Rozwój poznawczy w aspekcie rozwoju
uwagi, pamięci, myślenia
Termin „poznawczy" (kognitywny, ang. cognitive), wywodzący się od łacińskiego cognosco (wiedzieć), odnosi się do tych wszystkich psychicznych form aktywności, które związane są z nabywaniem, przetwarzaniem, organizowaniem i używaniem wiedzy — innymi słowy, do tych wszystkich sprawności, które wiążą się z myśleniem i wiedzą. Najszerzej badane były poznawcze procesy spostrzegania i pamięci. Zdolności poznawcze obejmują też inteligencję, poziom myślenia, a nawet, do pewnego stopnia, twórczość i stosunki interpersonalne. Ponieważ język jest środkiem, za pomocą którego zachodzi myślenie i ponieważ inteligentne i twórcze zachowanie wyraża się w języku, również używanie go jest traktowane jako aktywność poznawcza.
Dwa główne pytania zdominowały badania nad rozwojem poznawczym:
1. Jakie zmiany w funkcjonowaniu poznawczym pojawiają się
wraz z wiekiem u dzieci?
2. Jakie czynniki odpowiadają za te zmiany?
Najszerzej znana i mająca największy wpływ na podejścia do tych pytań jest teoria sformułowana przez szwajcarskiego psychologa o wykształceniu biologicznym Jeana Piageta. Teoria Piageta dotyczy głównie myślenia logicznego, rozumowania i rozwiązywania problemów i pośrednio jedynie zajmuje się procesami takimi, jak pamięć i spostrzeganie.
Na gruncie psychologii panuje dość powszechne przekonanie, że okres wczesnego dzieciństwa to najważniejszy etap w życiu człowieka. Niektórzy badacze twierdzą, że zmiany rozwojowe, jakie zachodzą w poszczególnych sferach życia tj. w sferze intelektualnej, emocjonalnej, społecznej, są nie tylko najbardziej znaczące dla tego okresu, ale stanowią podstawę (fundament) dla zmian rozwojowych, które decydują o jakości życia w kolejnych etapach rozwoju człowieka tj. w okresie młodości i dorosłości, a nawet w okresie senioralnym.
U podstaw zmian w zakresie sfery poznawczej, obejmującej procesy uwagi, pamięci, myślenia, wyobraźni, leżą fizjologiczne zmiany, jakie zachodzą w centralnym układzie nerwowym oraz w zmysłach, głównie wzroku, słuchu. Dzięki rozwojowi ruchów lokomocyjnych związanych ze zmianą pozycji ciała, takich jak: pełzanie, raczkowanie, siadanie, stanie i chodzenie, wzrasta również aktywność psychoruchowa dziecka, a otaczający je świat staje się bliższy. Zmianom tym towarzyszy wzrost orientacji dziecka w przestrzeni. To dzięki nim dziecko coraz lepiej poznaje cechy przedmiotów, ich wielkość, strukturę, stosunki przestrzenne, kierunek, odległość itp.
O zakresie i jakości zmian rozwojowych decydują, nie tylko indywidualne, wrodzone predyspozycje dziecka, stanowiące biologiczne podstawy jego inteligencji, ale również środowisko kulturowe i społeczne, w którym ono wzrasta. Dziecko w relacjach z dorosłymi oraz inicjowanych przez nich zabawach ma okazję do ćwiczenia różnych, a jednocześnie coraz bardziej skomplikowanych operacji umysłowych takich jak, porównywanie, analiza, synteza, uogólnianie cech wspólnych. Dzięki tym stymulującym działaniom środowiska społecznego zachodzą zmiany w zakresie procesów poznawczych tj. procesów uwagi, wyobraźni i pamięci oraz myślenia. Każdy z tych procesów charakteryzuje się, odpowiednim dla wieku dziecka zespołem cech.
My zajmiemy się omawianiem wieku przedszkolnego, który obejmuje okres życia dziecka od 3 do 7 lat. Maria Żebrowska dzieli ten okres na trzy fazy :
1. wczesna od trzech do czterech lat
2. średnia od czterech do pięć i pół lat
3. późna od pięć i pół do siedmiu lat
Jego tradycyjna nazwa wywodzi się stąd, że okres ten poprzedza podjęcie przez dziecko obowiązku szkolnego. Niektóre dzieci uczęszczają w tych latach życia do przedszkola, które stanowi w naszym systemie oświatowym pierwszy szczebel nauczania, jakkolwiek dotychczas sieć przedszkoli nie jest tak rozbudowana, aby z tej instytucji wychowawczej, służącej przede wszystkim pomocą matkom pracującym zawodowo, mogły korzystać wszystkie dzieci. Granice chronologiczne wieku przedszkolnego są względne, podobnie jak granice pozostałych okresów rozwojowych. Bywają trzylatki nie przystosowane do udziału w grupie przedszkolnej oraz dzieci, które mogą być zapisane do szkoły przed ukończeniem 7 lat. Każde dziecko rozwija się w innym nieco tempie, w odmiennych warunkach środowiskowych, każde jest odrębną indywidualnością, różni się od swoich rówieśników rozmaitymi cechami fizycznymi i psychicznymi. Jednakże u wszystkich dzieci pomiędzy 3 a 7 rokiem życia zachodzą zmiany w psychice, typowe i charakterystyczne wyłącznie dla wieku przedszkolnego, które pozwalają wyodrębnić ten okres od innych okresów rozwojowych.
Oprócz wspólnych dla całego okresu właściwości rozwojowych można wyodrębnić drobniejsze zmiany w obrębie kolejnych trzech podokresów albo faz wieku przedszkolnego. Zmiany te nie mają charakteru zasadniczych, istotnych przemian w świadomości i osobowości dziecka, odzwierciedlają jednak zarówno dynamikę procesów poznawczych, jak też stopniowe przekształcenia w emocjonalnej i społecznej sferze rozwoju psychicznego dzieci w tym wieku.