III. FILOZOFIA PLATONA (427-347)
1. Życie
Nasza znajomość biografii Platona jest bardzo niekompletna. W swoich dialogach unikał on jakichkolwiek wzmianek autobiograficznych. Dodatkową trudnością w rekonstrukcji tej biografii jest fakt, że od samego niemal początku postać Platona opromieniona była legendą. Wiele świadectw o nim należy dziś uznać za dalekie od rzeczywistości anegdoty. Oto najważniejsze fakty, jakie udało się ustalić historykom filozofii, z dużą dozą prawdopodobieństwa.
Imię „Platon” było przydomkiem. W roku 427 w jednym z najznakomitszych rodów ateńskich, w rodzinie Aristona i Periktione, urodził się syn, Arystokles, któremu potem nauczyciel gimnastyki nadał przydomek „Platon”. Od wczesnego dzieciństwa Platon przebywał w otoczeniu polityków i mężów stanu, dzięki czemu dobrze poznał świat polityki. Krewni Platona pozostawali w bliskich stosunkach z Sokratesem. Platon znał więc postać Sokratesa od wczesnego dzieciństwa, lecz bliższym jego uczniem został wówczas, gdy miał 18-20 lat. Znajomość ta trwała aż do śmierci Sokratesa i wywarła wielki wpływ na umysłowość i na dalsze losy Platona. Był on bowiem przygotowywany przez swoją rodzinę do służby politycznej. Jednak śmierć Sokratesa położyła kres tym politycznym aspiracjom. Zdaniem Platona, partie ateńskie, które doprowadziły do skazania Sokratesa, dowiodły, że nie ma w nich miejsca dla ludzi o wysokim poziomie moralnym. Po śmierci Sokratesa jego uczniowie, w tym Platon, także poczuli się zagrożeni. Wielu z nich udało się na emigrację. Platon odbył wówczas wiele podróży. Odwiedził Italię, Sycylię, być może również Egipt i Persję, na co wskazują niektóre fragmenty jego pism. Po powrocie do Aten założył Akademię, co niewątpliwie było punktem zwrotnym w jego życiu i w dziejach europejskiej nauki. Akademia Platona jest bowiem uważana za prototyp uniwersytetu.
Nie znamy, niestety, dokładnej daty założenia Akademii. Z pewnym przybliżeniem przypuszcza się, że powstała ona ok. 388 roku, a więc ponad dziesięć lat po śmierci Sokratesa. Na pewno podczas podróży Platon zdobył liczne doświadczenia, które przyczyniły się do założenia takiej instytucji, mającej strukturę podobną do bractwa religijnego. Tworzyli ją ludzie, wspólnie oddani studiowaniu i nauczaniu. Dla tych celów Platon zakupił obszerny ogród na północy Aten. Choć istniały już wówczas inne akademie, mające charakter podobnych bractw, to Akademia Platońska różniła się od nich tym, że nie tylko w niej nauczano, ale i prowadzono badania naukowe w takich dziedzinach, jak: matematyka i astronomia, historia, botanika i zoologia. Z tego właśnie powodu upatruje się w niej pierwowzór średniowiecznego i nowożytnego uniwersytetu. Platon uważał za główny cel istnienia Akademii kształcenie młodych ludzi i przygotowywanie ich do działalności publicznej. Każda reforma publiczna powinna się bowiem rozpocząć od reformy rozumu ludzkiego. Jednak program nauczania w Akademii nie ograniczał się wyłącznie do umiejętności praktycznych. Trzon nauczania stanowiła czysta matematyka, której z wielkim zamiłowaniem oddawał się sam Platon. Był on przekonany o wychowawczym walorze czystych, teoretycznych nauk. Każda nauka, nawet jeśli nie daje bezpośrednich korzyści, zawsze dostarcza człowiekowi nowych horyzontów widzenia świata. Przyszłość świata zależy więc, według Platona, od nauki i od unii potęgi politycznej z wiedzą.
Przez następne dwadzieścia lat (po założeniu Akademii) Platon był zajęty organizacją i rozbudową swej szkoły. Wykładanie stanowiło tylko część jego aktywności. Wiemy od Arystotelesa, że Platon wykłady swe prowadził z pamięci, nie posługując się żadnymi rękopisami ani notatkami. Większość swych dzieł, zwłaszcza dialogi, napisał znacznie później, gdy miał ponad czterdzieści lat, a niektóre - w starości. Zasadniczy trzon doktryny platońskiej został więc przekazany ustnie. Dało to podstawę do popularnej od kilkudziesięciu lat nowej interpretacji Platona. Opiera się ona na słynnym siódmym liście Platona. Pisał w nim, że istnieje wiedza, która byłaby niezrozumiała dla większości ludzi, nawet gdyby została spisana. Aby ją poznać, trzeba ją przekazywać wspólnocie ludzi, prowadzących odpowiedni tryb życia. Platon twierdził, że najważniejszych swych nauk nie spisał i nie spisze. List ten dał podstawę do odróżnienia „Platona egzoterycznego” (prawdy spisane w dialogach) i „Platona ezoterycznego” (nauczanie ustne w Akademii). Poglądy Platona egzoterycznego są znane z pism. Poglądy Platona ezoterycznego muszą być dopiero odtworzone na podstawie ich śladów, napotykanych głównie w pismach jego uczniów. Niektóre współczesne ruchy ezoteryczne upatrują w Platonie swego protoplastę.
Platon, choć sam ostatecznie nie zamierzał zajmować się polityką, to jednak uważał, że filozofia (mądrość) powinna służyć polityce. Krytykował stan moralny swoich współobywateli, wśród których rozpanoszyła się chciwość i sprzedajność. Stał się wrogiem demokracji. Państwo ma mieć ustrój arystokratyczny i być rządzone przez elitę, czyli przez filozofów (aristos = najlepsi). Swoje poglądy polityczne Platon próbował zrealizować w praktyce, ale kończyło się to niepowodzeniami. Najpierw, w 387 roku, gdy miał czterdzieści lat, został zaproszony jako doradca na dwór władcy Syrakuz, Dionizjosa I. Władca ten jednak, jak się okazało, nie zamierzał rezygnować z dotychczasowego stylu życia. Nie zamierzał poświęcać się studiowaniu i był głuchy na nauki Platona. Zaczął nawet snuć podejrzenia, że Platon z innymi dworzanami przygotowują spisek, zmierzający do obalenia go. Zmusił go do więc opuszczenia Syrakuz. Dopiero na statku Platon zorientował się, że został potajemnie sprzedany jako niewolnik. Jeden z jego znajomych, Annikeris z Cyreny, wykupił go i uwolnił. Ponowna próba wprowadzenia filozofii państwa w życie miała miejsce dwadzieścia lat później. W 367 roku na Syrakuzach władzę objął nowy monarcha, Dionizjos II, który znów zaprosił na dwór Platona. Platon rozpoczął edukację monarchy od kursu geometrii. Tym razem również nie udało mu się nakłonić monarchy do wytrwałych studiów i wprowadzania w życie jego założeń filozoficzno-politycznych. Platon powrócił zatem do Aten. Wyjechał do Syrakuz jeszcze raz w latach 361-360, lecz wówczas popadł w konflikt ze strażą przyboczną Dionizjosa II. Udało mu się szczęśliwie ujść cało z życiem i powrócić do Aten.
O późniejszych latach Platona wiemy niewiele. Od 360 roku aż do śmierci w 347, poświęcał więcej czasu wykładom i pracy pisarskiej. Swoje poglądy przedstawiał w formie dialogów. Traktaty filozoficzne miały więc udramatyzowaną postać. Najważniejsze dialogi Platona to: Państwo, Timajos, Sofista, Fedon, Uczta, Prawa.
2. Znaczenie
Platon był filozofem, który wywarł wpływ na cały niemal starożytny świat. Od niego uczyli się myślenia filozoficznego Żydzi, a później chrześcijańscy teologowie. Justyn - męczennik wykazywał nawet, że filozofia Platona była najbardziej zbliżona do chrześcijańskiej. Wielokrotnie podejmowane były próby zbudowania filozofii chrześcijańskiej, opartej o platonizm. Platon cieszył się wielkim uznaniem do końca starożytności. W okresie średniowiecza był znany jedynie z drugiej ręki, a od XIII wieku jego autorytet zaczął ustępować filozofii Arystotelesa, którego pisma poznano wówczas w całości w przekładach łacińskich. Ponowny rozkwit platonizmu można zaobserwować w renesansie. Dziś cieszy się dużym uznaniem, głównie w środowiskach matematyków.
Oprócz poglądów filozoficznych i sposobu uprawiania filozofii (o czym nieco dalej), na życie umysłowe Europy i świata wielki wpływ wywarła Akademia Platońska, jako wzorzec dla późniejszych uniwersytetów. Sama Akademia przetrwała w Atenach aż do roku 529 po Chrystusie, istniała więc ponad dziewięćset lat. Do tego czasu była ona najbardziej znanym ośrodkiem studiów, przede wszystkim matematycznych. Jednym z wychowanków Akademii był Euklides, twórca systemu geometrii, wyłożonej w dziele z ok. 300 roku przed Chrystusem, Elementy. Dzieło to do dziś uchodzi za wzór systemu matematycznego. Pod względem liczby wydań zajmuje w dziejach drugie miejsce po Biblii. W Akademii tworzyła się też tradycja platońska. W roku 529 cesarz Justynian rozwiązał Akademię, a jej członków zmusił do opuszczenia Aten. Próbę odbudowania Akademii podjęto jeszcze w XV wieku. Wówczas to, w 1459 roku, pod patronatem Medyceuszy, założono nową Akademię Platońską we Florencji. Jej inicjatorem był Gemistos Plethon (1355-1450), który przybrał taki przydomek na cześć Platona. Dzięki działającej przez wieki Akademii platonizm stał się jedną z najbardziej znanych tradycji myślowych w dziejach. Wpłynęła ona na postawy wielu uczonych, filozofów, a zwłaszcza matematyków. Platonizm w różnych zmodyfikowanych wersjach żyje po dzień dzisiejszy, zwłaszcza w filozofii wartości i w filozofii matematyki.
3. Nauka Platona
A. Metoda
Metodą uprawiania filozofii powinna być, zdaniem Platona, dialektyka. Dialektos - to rozmowa, dyskusja, natomiast dialektikos - to odnoszący się do dyskusji. Dialektyka jest to więc sztuka dyskutowania, przekonywania i rozumienia. Dialektyka jest spokrewniona z logiką. Jest to umiejętność korzystania z logiki w prowadzeniu dyskusji. Szczególnie ważną umiejętnością dialektyczną jest zadawanie odpowiednich pytań w dyskusji. Podstawy pod dialektykę jako metodę dyskusji położyli już poprzednicy Platona, przede wszystkim Parmenides i Sokrates. Ogromnym postępem w sztuce dialektyki było odkrycie logicznej zasady niesprzeczności, która umożliwiała stosowanie w dyskusji metody zwanej redukcją do absurdu. Redukcja ta polega na wykazywaniu sprzecznych konsekwencji jakiegoś twierdzenia. Zasada niesprzeczności wyrażona w języku współczesnej logiki ma postać formuły:
~ (p ∧ ∼p).
Oznacza to, że nie może być prawdziwe jednocześnie jakieś zdanie (p) i jego negacja (∼p). Natomiast prawa redukcji do absurdu mają następujący zapis:
(p→ ∼p) → ∼p;
[(p→q) ∧ (p→ ∼q)] → ∼p.
Pierwsze prawo mówi, że jeśli z jakiegoś zdania (p) wynika jego negacja (∼p), to takie zdanie nie może być prawdziwe. Drugie prawo natomiast twierdzi, że jeżeli z jakiegoś zdania (p) wynika para zdań sprzecznych (q oraz ∼q), to takie zdanie trzeba odrzucić jako fałszywe. U Platona spotykamy zalążki niektórych rozumowań logicznych (sylogizmów), które rozwinie potem jego uczeń, Arystoteles.
Dialektyka była u Platona także metodą dochodzenia do definicji pojęć. Chodziło o to, aby jakieś pojęcie, np. pojęcie filozofa, ująć w świetle pojęcia ogólniejszego, np. pojęcia człowieka. Definicja jest zawsze ujęciem jakiegoś bardziej szczegółowego pojęcia w świetle pojęcia bardziej ogólnego. Potem metoda definiowania zostanie jeszcze bardziej dopracowana. Definiowanie klasycznie pojęte polegać będzie na podaniu rodzaju najbliższego i różnicy gatunkowej dla definiowanego pojęcia. Np. pojęcie logiki można sformułować następująco: „Logika (pojęcie definiowane) jest to nauka (rodzaj najbliższy - szersze pojęcie) o poprawnych sposobach rozumowania (różnica gatunkowa - ponowne zawężenie)”. Definicja ma więc strukturę: „A jest to B, mające cechy C”.
B. Nauka o ideach
Nauka o ideach jest jedną z najbardziej oryginalnych cech platonizmu. Platon w młodości zetknął się z myślą Heraklita z Efezu i Sokratesa. Heraklit nauczał, że świat poznawany przez zmysły nieustannie się zmienia (panta rhei). Sokrates z kolei twierdził, że prawdziwa wiedza musi się opierać na stałych pojęciach ogólnych i na definicjach. Platon stworzył koncepcję wiedzy, która łączyła w sobie te dwa sprzeczne poglądy. Za Heraklitem potwierdzał, że wszystkie rzeczy świata zmysłowego są zmienne, nietrwałe, znikome. Zgadzał się też z Sokratesem, że prawdziwa wiedza musi być wiedzą stałą. A zatem, przedmiotem prawdziwej, niezmiennej wiedzy nie mogą być zmienne rzeczy ze świata fizycznego. Jeżeli istnieje pewna i niezmienna wiedza (np. matematyczna), to znaczy, że istnieją inne przedmioty niż zmienne przedmioty świata widzialnego. Muszą to być przedmioty trwałe, niezmienne i wieczne, nie podlegające prawom, obowiązującym w świecie zmysłowym. Byty te Platon nazwał ideami. Według niego, istnieje odrębna od świata zmysłowego, najprawdziwsza rzeczywistość, którą jest świat idei. Ideom odpowiadają pojęcia ogólne, takie jak np.: dobro, piękno, biel, itp. Idee są jednocześnie pierwowzorami konkretnych przedmiotów. Przedmioty są jedynie cieniami idei. Jakiś byt jest dobry, o ile uczestniczy (partycypuje) w idei dobra. Platon twierdził, że w świecie idei istnieje hierarchia. Na szczycie piramidy stoi taka idea, która obejmuje sobą wszystkie inne idee i jest ich koroną. Nauka Platona o najwyższej idei nie była jednak jednoznaczna. W niektórych dialogach wyróżniał ideę piękna, gdyż piękno najjaśniej i najwyraźniej przejawia się w różnych zjawiskach. Kiedy indziej zaś za najwyższą ideę uważał ideę dobra.
Nauka o ideach posiada swój aspekt metafizyczny i logiczny (poznawczy). Patrząc na tę teorię z punktu widzenia metafizycznego, trzeba powiedzieć, że idee są autonomicznymi bytami, istniejącymi poza granicami widzialnego kosmosu. Świat idei jest więc realnym, autonomicznym światem, różnym od znanego nam z doświadczenia świata czasoprzestrzennego. W aspekcie logicznym natomiast idee wyrażają się przez pojęcia ogólne. Są to pojęcia wrodzone człowiekowi, a nie nabyte wskutek doświadczenia. Dopiero wtórnie zostają one odnoszone przez człowieka do konkretnych przedmiotów, które w tych pojęciach partycypują.
Dokładniej relację pomiędzy światem idei a światem widzialnym obrazuje platońska legenda o jaskini, opisana w jego Rzeczypospolitej. Platon proponuje tam, abyśmy wyobrazili sobie podziemną jaskinię otwartą ku światłu. W jaskini tej znajdują się ludzie, przykuci od dzieciństwa łańcuchami do skały w taki sposób, że zwróceni są ku wewnętrznej ścianie jaskini. Nigdy nie widzieli więc światła ani świata w tym świetle. Horyzontem ich widzenia jest ściana jaskini. Na ścianę tę jednak padają cienie ludzi i przedmiotów ze świata zewnętrznego. Więźniowie wiedzą więc o istnieniu innego świata poza jaskinią, lecz widzą jedynie jego cień, marną odbitkę.
C. Teoria wiedzy
Teoria wiedzy Platona wynikała z jego teorii rzeczywistości. Podobnie jak istnieje świat realny i świat idei, istnieją dwa rodzaje wiedzy: wiedza o świecie widzialnym i wiedza o ideach. Tylko wiedza o ideach zasługuje na miano prawdziwej wiedzy, którą Platon określał słowem episteme. Wszelka inna wiedza ma charakter opinii, domysłu, nazywanego przez Platona doksa. Wprowadzone tu odróżnienie: episteme (wiedza pewna) i doksa (opinia, mniemanie) utrzymywało się przez całe wieki w historii filozofii. Różni filozofowie wskazywali drogi dojścia do wiedzy pewnej i podawali jej kryteria. Dla Platona wiedzą pewną była tylko wiedza rozumowa, uzyskiwana czystym rozumem. Tę wiedzę człowiek znajduje w sobie. Jest ona wrodzona i niezależna od wszelkiego doświadczenia. Skąd się bierze w człowieku taka wiedza? Pochodzi ona z poprzedniego życia. W poprzednim życiu człowieka, a właściwie jego dusza, oglądał idee. Pamięć o ideach pozostała w jego duszy. Dlatego najwłaściwszym sposobem poznania idei jest doświadczenie wewnętrzne, a szczególnie przypomnienie, czyli anamneza. Pogląd Platona jest tu zatem przeciwny w stosunku do psychologicznej teorii abstrakcji. Według teorii tej, człowiek w swoim poznaniu wychodzi od zmysłowego kontaktu z konkretnymi rzeczami, a następnie myślowo to poznanie uogólnia, tworząc pojęcia coraz bardziej ogólne. Abstrakcja wskazuje zatem na „oddolny” kierunek procesu tworzenia pojęć ogólnych. Jest to poznanie biegnące od szczegółu do ogółu. Teoria Platona, którą można nazwać teorią partycypacji, wskazuje „odgórny” kierunek relacji pomiędzy pojęciem a przedmiotem. Poznanie przebiega tu od ogółu (pojęcia) do szczegółu (szczegółu). Wszelkie doświadczenie zewnętrzne - zmysłowe, dostarcza nam wiedzy jedynie o cieniach idei, które można odnaleźć w bytach materialnych, gdy widzimy te rzeczy w świetle pojęć ogólnych. Widać więc, że Platon przypisywał większą wartość czystemu poznaniu rozumowemu niż poznaniu, które pochodzi z empirii. W związku z tym można go nazwać racjonalistą, a nie empirystą. Nie znaczy to, że Platon nie przywiązywał żadnej wagi do doświadczenia zmysłowego, lecz uważał, że nie może ono prowadzić do uzyskania wiedzy pewnej.
Nauką, która jest najbliższa ideałowi wiedzy, jest matematyka. Jest to bowiem nauka o czystych ideach. Posługuje się ona czystym, bezobrazowym myśleniem. Jednakże w praktyce matematyka często przestaje być idealną nauką. Matematycy bowiem posługują się myśleniem obrazowym lub odwołują się do obserwacji, przez co porzucają świat czystych idei, a zatrzymują się na świecie ich cieni. Pomimo tych zastrzeżeń w środowiskach platońskich matematyka zawsze była bardzo ceniona.
D. Myśl etyczna i polityczna
Platon początkowo był zwolennikiem etyki Sokratesa i jego racjonalizmu etycznego. Z czasem jednak zmienił nieco swe poglądy etyczne. Doświadczenie uczy tego, że sama wiedza nie wystarcza do tego, by czynić dobro. Etyka Platona wynikała z jego koncepcji człowieka. Człowiek, według niego, jest zasadniczo duszą. Związek duszy z ciałem jest dla człowieka niekonieczny, a nawet szkodliwy. Ciało jest wręcz więzieniem duszy. Dusza posiada trzy części: rozumną, impulsywną i pożądliwą. Każdej części duszy przyporządkowana jest jakaś cnota. Części rozumnej odpowiada mądrość, części impulsywnej - męstwo, a pożądliwej - opanowanie. Istnieje jeszcze czwarta główna cnota, sprawiedliwość. Polega ona na zachowaniu ładu pomiędzy poszczególnymi częściami duszy. Platon sformułował więc koncepcję czterech cnót, mądrości, męstwa, opanowania i sprawiedliwości, które weszły do klasyki etyki jako tzw. cnoty kardynalne.
Etyka była też powiązana z nauką Platona o bycie i o poznaniu. Istnieją dwa rodzaje bytu: idealny i realny. Istnieją dwa rodzaje poznania: pewne, racjonalne poznanie idei (episteme) i niepewne, zmysłowo-intelektualne poznanie rzeczy widzialnych (doksa). Istnieją w związku z tym różne pragnienia ludzkie, czy też - mówiąc inaczej - różne odmiany miłości. Dusza, która oglądała idee, tęskni za nimi. Ta tęsknota duszy za ideami jest miłością. Oprócz tego człowiek pragnie innych dóbr, widzialnych. Dążenie do tych dóbr także można nazwać miłością, lecz niedoskonałą. Kiedy człowiek osiąga dobra materialne, wówczas rodzi się w nim zrozumienie, że nie są one pełnią dobra. Miłość do dóbr materialnych nie jest więc pełną miłością. Na podstawie tego poglądu Platona utworzył się popularny zwrot „miłość platoniczna”, na oznaczenie miłości, w której nie występuje pożądanie cielesne. Zwrot ten nie odpowiada ściśle nauce Platońskiej. Platon nie negował tego, że przedmiotem miłości mogą być byty świata realnego. Uważał jedynie, że osiągnięcie dóbr realnych jest etapem w dążeniu do prawdziwego dobra, czyli idei dobra. Miłość platoniczna do świata idealnego nie neguje miłości do świata realnego, lecz raczej z niej wypływa.
Teorie etyczne Platona znalazły zastosowanie w jego myśli politycznej, a zwłaszcza w nauce o państwie. Twierdził on, że to, co idealne, jest niezmienne. Państwo idealne zatem - to państwo niezmienne. Podobnie jak dusza człowieka posiada trzy części, tak państwo składa się z trzech klas. Rozumnej części duszy odpowiada klasa rządzących, części impulsywnej - klasa wojskowa, a części pożądliwej - reszta obywateli, którzy powinni trudnić się przede wszystkim rzemiosłem. Strukturę państwa Platon przedstawiał metaforycznie. Rządzący są pasterzami, żołnierze - psami, a reszta obywateli - trzodą. Poszczególnym stanom Platon przypisywał też wymienione wyżej cnoty. Cnotą rządzących powinna być mądrość, żołnierzy - męstwo, a reszty obywateli, rzemieślników - opanowanie. Harmonia pomiędzy stanami - to sprawiedliwość. Niesprawiedliwe byłoby to, gdyby rzemieślnik chciał rządzić, jak i to, gdyby rządzący chciał się zajmować rzemiosłem czy sztuką wojskową. Najlepszymi kandydatami na rządzących są filozofowie. Filozofowie bowiem poza horyzontem rzeczy widzialnych dostrzegają idee. W związku z tym, oni najlepiej wiedzą, co to jest sprawiedliwość, dobro i piękno. Dzięki temu mogą ustanawiać najlepsze prawa. Ponadto, filozofowie, którzy wiedzą, co jest najwyższym dobrem są ludźmi wolnymi od chciwości, nie dążącymi do bogactwa i nie lękającymi się śmierci. W piątej księdze Państwa Platon pisał: „Dopóki filozofowie królewskiej nie będą dzierżyli władzy w państwie, bądź ci, co teraz nazywają się królami i możnowładcami, uczciwie i gruntownie nie wezmą się do filozofii, dopóki władza państwowa oraz filozofia nie zespolą się w jedną całość, dopóty nie można przewidzieć końca nieszczęść dla państw ani dla rodzaju ludzkiego”.
Platońska koncepcja była często interpretowana jako rodzaj utopii społecznej, szczególnie często występującej w filozoficznej literaturze renesansowej (np. Utopia Tomasza Morusa). Utopie renesansowe były zresztą często wzorowane na Platonie. Współcześni komentatorzy koncepcji państwa u Platona (np. K.R. Popper w dziele Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie) zwracają natomiast uwagę na to, że Platon w swej teorii państwa przedstawił prototyp państwa totalitarnego. Przyznawał on bowiem uprzywilejowane stanowisko w społeczeństwie jednej tylko warstwie - rządzącym. Posiadają oni w nim nieograniczoną władzę, zwłaszcza władzę prawodawczą. Władza rządzących nie podlega żadnej kontroli społecznej. Platon przypisywał rządzącym wręcz przywilej nieomylności. Wynikał on z jego przekonania, że filozof, który zna idee, najlepiej wie, co jest dobre dla innych. Władza rządzących jest sprawowana przy pomocy wojska. Czuwa ono nad tym, aby nie zostało naruszone żadne ustanowione prawo. Naruszenie prawa jest bowiem naruszeniem porządku pomiędzy poszczególnymi klasami społecznymi, a więc jest niesprawiedliwość społeczną. Z tego samego powodu niemożliwa jest jakakolwiek zmiana stosunków społecznych, gdyż burzyłaby ona ustalony porządek, a przez to byłaby naruszeniem sprawiedliwości. Każda jednostka ludzka w takim państwie ma z góry określone miejsce. Jest ona jednak elementem całości, zarządzanej w sposób totalny przez jedną klasę.
1