Wychowanie- to całość zamierzonych oddziaływań środowiska społecznego, przyrodniczego na jednostkę, trwające całe życie. W zakres pojęcia wchodzi:
• wychowanie naturalne pod wpływem środowiska w którym jednostka funkcjonuje - rodzina, kontakty społeczne, obyczaje, religia
• wychowanie instytucjonalne - celowe, planowe oddziaływanie instytucji wychowujących takich jak: przedszkola, szkoły, internaty, domy dziecka
• samowychowanie
Oddziaływanie to ma wpływ na stosunek jednostki do otaczającego świata, kształtowanie się systemu wartości, norm, celu życia. W pedagogice istnieją definicje, które kładą nacisk na celowe dokonywanie zmian w osobowości człowieka pod wpływem czynników zewnętrznych. Jednostka stanowi w nich przedmiot oddziaływań. Druga grupa definicji mówi o wychowaniu indywidualnym, czyli wspomaganiu rozwoju jednostki poprzez pobudzanie do działania, ale pośrednio, wpływając nie na wychowanka lecz na warunki w których działa. Wychowanie przekazuje jednostkom dziedzictwo kulturowe, wzory zachowań - utrzymuje ciągłość kulturową społeczeństw, a jednocześnie przygotowuje do uczestnictwa i przekształcania rzeczywistości społecznej.Kształcenie - to zarówno proces nauczania jak i uczenia się, czyli całość poczynań umożliwiających jednostce uzyskanie wiedzy o przyrodzie, kulturze, społeczeństwie, a także osiągnięcie wszechstronnego rozwoju osobowości, rozwijanie uzdolnień, zainteresowań, ogólnej sprawności umysłowej i fizycznej. Kształcenie może odbywać się w instytucjach jak i przybierać formę samokształcenia. Wynikiem kształcenia jest wykształcenie. Nauczanie - Oznacza działalność nauczyciela, o charakterze planowej, celowej pracy, ukierunkowanej na wyposażenie uczniów w wiadomości, umiejętności i nawyki oraz rozwijanie ich zdolności. Nauczanie związane jest z uczeniem się, obydwa pojęcia tworzą wspólnie pojęcie kształcenia. Nauczanie jest przedmiotem badań dydaktyki. Pojęcie nauczanie zadomowiło się na stałe w słowniku pedagogów w XVII wieku, po ukazaniu się dzieła Wielka Dydaktyka, czyli sztuka nauczania wszystkiego wszystkich - J. A. Komeńskiego. Osobowość - to charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno - przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje. Osobowość kształtowana jest przez całe życie, szczególnie w okresie dzieciństwa oraz młodości poprzez wpływ bodźców zewnętrznych, a także własnej aktywności jednostki. Istotną rolę odgrywają tu również wrodzone cechy biofizyczne. Teorie osobowości
• Teoria freudowska - w procesie kształtowania osobowości kładzie nacisk na doświadczenie zdobyte w dzieciństwie, popędy biologiczne oraz stosunki z rodzicami
• Teorie neofreudowskie - podkreślają znaczenie podstawowych popędów oraz interakcji społecznych w kształtowaniu osobowości jednostki. Przedstawiciele: Carl Jung, Alfred Adler, Erik Erickson, Harry Stack Sullivan
• Teorie pola - traktują organizm jako całość, kładąc nacisk na dążenie jednostki do zaspokojenia podstawowego popędu jakim jest popęd samorealizacji. Przedstawiciele: Kurt Goldstein, Abraham Maslow, Carl Rogers
• Teorie czynnikowe - przedstawiają osobowość jako zbiór cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, odczuwania, reagowania. Przedstawiciele: Joy Paul Guilford, Raymond Bernard Cattell, Hans Eysenck
• Teorie uczenia się - podkreślają czynniki sytuacyjne wywołujące określone zachowania oraz warunki wzmacniające owe zachowania. Przedstawiciele: John Dollard, Neal Miller
• Teoria uczenia się społecznego - zwraca uwagę na społeczny aspekt kształtowania się osobowości tj. bodźce i wzmocnienia społeczne. Przedstawiciele: Albert Bandura Środowisko - ogół elementów ożywionych i nieożywionych, naturalnych jak i powstałych w wyniku działalności człowieka, występujących na określonym obszarze oraz ich wzajemne powiązania, oddziaływania i zależności. Kultura (z łac. cultura = "uprawa ziemi") to termin wieloznaczny, interpretowany w różny sposób przez przedstawicieli różnych nauk. Kulturę można określić jako całość społecznego dorobku ludzi, czyli zarówno wszystkie wartości duchowe (takie jak wzory myślenia i zachowania), jak i wszelkie wytwory materialne. Czas wolny - to czas którym dysponuje człowiek po wykonaniu obowiązkowych czynności takich jak nauka, praca, czynności związane z codziennym życiem. W czasie wolnym organizacja i rodzaj zajęć zależy między innymi od: preferencji, zainteresowań, przyzwyczajeń danej osoby wieku rodzaju wykonywanej pracy innych obowiązków ilości dostępnego czasu (dzień powszedni, weekend, urlop, wakacje) możliwości finansowych Niemałą rolę w przekazywaniu wzorców spędzania wolnego czasu spełnia rodzina oraz grupa rówieśnicza. Organizacją wolnego czasu dla dzieci i młodzieży zajmują się różnego rodzaju instytucje, stowarzyszenia organizacje młodzieżowe i społeczne takie jak szkoły, świetlice, biblioteki, kluby osiedlowe, młodzieżowe domy kultury, organizacje mlodzieżowe, zakłady pracy. Oferują one następujące formy zajęć: koła zainteresowań, zajęcia artystyczne, sportowe, odczyty, wycieczki i inne. Czas wolny przeznaczany jest zazwyczaj na różnego rodzaju zajęcia rekreacyjne: Lata trzydzieste-czterdzieste zapoczątkowały komplikację tej jasnej sytuacji wprowadzając w życie społeczeństwa nowe myśli lub odgrzebując stare, istniejące dotąd tylko w teoretycznych strukturach:
• Pragmatyzm - najważniejsze staje się działanie, ruch, postęp; cel działania jest mniej istotny, zanika; perfekcja środków prowadzi często donikąd
• scjentyzm - patrzenie na człowieka i jego rozwój jedynie z empirycznego punktu widzenia jako na zespół zjawisk fizycznych, biologicznych i psychicznych, pomija jego naturę, istotę (obecny np. we współczesnej psychologii odczytującej szczegółowo wszelkie uwarunkowania człowieka, ale nie zajmującej się sferą jego woli),
• socjologizm - opisuje człowieka jedynie jako jednostkę społeczną i w relacjach społecznych upatruje jedynie jego wartość '' (rozbudowany głównie w socjalistycznym kolektywizmie, lecz też w znacznym stopniu w kapitalistycznym społeczeństwie konsumpcyjno-przemysłowym
• intelektualizm - współczesna jego forma porzuca wartości uniwersalne i kładzie nacisk na praktyczne i robocze funkcje rozumu, szuka najwyższej realizacji wychowania w naukowej i technicznej specjalizacji (takie tendencje wykazuje współczesna szkoła polska)
• relatywizm - nie uznaje istnienia prawdy obiektywnej, a tym samym nie poszukuje prawdy, przyjmując za równie wartościowe subiektywne sądy poszczególnych ludzi (często współczesne wypaczanie rozumienia demokracji)
• indywidualizm - głosi wyzwolenie człowieka od wszelkich krępujących go ograniczeń moralnych i psychologicznych, daje człowiekowi prawo sięgania po każde doświadczenie, które może wzbogacić jego osobowość (widoczny w hasłach organizacji pragnących pozyskać młodzież).