Ustrój i prawo na ziemiach polskich od X do XX wieku
Mechanizm tworzenia się prawa
Nie ma prawa bez państwa, prawo to taka norma za którą stoi przymus państwa. Państwo to ludność + terytorium + władza.
Organizacją przed państwem były wspólnota pierwotna, gdzie wszystko było wspólne - nie było własności. Człowiek było łowca i zbieraczem. Z czasem zaczyna się on wiązać z terytorium, gdy rozpoczyna uprawę i hodowlę zwierząt. Pojawia się nadwyżka jedzenia i innych towarów. Pojawia się własność a co za tym idzie władza (ci co mieli więcej, zarządzali nadwyżką).
Legitymizacja władzy:
Zewnętrzna - potrzeba zorganizowania ochrony przed najazdem z zewnątrz
Wewnętrzna - pilnowanie ładu i porządku wewnątrz wspólnoty
Prawo staje się mechanizmem wymuszania. Wcześniej istniejące normy zwyczajowe to pierwsze prawo (kiedy zwyczaj staje się opatrzony przymusem prawnym).
Najpierw przekaz ustny prawa - tradycja ustne. System ten się sprawdzał gdy państwo było małe.
Gdy w 2.poł X wieku powstało państwo Polskie w wyniku połączenia różnych wspólnot plemiennych, funkcjonowały tam różne systemy prawne (partykularyzm prawny- sytuacja w której na jednym obszarze funkcjonuje kilka systemów prawnych).
Monarchia patrymonialna (wczesnofeudalna) - państwo jest prywatną własnością monarchy, który jest jedynym źródłem prawa.
Decyzja Mieszka I o przyjęciu chrześcijaństwa była decyzją o charakterze politycznym - kościół był najlepiej zorganizowaną instytucją, która miała wesprzeć Mieszka I w tworzeniu państwa i ujednoliceniu prawa.
Polityka judykacyjna
Stopniowo zmniejsza się partykularyzm poprzez stosowanie prawa. Jednak po rozbiciu dzielnicowym znów postępuje partykularyzm, każdy z książąt stanowił inne prawo aby odróżnić i podkreślić swoją władze.
Jedynym źródłem prawa początkowo były tylko zwyczaje, później monarchowie poprzez decyzje ustawodawcze zaczną regulować prawny stan rzeczy.
Ukształtowanie stanowej struktury społeczeństwa
Stan - określona grupa społeczna o tym samym statusie prawnym
Równość wobec prawa to koniec feudalizmu.
Prawo ziemskie- to najdawniejsze prawo zwyczajowe stosowane przez szlachtę
Źródła prawa
Źródła formalne - formalne wyrażenie woli przez ustawodawcę
Źródła materialne
Źródła poznania prawa- wszystko co pozwala nam uzyskać wiedze o obowiązującym prawie (bezpośrednie i pośrednie)
Dagome iudex - akt oddania państwa polskiego pod opiekę papieża przez Mieszka I, występującego pod imieniem Dagobert (od chrztu). Znany jedynie z mocno zniekształconego streszczenia.
Zawiera opis terytorium ówczesnego państwa polskiego, które według dokumentu obejmowało w latach 990-992 Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze i Śląsk oraz prawdopodobnie Pomorze.
Inne wzmianki o Państwie Polskim występują tylko w kronikach innych państw i żywotach świętych.
Statuty Kazimierza Wielkiego - XIV w. pierwszy spis prawa który powstał w państwie Polskim. Jedyna kodyfikacja prawa sądowego o znacznym zakresie w Polsce za panowania dynastii piastowskiej.
Jednak najstarszy spis polskiego prawa został dokonany przez Krzyżaków w XIII w.. Budowali oni państwo na ziemiach polskich, gdzie żyli Polacy, a Krzyżacy byli szlachta niemiecką. Dlatego w interesie władz Zakonu było spisanie praw Ziem Polskich, ale trzymano to w tajemnicy, gdyż Krzyżakom zależało na stworzeniu własnego państwa i by za takie było ono uważane, a nie lenno polskie. Spis ten jest nazywany Księgą Elbląską
Księga elbląska - Jest to spisany w języku niemieckim, w drugiej połowie XIII lub na początku XIV wieku, zbiór przepisów polskiego prawa zwyczajowego stosowanego w północnych dzielnicach kraju. Zgodnie z dominującą w średniowieczu zasadą osobowości prawa, Polacy zamieszkujący państwo krzyżackie, głównie ziemię chełmińską, byli sądzeni według prawa polskiego. Autorem zwodu, mającego służyć krzyżackim sędziom, jest prawdopodobnie urzędnik krzyżacki, według niektórych badaczy będący mnichem cysterskim.
Zawierał również słownik przekładający instytucje polskie na niemiecki, by Krzyżakom łatwiej było je pojąć.
Zwód - określenie spisu prawa, który nie posiadał formalnej mocy obowiązywania.
Zachował się tylko częściowy, urywający się w połowie zdania, tekst zbioru. Wierszowany wstęp głosi: Jego mędrcy z dawna obmyślali dla niego prawo, którym też się rządził. Naród ten zwie się Polakami a prawo jego tu wam ogłaszam. Zachowane przepisy dotyczą prawa karnego, organizacji sądów i postępowania przed sądami. Oprócz poznania prawa, pomocne są również do badań nad ówczesną strukturą społeczną. Przepisy rozróżniają rycerzy, ziemian, duchownych, kupców, chłopów zależnych i ludność niewolną.
Popularna nazwa zbioru, określanego również jako Najstarszy Zwód Prawa Polskiego lub Prawo Polaków, pochodzi od miejsca odkrycia w XIX wieku w Elblągu.
Przykłady: - zemsta zgodna z prawem, czyli odwet
-główszczyzna - kara za zabicie, zapłata dla rodziny za to by wyrzekli się prawa do zemsty
- nawiązka - kara za zranienie, wypłacana poszkodowanemu
- wysokość tych kar finansowych była związana z przynależnością do stanu (rycerz był droższy od chłopa)
- tzw. Instytucja początku, czyli współczesnej obrony koniecznej, trzeba było udowodnić, że ten który poniósł stratę zainicjował to wydarzenie
- grzywna - była to jednostka monetarna, a po reformie monetarnej stała się synonimem kary pieniężnej
- obowiązek pilnowania bezpieczeństwa i porządku w odrębnie wspólnoty, opola
- ordalia- sądy Boże- stosowano w celu oczyszczenia od zarzutów lub ich potwierdzenia, Ordalia opierały się na przeświadczeniu, że Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego, czyli stanowiły rodzaj wróżby. Ordalia nie były torturą ani karą. W przypadku przeprowadzenia ordaliów, nie odbywało się dalsze postępowanie dowodowe, gdyż stanowiłoby to obrazę woli bożej. Osoby pomyślnie przechodzące sąd boży były uniewinniane. Te zaś, dla których próba okazała się niepomyślna, okazywały się winnymi i podlegały karze za dowiedzione w ten sposób przestępstwo. Sądy boże miały oprawę religijną. Duchowni poświęcali wodę i żelazo oraz odmawiali specjalną modlitwę.
- odpowiedzialność z tytułu miejsca przestępstwa (gdy znaleziono zwłoki w sadzie winnym morderstwa był jego właściciel)
- początki wzmożonej ochrony funkcjonariusza publicznego
Kazuistyka - jedna z metod formułowania zasad i przepisów, polegająca w większym stopniu na przewidywaniu szczegółowych przypadków niż na wyznaczaniu i wytyczaniu uniwersalnych zasad.
Zdolność prawna a zdolność do czynności prawnych
Każdy kto posiada zdolność do czynności prawnych posiada zdolność prawną, ale nie każdy kto posiada zdolność prawną posiada zdolność do czynności prawnych.
Zdolność prawną posiadają wszyscy od urodzenia do śmierci.
Wyjątki:
Płód (o ile urodzi się żywy)
Wywołanie inaczej proskrypcją - forma kary, uznanie człowieka za zmarłego w świetle prawa, a więc np. żona zostawała wdową i mogła znów wyjść za mąż, jego majątek stawał się masą spadkową; przestępcy odbierano wszelkie prawa a więc i prawo do życia i morderstwo na nim nie było karanie a nawet nagradzane. Kara ta pochodzi z czasów wspólnot plemiennych, kiedy człowiek wyrzucony z plemienia nie maił szans na przeżycie. Wywołany nie miał prawa do obrony, nie uczestniczył w żadnym procesie. Karę tą stosowano w stosunku do przestępców, których nie udało się złapać i była nieodwołalna. Stosowana do przełomu XII/XIII wieku.
- Banicja - warunkowa utrata zdolności prawnej, skazana osoba ma obowiązek do opuszczenia granic państwa, dla prawa jest osobą żywą, ale gdyby wróciła na terytorium państwa traci osobowość prawną i można ja zabić. Dlatego, że ma osobowość prawną inne osoby np. rodzina w państwie mogą w jego imieniu prowadzić czynności prawne mające na celu zniesienie kary i przywrócenie dobrego imienia. Był to sposób na pozbycie się przeciwników politycznych.
Czynniki określające zdolność prawną:
Płeć - kobietą mającą jakieś prawa była tylko wdowa, zarządzała majątkiem po mężu
Stan zdrowia
Terytorialność „obywatelstwo”- cudzoziemcy byli to głównie kupcy (i najeźdźcy)- zasada wzajemności dyplomatycznej - ile Polacy mają praw w innym państwie tyle ma w Polsce cudzoziemiec z tego kraju
Wyznanie - Żydzi podlegali innemu prawu, obowiązywał ich zakaz posiadania dóbr nieruchomych, dóbr ziemskich; ochrona prawna Żyda - w świadczeniu przeciwko Żydowi chrześcijanin musiał przedstawić chociaż jednego światka Żyda
Wiek - lata sprawne, dla kobiet od momentu gdy mogły rodzic dzieci, chłopcy musieli posiadać umiejętności posługiwania się bronią dlatego odbywały się zawody, gdzie chłopcy musieli wykazać się przed starszyzną - czyli najważniejszy był rozwój fizyczny, a więc osoba upośledzona nigdy nie uzyskiwała zdolności do czynności prawnych. Później zauważono, że chłopcy (i dziewczęta) mniej więcej w tym samym wieku osiągali sprawność fizyczną więc wprowadzono granice wieku. Początkowo dla kobiet 12 lat, później 14 (oziębienie klimatu spowodowało opóźnienie dojrzewania), zaś u chłopców doszło nowe kryterium - rozwój psychiczny. Później 18 lat i tzw. lata dojrzałe- 24, do tego czasu było ograniczenie w zarządzaniu majątkiem (18-24), wtedy młódź szlachecka miał się wyszumieć i nie stracić majątku
Prawo rzeczowe - najszerszy zakres ochrony dla podmiotu, prawo własności i prawo na rzeczy cudze
Własność podzielona- (jeśli funkcjonuje mamy do czynienia z pełnym rozwiniętym feudalizmem), prawo własności do ziemi, która jest równocześnie własnością chłopa i pana, aby zachęcić chłopa do pozostania na ziemi
Własność podzielona = własność zwierzchnia + wł. podporządkowana
Właściciel zwierzchni to pan, a podporządkowany to chłop. Prawo chłopa do ziemi było niezbywalne i dziedziczne, dlatego chłop tak łatw nie zrezygnuje a pan nie może go wyrzucić. Własność podzielona skończyła się po uwłaszczeniu chłopów, którzy uzyskali pełne prawo do ziemi.
Uprawnienia chłopa - właściciela podporządkowanego:
-fizycznie dzierżawi ziemie i musi ją uprawiać, żeby przynosiła pożytki, które są dzielone między właściciela zwierzchniego i podporządkowanego
Uprawnienia pana:
-pobieranie podatków
-do jego należy prawo dysponowania rzeczą
Prawo własności
-definicja pozytywna (wyliczenie uprawnień właściciela)- nic innego co ustawodawca wskazuje nie wolno mu robić
-definicja negatywna- właścicielowi wolno wszystko z wyjątkiem tego co jest mu zakazane
Z czasem zmieniał się charakter pożytków, których oczekiwał pan. Na początku istniało współdzielenie się plonami, tyle ile przejedzono w ciągu roku, resztę w pieniądzu. Później praca za darmo w folwarku.
Własność indywidualna- majątek w bezpośrednich rękach pana, mały, którego nie mógł podzielić
Instytucja niedziału była to własność zbiorowa, nie to samo co współwłasność gdzie całe prawo własności jest dzielone na idealnie równe części, gdzie każdy współwłaściciel miał taką samą część, część idealna była sama w sobie samoistnym prawem własnościowym i współwłaściciel mógł sam nią rozporządzać np. sprzedać ją. Przy niedziale nie ma idealnych części prawa własności, jest prawo do całości rzeczy (do wszystkiego czyli do niczego), nie może być zbyte ani przekazane na nikogo
Bracia niedzielni - ojciec umierał i nic się nie zmieniało, nadal byli uprawnieni do całości t gwarantowało niepodzielność. Jeśli jeden z braci chciał wydzielić się z niedziału dostawał swoją część i do reszty nie miał prawa nawet gdy po jakimś czasie wszyscy właściciele niedziału zginęli by.
Sposoby nabycia własności
Pierwotne- w wyniku których powstaje nowe prawo
Pochodne - przeniesienie prawa już istniejącego na inną osobę
Nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada.
Pierwotne:
Zawłaszczenie - rzecz nie należy do nikogo, jest niczyja, więc bierzemy ją w posiadanie i jest nasza; w przypadku nieruchomości musimy określić jej granicę, które będą granicami naszego prawa (wwiązywanie, ujeżdżanie, objazd), oświadczenie woli -kiedy wiadomo że jest to rzecz niczyja
Zasiedzenie -gdy nie mamy pewności, że rzecz jest niczyja, zajmujemy nieruchomość i staje się ona nasza po upływie jakiegoś czasu, gdy nikt nie składa wobec niej roszczeń (tzw. Dawność - 30 lat)
Łupy wojenne
Prawo nadbrzeżne - wszystko co wyrzuciła na brzeg woda staję się własnością osoby do której ta ziemia należy
Pochodne:
Spadek - po śmierci dotychczasowego właściciela
Nadawanie dóbr i ziemi przez króla
Umowa (różnego rodzaju) Moment przeniesienia prawa ze zbywającego na nabywcę:
konsensualna -prawo przechodzi w momencie dojścia stron do porozumienia
realna - przeniesienie następuje w momencie przeniesienia posiadania
Najpierw zawierano umowę obligacyjną (przedwstępną), a dopiero później odbywała się sprzedaż, właściciel wypowiadał formułę, że dana rzecz do niego nie należy, a kupujący stwierdzał, że skoro rzecz jest niczyja to on wchodzi w jej posiadanie
Sposoby utraty własności
Porzucenie
Umowa-sprzedaż, przelanie na kogoś praw własności
Nadania książęce- monarcha traci własność oddając ją komuś
Konfiskata - jako kara w prawie karnym
Wywłaszczenie na cele publiczne- właściciel w zamian otrzymuje odszkodowanie
Ograniczenie własności- ograniczenie praw właściciela co do jego własności
Regalia - to dziedziny gospodarki zastrzeżone wyłącznie dla panującego, wynikały z patrymonialnego założenia, iż monarcha jest właścicielem państwa. (np. regale ziemi - cała ziemia w państwie, o ile król jej komuś nie nadał, należy do panującego ; regale łowieckie - wyłączne prawo panującego do łowów na grubego zwierza, a także wyłączenie niektórych kompleksów leśnych do jego wyłącznej dyspozycji ; regale solne - wyłączność na wydobycie soli; regale górnicze - wyłączność na wydobycie kopalin; regale ceł - wyłączność na pobieranie ceł; regale bartne - wyłączne prawo panującego do drzew bartnych znajdujących się we wszystkich dobrach )
Prawo bliższości - ograniczało ono możliwość rozporządzania dobrami odziedziczonymi; skoro nie przyłożyliśmy się do tego, że je posiadamy, tylko zwyczajnie dostaliśmy je to i my musimy przekazać je dzieciom, dobra nabyte to nasza „zasługa” więc możemy nimi rozporządzać w dowolny sposób.
Dobrami dziedzicznymi możemy rozporządzać tylko za zgoda potencjalnych spadkobierców, mają oni prawo pierwokupu jeśli chcemy sprzedać własność (musimy ich poinformować o swoim zamiarze). W przypadku gdy sprzedamy własność bez poinformowania rodziny, ci mogą to później odkupić od tych którzy ją kupili za tę samą cenę - prawo skupu
Prawo sąsiedzki- np. Istniał zakaz zabudowy w odległości rzutu siekierą od miedzy granicznej; Obowiązek nienaruszania znaków granicznych (kopców, drzew).
Służebności gruntowe - właściciel innej nieruchomości może korzystać w określonym zakresie z nieruchomości obciążonej np.. służebność przejazdu (1 grunt upoważniony - ograniczone prawo rzeczowe, 2 grunt zobowiązany- ograniczenie własności)
Rzeki portowe- istniał wykaz rzek w Rzeczypospolitej, które nadawały się do spływu drzewa czy do żeglugi, które były objęte zakazem budowy urządzeń przeszkadzających żegludze np. mostków czy jazów
Ordynacje -były to wielkie majątki, o ściśle określonych granicach, które nie mogły być zmieniane czy dzielone; dziedziczył je tylko najstarszy syn i nie można było tego zmienić
Ograniczone prawa rzeczowe - prawa na rzeczy cudze
Ciężary realne - pańszczyzna, renta
Zastaw
Wg różnych kryteriów zastaw możemy dzielić na:
Przymusowy (ex delicti, sądowy) i dobrowolny
Ruchomy i nieruchomy
Z dzierżawieniem i bez dzierżawienia (hipoteka)
Zastaw do wydzierżawienia- pobieranie pożytków z własności, a kiedy same produkty zrównają się z sumą wierzyciela oddaje się zastaw np. krowa i sprzedane od niej mleko
Zastaw antychretyczny- pobierane pożytki nie są zaliczane na poczet długu (są to dodatkowe profity)
Zastaw na upad - strony określały maksymalny czas wykupu zastawu, po jego upływie stawał się on własnością wierzyciela
1