach o poezji krajowej gł. uwagę zwrócili na walory liryki rewolucyjnej, która powstała w ścisłej zależności od polit. życia kraju. Ż. nakreślił również najogólniejszą linię rozwoju tej poezji - od konfliktu między „poetą”, a „światem” do śmiertelnego starcia „pryncypiów demokracji i arystokracji”.