Ocena i jej funkcje w procesie nauczania
Spis treści:
Uzasadnienie ważności wyboru tematu.
Proces oceniania wiedzy uczniów.
Wyjaśnienie podstawowych pojęć.
Funkcja oceny szkolnej.
Formy oceny i najczęściej występujące błędy.
1.UZASADNIENIE WAŻNOŚCI WYBORU TEMATU
Zagadnienie oceniania, klasyfikowania, promowania uczniów jest od dawna w Polsce przedmiotem dyskusji, kontrowersji itp. Pojawiły się poglądy domagające się generalnej reformy systemu oceniania: przejścia od sformalizowanego systemu wystawiania ocen szkolnych do bardziej jakościowego oceniania postępów w nauce poszczególnych uczniów.
Bardzo często zagadnienie oceniania sprawia nauczycielom wiele trudności. Potwierdzeniem tego faktu są liczne konflikty, w jakie popada on na tle ocen z uczniami, władzami oświatowymi, rodzicami czy wreszcie z własnym sumieniem.
Wyniki badań nad oceną szkolną nie są zadowalające bowiem w wielu sytuacjach ocena traci sens pedagogiczny.
Biorąc pod uwagę fakt, że sprawiedliwość jest podstawą autorytetu nauczyciela, przy wysokiej dozie subiektywizmu, nieznajomości ogólnych kryteriów oceniania, niewątpliwie zachwiana zostaje pozytywna strona oddziaływania dużej grupy nauczycieli.
Ocena to bardzo ważne ogniwo procesu dydaktycznego i niezależnie od tego czy rezultatem oceniania będzie stopień szkolny, czy rzetelny opis osiągnięć, ewentualnie braków, nauczyciel i uczeń będą zawsze blisko związane z oceną.
Za takim rozumowaniem przemawiają również względy psychologiczne. Poznanie własnej wartości, obiektywna analiza błędów i niedociągnięć to jedna z naturalnych potrzeb psychicznych każdego człowieka.
Racjonalne ocenianie uczniów wymaga od nauczyciela znajomości: przedmiotu nauczania, celów kształcenia, kontroli i oceniania, właściwości psychiki uczniów, techniki metod kontroli wiadomości oraz oceny. Innymi słowy, powinien on wiedzieć „po co ocenia, kogo ocenia, za co, na jakiej podstawie, jak i kiedy”.
Oceniać można tylko taką działalność dydaktyczną, która ma jednoznacznie sprecyzowany cel. Gdy cel ten nie jest wyraźnie określony i gdy brak kryteriów i form ocen kontroli, ocenie grozi subiektywizm i nieporównywalność. Z drugiej strony, brak ustalonych jednolitych kryteriów i norm nastręcza uczniom dużo kłopotów z zakresu przystosowania, gdyż poszczególni nauczyciele stosują „własne” systemy sprawdzania wiadomości i oceniania. Wiadomo, im liczniejsze grono nauczycieli, tym więcej indywidualności, taktyk kontroli i oceniania, a tym większe trudności wynikające z przystosowania. Stąd wprowadzenie do szkół jednolitych kryteriów i norm ocen to najkrótsza droga do obiektywizacji i oceniania uczniów.
Problematyka oceniania uczniów zdominowała łamy wielu czasopism oświatowych od początku roku szkolnego 1999/2000. Nie jest to przypadek, bo kwestia oceniania w szkole jest obecnie najważniejszym problemem dla reformy oświatowej, tak jak rok temu programy nauczania.
2.PROCES OCENIANIA WIEDZY UCZNIÓW
2.1. Wyjaśnienie podstawowych pojęć
Analiza problemu dotycząca oceny szkolnej wymaga określenia niektórych podstawowych terminów niezbędnych do precyzyjnego ujęcia w języku naukowym rozwiązywanego zagadnienia.
I. Altszuler zwraca uwagę na wieloznaczność wyrazu ocena, którego używa się w znaczeniu procesu oceniania względnie jego rezultatu. W pierwszym przypadku ocena jest rozumiana jako diagnostyczna działalność szkolna, jako proces zdefiniowania stanu posiadania przez ucznia wiedzy z określonego przedmiotu nauczania. W sensie rezultatu posiadania przez ucznia wiedz z określonego przedmiotu nauczania. W sensie rezultatu procesu uczenia się ocena jest synonimem noty, czyli jednego ze stopni występujących w skali ocen oraz opinii nauczyciela o wynikach pracy ucznia.
Wincenty Okoń ocenę szkolną określa „...ustosunkowania się nauczyciela do osiągnięć uczenia, czego wyrazem może być wystawienie określonego stopnia szkolnego lub opinii wyrażonej w formie pisemnej czy ustnej”. Autor definiuje także pojęcie oceniania uczniów jako „proces wyrażania opinii o uczniach za pomocą stopni lub ocen opisowych, zarówno sporadycznie jak i co okres lub przy końcu roku szkolnego”.
Według Z. Zaborowskiego „samoocena” to „zespół sądów i opinii, które jednostka odnosi do swojej osoby, cech fizycznych i uzdolnień”. Z podobnym, ale nieco szerszym ujęciem spotykamy się u L. Niebrzydowskiego, który samoocenę określa jako „... zespół sądów i opinii, które jednostka odnosi do swojej osoby, a w szczególności do swojego wyglądu, uzdolnień, osiągnięć, wiedzy, możliwości”.
2.2. Funkcja oceny szkolnej
Ocena szkolna pełni określone funkcje w stosunku do nauczyciela, ucznia i społeczeństwa. W stosunku do nauczyciela dydaktyczną funkcję ujmuje się w literaturze stwierdzeniem- „ bada skuteczność pracy nauczyciela”. Na tle tej funkcji jawi się następna również istotna funkcja diagnozy pedagogicznej rozumiana jako:
ustalenie efektów, wyników nauczania,
wykrywanie braków, opóźnień, błędów w wiadomościach i umiejętnościach.
Racjonalna informacja diagnozująca daje możliwość dotarcia do przyczyn (np. słabych czy niewystarczających efektów) a także jest podstawą do oddziaływań terapeutycznych w zakresie usuwania opóźnień. Prognozujący aspekt oceny określa prawdopodobnie wyniki na przyszłość, które będą osiągane w procesie dydaktycznym przez konkretnego nauczyciela w danej grupie uczniowskiej.
W stosunku do ucznia ocena pełni również funkcję dydaktyczną, czyli ukazuje niedociągnięcia, braki i błędy w zakresie jego wiedzy, czy podstawowych umiejętności. Wobec ucznia ocena powinna pełnić funkcję wychowawczą tzn. pobudzać motywację do dalszej nauki, zachęcać do konkretnego wysiłku, dającego zadowolenie. Ta funkcja jest wielokrotnie niezrozumiała dla nauczycieli. Często zadają pytania : „jak to zrobić, żeby uczeń otrzymując każdą ocenę miał przekonanie, że „coś umie”, chociaż nie zawsze wystarczy to na ocenę pozytywną? „Dlatego niektórzy uczniowie mobilizują się przy ocenie niedostatecznej, a inni w takiej sytuacji nie podejmują trudu poprawienia stopnia”. Sensownych odpowiedzi na takie i podobne pytania można udzielić odwołując się do psychologii. Znajomość typu układu nerwowego u dziecka, i co za tym idzie jego cech temperamentalnych, daje nauczycielowi możliwość świadomych i odpowiedzialnych poczynań. Faktycznie można przyjąć, że uczniowie o silnym układzie nerwowym (tzn. cholerycy, sangwinicy, flegmatycy) potrafią mobilizować się przy otrzymaniu oceny niedostatecznej, są w stanie ją poprawić. Natomiast dzieci o słabym typie układu nerwowego (melancholicy) prezentują najczęściej inne reakcje. Szczególnie w sytuacji zagrożenia - tzn. jak jest więcej niż jedna ocena niedostateczna - czują się osaczeni, wycofują się z działania, nie wierzą w swoje siły i możliwości przezwyciężenia niepowodzeń. Szczególnie życzliwego traktowania i mobilizacji wymaga ta grupa wrażliwych dzieci. Liczne badania potwierdzają, że błędy nauczycieli popełnione w trakcie kontroli i oceny wyników nauczania są powodem wielu sytuacji nerwowych, frustracji, stresu czy nawet fobii szkolnej, w którym przede wszystkim ulegają dzieci o słabym typie u kładu nerwowego.
Nie należy tych stwierdzeń przyjmować jako zachęcenia nauczycieli do nie wystawiania ocen niedostatecznych w tej grupie uczniów - oni również muszą się nauczyć funkcjonowania w różnych, trudnych sytuacjach, muszą wypracować sobie odporność na niesprzyjające warunki. Natomiast jest to niewątpliwie zachęcenie do rozsądnego, sprawiedliwego i zawsze życzliwego postępowania z dzieckiem. Niepowodzenie w życiu jest rzeczą normalną, ale chodzi o to, by ukazywać sposoby osiągania powodzenia - tak właśnie należy rozumieć pracę nauczyciela w kategoriach realizacji wychowawczej funkcji oceny szkolnej. Warto pamiętać, że „niepowodzenie utrudnia dalszą pracę i czyni ją o wiele trudniejszą niż jest obiektywnie, powodzeniu towarzyszy zadowolenie, pewność siebie - a to sprzyja dalszym sukcesom”.
W najkrótszym nawet omówieniu funkcji oceny szkolnej nie można pominąć informacyjnej funkcji pełnionej wobec społeczeństwa. Wyraża ona opinię przydatności do pracy zawodowej.
Należy sądzić, że bez spełnienia wszystkich tych podstawowych funkcji, ocena nie tylko nie dostarcza rzetelnych informacji o procesie nauczania, ale jest wręcz czynnikiem destrukcyjnym w procesie dydaktyczno - wychowawczym.
Reasumując powyższe rozważania można wysunąć wniosek: jeżeli nauczyciel w swojej pracy dydaktyczno - wychowawczej pamięta o funkcji i kontroli oceny, wówczas dobrze ocenia:
- uruchamia refleksje nad tym, jak działam, co osiągam, co mogę
zmienić w swoim sposobie działania,
dostarcza informacji zwrotnych (od innych ludzi i samego siebie)o tym, jak działam i co osiągam,
- wymaga jasno sformułowanych kryteriów, ze względu na które jest
analizowany proces działania ucznia, jak i uzyskany przez niego efekt.
2.3. Formy oceny i najczęściej występujące błędy
Ocena może spełnić swe funkcje dydaktyczno - wychowawcze wówczas gdy dokonywana jest zgodnie z jej cechami konstytutywnymi. Należą do nich:
obiektywność,
jawność,
instruktywność,
motywacja do dalszej pracy.
Ocena pracy dydaktyczno - wychowawczej najczęściej przybiera formę stopnia. Oprócz stopni funkcję ocen spełniają także potwierdzenia lub zaprzeczenia skierowane do ucznia, różne postacie aprobaty i dezaprobaty, plusy i minusy, opis, komentarz, charakterystyka odpowiedzi, recenzje prac uczniowskich. Oceny wyrażone w poza stopniowych formach występują w praktyce w różnych postaciach. Niektóre z nich zawierają znaczny element wartościowania, a inne tracą go zupełnie. W ostatnim przypadku mamy do czynienia z pozornym ocenianiem.
W praktyce dydaktyczno - wychowawczej oceny nie zawsze odzwierciedlają faktyczny stan wyników pracy i osiągnięć uczniów. Często źródłami deformującymi ocenę są: nieznajomość teorii kwalifikowania wiedzy, nieumiejętność oceniania, uleganie wpływom czyjegoś autorytetu (dyrektora szkoły, opiekuna klasy, nadzoru pedagogicznego) itp. Ponadto w grę tu wchodzi niejednakowy poziom wymagań stawianych w różnych szkołach, czy też przez szczególnych nauczycieli tej samej szkoły, niejednolite wartościowanie różnych elementów pracy i odpowiedzi uczniów: kłopoty w uchwyceniu subtelnych różnic, które występują w odpowiedziach młodzieży uczącej się.
Często przytaczane w badaniach pedagogicznych nad oceną szkolną przez np. I. Altszuler, S. Racinowskiego wyniki sprowadzają się do następujących stwierdzeń:
- ci sami uczniowie otrzymują różne noty z tych samych przedmiotów
w różnych szkołach,
- różni nauczyciele dają różne oceny za te same prace, dobra odpowiedź
ucznia słabego, a słaba lepszego uchodzi uwadze nauczyciela,
pierwsze zdanie jest wyznacznikiem ocen pozostałych uczniów,
zapoznanie nauczyciela ze szczegółowymi normami oceniania daje możliwość zmniejszenia, ale nie usuwa dużej dozy subiektywizmu,
często nauczyciel nie ocenia tego co jest rzeczywiste lecz to, czego się spodziewa.
Do najczęstszych błędów w ocenianiu należy: bezwzględne łączenie oceny z każdym poznawaniem, kontrolą wiedzy; traktowanie ocen końcowych (semestralnych, rocznych) jako średniej arytmetycznej stopni otrzymywanych przez uczniów z przedmiotów nauczania w okresie semestrów lub całego roku szkolnego, mała liczba ocen w semestrze lub szczupła liczba pytań egzaminacyjnych, stanowiących podstawę wystawienia ocen końcowych; ocenianie uczniów według średniego poziomu rówieśników w klasie, niesystematyczność i niejednorodność oceny. Następstwem wspomnianych niedostatków są nieobiektywne i przypadkowe oceny wiedzy uczniów. Kakt ten wpływa niekorzystnie na efektywność kształcenia i motywację do nauki młodzieży uczącej się.
Kontrola i ocena powinna przebiegać w atmosferze, która wzbudza pozytywną motywację. Obserwacje lekcji, niestety, często ukazują pośpiech, nerwowe napięcie, brak życzliwości w przebiegu kontroli. Antypedagogiczne komentarze, upokorzenie ucznia i agresja przekreślają możliwość pozytywnego oddziaływania procesu oceniania i kontrolowania. Cóż z tego, że ocena jest sprawiedliwa, jawna i adekwatna do wiedzy ucznia, jeśli zachowanie nauczyciela osłabia motywację uczenia się. Często uczeń staje bezradny, bo nie wie dokładnie czego i w jaki sposób musi się nauczyć, aby poprawić ocenę. Obok słów krótkiej recenzji - komentarza do oceny - konieczne są racjonalne wskazówki na temat: jak należy się samodzielnie uczyć zgodnie z higieną pracy umysłowej.
Uwadze nauczyciela nie może umknąć jeszcze jeden istotny problem - wdrażanie dzieci i młodzieży przez kontrolę i ocenianie do samokontroli i samooceny.
Uczeń powinien wynieść ze szkoły;
umiejętność wartościowania wyników swej pracy,
obiektywizm w ocenianiu siebie,
zdrowy samokrytycyzm,
dostrzeganie u siebie braków i ich źródeł.
Te bardzo ważne elementy samowychowania będą w przyszłości dla niego szansą samodzielnego sprawdzenia osiągniętych wyników i efektów, a co równie wartościowe modelem tworzenia własnego „ja”.
Odnosząc zagadnienia oceny do szkolnej praktyki można stwierdzić, że wielu nauczycielom chodzi głównie o wystawienie stopnia, a nie diagnozę jako podstawę terapii doskonalenia metod swojej pracy, korygowanie błędów i niedociągnięć. Są to częste uchybienia i nie jednostkowe przypadki nie uświadomienia sobie ani funkcji, ani celów oceny, jednostronność jej ujmowania, wyłącznie dla celów klasyfikacji i promowania.
Warto patrzeć na ucznia pozytywnie, dostrzegać to co już wie i umie, notować jego sukcesy a nie skupiać się na błędach i niedociągnięciach.
Ocenianie w nowej szkole będzie przebiegać w dwóch nurtach:
ocenianie zewnętrzne dokonywane przez pozaszkolne komisje egzaminacyjne, na zakończenie edukacji w szkole podstawowej, wszystkim daje możliwość przejścia do gimnazjum, po jego ukończenie kolejny sprawdzian, który pozwoli absolwentowi na właściwy wybór szkoły no i wreszcie Nowa Matura,
ocenianie wewnątrz szkolne, które ma być ocenianiem wspierającym i mierzącym przyrost wiedzy ucznia, ma funkcjonować w formie przedmiotowych systemów oceniania, osadzonych w ramach jednolitych kryteriów szkolnych.
Zastosowane nowe formy oceniania mają na celu:
wyzwalać aktywność i motywację, dzięki której uczniowie mogą osiągać maksymalne wyniki,
informować ucznia o postępie i poziomie jego osiągnięć edukacyjnych,
dostarczyć rodzicom (opiekunom i nauczycielom informacje o postępach, trudnościach i specjalnych uzdolnieniach ucznia.
Można to osiągnąć w sytuacji, gdy planując proces nauczania zdecydujemy co, kiedy i w jaki sposób będziemy oceniać. Proces oceniania będzie wspomagać proces nauczania i odwrotnie. Oba te procesy muszą być ściśle zintegrowane i w żaden sposób ocenianie nie powinno zakłócać ani przerywać pracy uczniów.
2.4. Metody oceniania i kontrolowania wiedzy uczniów
Metody oceniania zależne są od form i sposobów kontroli oraz ich miejsca w procesie kształcenia. Jeżeli przypada to na początek procesu nauczania i uczenia się, wówczas kontrola polega na rozpoznaniu poziomu przygotowania uczniów, a ocena na zmierzeniu poziomu, od którego zaczyna się rozwój uczniów, spowodowany procesem kształcenia. Oceny wstępne nie mogą być sumowane z ocenami końcowymi dla ustalenia przeciętnych wyników i średnich ocen.
Inaczej trzeba także traktować oceny będące rezultatem kontroli bieżących, które towarzyszą procesowi uczenia się. Badają one wówczas rodzaj trudności jakie napotykają uczniowie w czasie nauki, stopnie przyswajania materiału nauczania, skuteczność metod uczenia się, poziomu rozumienia treści programowych. Nie należy wystawiać ocen wówczas, gdy uczniowie napotykają trudności, bo po to się uczą, aby te przeszkody ograniczyć i likwidować.
Otrzymane w rezultacie kontroli bieżącej oceny nie powinny być sumowane z ocenami końcowymi. Jest to zrozumiałe skoro pamiętamy, że oceny bieżące diametralnie są różne w stosunku do ocen końcowych. Wyrażają one najczęściej kłopoty i trudności ucznia. Jeżeli są symptomem obojętności lub niechęci wobec przedmiotu można je również uwzględnić przy ocenie końcowej.
Wśród sposobów oceniania wyróżnia się tradycyjne (nietechniczne) i techniczne metody wystawiania ocen.
Pierwszą grupę reprezentują przede wszystkim oceny oparte na ustnych, pisemnych, praktycznych, graficznych formach kontroli wiedzy uczniów. Do takiej grupy metod należą te, które bazują na technicznej kontroli. Należą do nich: testy, szablony, wzorniki.
Metody testowe są bardziej ekonomiczne w stosowaniu, bowiem w krótkim czasie uzyskujemy informacje o osiągnięciach uczniów. Jest to możliwe przy zastosowaniu pomiaru dydaktycznego i wystawieniu na jego podstawie oceny. Pomiar wyników nauczania jest przedstawieniem efektów za pomocą liczb (stopni, punktów).
Podczas oceniania trzeba pamiętać o tym, że wynik oceny zależy w dużym stopniu od metod i technik kontroli. Dzieje się tak dlatego, ponieważ każda metoda kontroli służy badaniu innych elementów wiedzy młodzieży uczącej się. Każda ocena może być alternatywna lub kwantytatywna. Ocena alternatywna wyraża się dwoma sądami (osiągnął lub nie osiągnął celu). Ocena kwantytatywna określa w sposób ilościowy, w jakim stopniu osiągnięto zamierzony cel.
1
1
1