Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) — według definicji OECD odzwierciedlają nakłady kapitałowe rezydenta jednej gospodarki (inwestora bezpośredniego) poniesione w celu osiągnięcia trwałego zaangażowania w przedsiębiorstwie będącym rezydentem innej gospodarki (przedsiębiorstwo bezpośredniego inwestowania). Trwałe zaangażowanie oznacza istnienie długookresowych powiązań między inwestorem bezpośrednim a przedsiębiorstwem bezpośredniego inwestowania, a także znaczący wpływ tego pierwszego na zarządzanie tym drugim. Za przedsiębiorstwo bezpośredniego inwestowania OECD uznaje takie przedsiębiorstwo zagraniczne, w którym inwestor dysponuje udziałem przynajmniej 10% akcji zwykłych lub głosów. Taka definicja przedsiębiorstwa bezpośredniego inwestowania implikuje, że istotą BIZ nie musi być koniecznie - jak często przyjmuje się w literaturze przedmiotu — przejęcie pełnej, nieograniczonej kontroli nad zagranicznym przedsiębiorstwem.
BIZ mogą polegać na zakupie całościowego lub częściowego udziału w już istniejącym przedsiębiorstwie albo na uruchomieniu od podstaw nowego przedsiębiorstwa (tzw. inwestycja greenfield). Zgodnie z zaleceniami OECD do BIZ są również wliczane ewentualne późniejsze transakcje kapitałowe dokonywane między inwestorem bezpośrednim a przedsiębiorstwem bezpośredniego inwestowania, tj. zakup kolejnych udziałów w przedsiębiorstwie bezpośredniego inwestowania, reinwestowanie dochodów w takim przedsiębiorstwie oraz pożyczki i kredyty.
Cechą specyficzną BIZ odróżniającą je od innych form międzynarodowych przepływów kapitałowych jest to, że powodują one przeniesienie części lub całości praw do zarządzania przedsiębiorstwem będącym celem inwestycji. Inwestor uzyskuje bezpośredni wpływ na decyzje zagranicznego przedsiębiorstwa we wszystkich dziedzinach jego działalności. BIZ nie ograniczają się wyłącznie do transferu wartości w formie środków finansowych. Niemal zawsze przepływowi kapitału w formie BIZ towarzyszy przepływ technologii, know-how, technik zarządzania, metod nowoczesnego marketingu itp.
Determinanty decyzji inwestycyjnych i lokalizacyjnych BIZ były i są przedmiotem wielu rozważań teoretycznych. Jedną z najbardziej znanych i akceptowanych teorii wyjaśniających motywy lokowania kapitału w formie B1Z jest eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej J.H. Dunninga, nazywana również paradygmatem OLI (ownership, location, internalization). Paradygmat OLI określa
trzy warunki, których jednoczesne spełnienie jest konieczne, aby przedsiębiorstwo podjęło decyzję o inwestowaniu za granicą.
1. Istnienie specyficznej przewagi własnościowej (ownership-specific advantages). Firma, która wchodzi na rynek zagraniczny, znajduje się zwykle w gorszej sytuacji niż producenci lokalni. Na niekorzyść firmy przemawiają takie czynniki, jak bariery kulturowe i językowe, ograniczona informacja o rynku lokalnym, wyższe koszty komunikacji i transportu itp. Aby stawić czoło miejscowej konkurencji, firma musi posiadać specyficzną przewagę własnościową, tzn. dysponować aktywami, których nie mają inne firmy działające na rynku zagranicznym. Takimi aktywami mogą być najnowocześniejsza technologia i techniki produkcji, patenty, znaki towarowe, reputacja, umiejętności zarządcze i marketingowe i wiele innych.
2. Istnienie walorów lokalizacyjnych (location-specific advantages). Dysponowanie specyficzną przewagą własnościową nie przesądza jeszcze o dokonaniu zagranicznej lokaty bezpośredniej, gdyż dla firmy bardziej opłacalne od inwestowania może się okazać wejście na rynek zagraniczny poprzez eksport towarów. Do lokowania produkcji za granicą mogą zachęcić walory lokalizacyjne. Na atrakcyjność kraju będącego ewentualnym celem inwestycji ma wpływ obecność taniej siły roboczej, duży i szybko rozwijający się rynek, stabilna sytuacja polityczna, przyjazne nastawienie społeczeństwa do inwestorów zagranicznych, podobieństwa kulturowe itp. Jeżeli kraj będący celem inwestycji stosuje bariery handlowe chroniące rynek, przeniesienie produkcji daje dodatkową korzyść w postaci ominięcia tych barier.
3. Występowanie korzyści internalizacji (internalization-specific advantages). Rozwiązaniem dla firmy planującej ekspansję na rynki zagraniczne może być niekiedy sprzedaż licencji lub franchising. Istnienie korzyści internalizacji powoduje jednak, że dla firmy korzystniejsze jest transferowanie specyficznych przewag, jakie posiada, wewnątrz własnej firmy niż ich sprzedaż obcym przedsiębiorstwem. Przykładowo, jeżeli przewaga własnościowa przedsiębiorstwa wynika z posiadania silnej marki, sprzedaż licencji wiąże się z ryzykiem, że licencjobiorca nie zapewni odpowiedniej jakości produkcji i przyczyni się do obniżenia wartości marki. W tym przypadku zdecydowanie się na inwestycję bezpośrednią umożliwia utrzymanie pełnej kontroli nad specyficznymi zasobami przedsiębiorstwa.
Firma, która dokonuje ekspansji na rynki zagraniczne w formie BIZ, liczy na osiągnięcie z tego tytułu określonych korzyści. Rozróżnia się cztery podstawowe motywy eksportu BIZ19.
1. Poszukiwanie rynków. Inwestycje są podejmowane z myślą o uzyskaniu dostępu do rynku danego kraju zagranicznego (kraju przyjmującego, goszczącego BIZ, host country). Determinantami decyzji inwestycyjnych są w tym przypadku: wielkość rynku (wielkość PKB oraz populacja), dochód na głowę mieszkańca, wzrost rynku, dostęp do rynków regionalnych i globalnych, specyficzne preferencje konsumentów, struktura rynku.
2. Podnoszenie efektywności. Celem inwestycji jest zwiększenie efektywności prowadzonej działalności poprzez racjonalizację istniejącej struktury korporacyjnej. Podniesieniu zyskowności przedsiębiorstwa będą służyć korzyści wynikające zarówno ze skali produkcji i zakresu działania, jak i dywersyfikacji ryzyka na różnych rynkach.
3. Poszukiwanie zasobów. Celem inwestycji jest wykorzystanie możliwości związanych z występowaniem surowców naturalnych, zasobów taniej i niewykwalifikowanej siły roboczej, zasobów wykwalifikowanej siły roboczej itp. w kraju przyjmującym inwestycje. Nie bez znaczenia pozostaje tutaj również dostępność infrastruktury (porty, drogi, sieć energetyczna, telekomunikacja).
4. Pozyskiwanie aktywów strategicznych. Inwestor zmierza przede wszystkim do nabycia aktywów, których posiadanie ma umożliwić utrzymanie lub zwiększenie konkurencyjności na rynkach regionalnych i globalnych. Może to być nowa technologia, know-how, nowe kanały dystrybucji, itp.
Nowe determinanty ZIB to:
- polityka liberalizacji handlu i zapewniania dostępu do rynku;
- liberalizacja transferu kapitału i świadczenia usług;
- wzrost konkurencji na wszystkich rynkach;
- silniejsza tendencja do powiązań firm;
- postęp techniczny,
- czynniki menedżerskie i organizacyjne, w tym spłaszczenie zarządzania, sieciowość;
• poszukiwanie przez firmy większej konkurencyjności w ramach globalnych strategii.
Najważniejszymi podmiotami gospodarki światowej dokonującymi ekspansji na rynki zagraniczne poprzez BIZ są korporacje transnarodowe.
Według Konferencji Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju (United Nations Conference on Trade and Development — UNCTAD) korporacje transnarodowe to przedsiębiorstwa zorganizowane w formie spółek akcyjnych lub w innej formie, składające się z przedsiębiorstw macierzystych i ich zagranicznych filii. Przedsiębiorstwo macierzyste jest przy tym definiowane jako przedsiębiorstwo kontrolujące aktywa przedsiębiorstw w kraju innym niż jego kraj rodzimy, zwykle w wyniku dysponowania określonym pakietem akcji. Jak już wspomniano, posiadanie przez przedsiębiorstwo macierzyste minimum 10% akcji zwykłych lub głosów uznaje się umownie za próg umożliwiający kontrolowanie
Kierowanie działalnością gospodarczą za granicą odróżnia inwestycje bezpośrednie od portfelowych i może obejmować takie zadania, jak:
• stworzenie od podstaw przedsiębiorstwa zagranicznego- inwestycja zielonego pola (greenfield);
• uzyskanie całkowitej własności, dokonanie fuzji lub przejęcie udziałów większościowych lub mniejszościowych w już działających firmach na rynku lokaty - inwestycja brązowego pola (brownfield);
• przejęcie kierownictwa i prowadzenie zarządzania przedsiębiorstwem zagranicznym;
• stworzenie za granicą biura rachunkowo-finansowego lub/i ośrodka badawczego (laboratorium);
• zagwarantowanie prawa do używania znaku towarowego lub marki firmy;
• stworzenie biura sprzedaży, ośrodka dystrybucji, agencji marketingowej i reklamowej na rynku lokaty.
Inwestorem bezpośrednim może być osoba indywidualna, spółka, przedsiębiorstwo prywatne lub publiczne, rząd, grupa osób lub grupa przedsiębiorstw, przy czym większości inwestycji dokonują przedsiębiorstwa ponadnarodowe- korporacje transnarodowe.
Przepływy kapitałowe związane z ZIB, podobnie jak inwestycje portfelowe, są księgowane w bilansach płatniczych krajów w pozycji rachunku kapitałowego. Księguje się napływ (aktywa) i odpływ kapitału (pasywa) oraz saldo transferów. Przepływy dochodów z kapitału w postaci zysków, dywidend i procentów są księgowane na rachunku bieżącym.
Przedsiębiorstwa zagraniczne mogą przybierać farmę:
1. filii (subsidiary), czyli jednostek posiadających osobowość prawną, w których zagraniczny inwestor posiada ponad 50% udziałów lub/i głosów z akcji lub/i w których ma prawo wyznaczania i usuwania członków władz administracyjnych, zarządzających i nadzorczych;
2. oddziałów (branch), czyli jednostek nie posiadających odrębnej osobowości prawnej, których majątek ruchomy i nieruchomy stanowi własność inwestora zagranicznego i które funkcjonują w formie stałego przedstawicielstwa, placówki, biura;
3. przedsiębiorstw stowarzyszonych (associate), w których inwestor zagraniczny posiada mniej niż 50% udziałów i kontroluje do 50% głosów z akcji, ale posiada efektywny wpływ na zarząd.
Niektóre firmy macierzyste korporacji decydują się na uruchamianie na zagranicznych rynkach wspólnych przedsięwzięć lub projektów (joint ventures) przez kilka przedsiębiorstw w celu stworzenia nowej, wspólnie kontrolowanej jednostki, prowadzenia wspólnej kontroli zasobów lub realizacji wspólnych operacji.
Przepływ kapitału w formie ZIB jest notowany w statystykach międzynarodowych w formie dwóch strumieni:
1) jako odpływ (osutflow) z kraju macierzystego (home country) do kraju lokaty, czyli kraju goszczącego (host country), co w bilansach płatniczych kraju macierzystego jest księgowane jako eksport kapitału;
2) jako napływ (inflow) do kraju goszczącego (host country) z kraju macierzystego (home country), co w bilansach płatniczych kraju goszczącego jest księgowane jako import.