Cechy osadnictwa na prawie polskim:
-zwolnienie od świadczeń (kilka-kilkanaście lat)
-daniny na rzecz księcia
-uprawa gruntów za czynsz
-możliwość odejścia (wywiązanie się z powinności i zapłata za rozwiązanie umowy)
Osadnicy (ludzie wolni) zawierali z panem umowę dotyczącą wysokości pożyczki na zagospodarowanie, ilości lat wolnizny oraz stałej wysokości czynszu (początkowo dominuje czynsz w naturze, a później pieniężny).
Podczas zakładania osady na prawie polskim właściciel ziemski sam musiał zakładać osadę. W osadzie tej umieszczano na równych prawach gości jak i przypisańców. Przypisańcy była to ludność chłopska pozbawiona prawa opuszczania ziemi, goście zaś to ludzie wolni którzy z różnych przyczyn nie mogli się utrzymać na własnej ziemi. Ci ostatni mieli prawo opuszczać własność feudała, a wysokość ich zobowiązań i charakter określała umowa. Istnieli także "dziedzice" czyli chłopi wolni, niezależni od feudałów, posiadający drobną własność ziemską. Nowi osadnicy mogli swobodnie opuszczać grunt pański po wykonaniu umowy. Okres zwolnienia od świadczeń trwał od kilku do kilkunastu lat. Osadnicy zobowiązani byli płacić czynsz albo w naturze albo też w miarę rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej w pieniądzu.
Osadnictwo na prawie niemieckim.
Zmiany w technice rolnej (upowszechnienie się trójpolówki), nowe narzędzia (pług z odkładnicą, brony), pozwalały uzyskiwać wyższe plony i wyżywić większą liczbę ludności. Wzrost demograficzny zwiększał zapotrzebowanie na ziemie uprawną. Trzebiono więc lasy zwiększając areał upraw. W interesie posiadaczy ziem: książąt, rycerzy i Kościoła leżało zakładanie nowych wsi. Osadnictwo nabrało cech trwałości. Nowo lokowane wsie organizowane były w sposób wzorowany na organizacji miast niemieckich dlatego ten rodzaj osadnictwa nazywamy osadnictwem na prawie niemieckim.
Podstawą tej organizacji była umowa zawarta pomiędzy panem gruntu, a osadnikami w imieniu których występował zasadźca.
- chłopi otrzymywali jednakową ilość ziemi (z reguły jeden łan, czyli 16 hektarów),
- gospodarstwo chłopskie stanowiło własność pana i z tego tytułu otrzymywał on z niego czynsz oraz daniny w naturze,
- przez pierwsze lata obowiązywała wolnizna (od 2 do 24 lat), był to okres na zagospodarowanie, w którym chłopi zwolnieni byli od świadczeń,
- pańszczyznę nie stosowano wcale lub bardzo rzadko (1-4 dni w roku),
- prawo opuszczenia wsi chłop uzyskiwał po odpracowaniu tylu lat ile wynosiła wolnizna, pod warunkiem, że uregulowane zostały wszystkie świadczenia na rzecz właściciela gruntu; chłopi byli osobiście wolni,
- sądem pierwszej instancji była wybierana przez osadników ława wiejska,
- zasadźca zostawał sołtysem, przysługiwało mu większe gospodarstwo, prawo do prowadzenia karczmy i młyna oraz części świadczeń chłopskich; przewodniczył też ławie wiejskiej.