52. Unia Europejska a opieka i wychowanie polskiego dziecka
Polska, korzystając z doświadczeń innych krajów Europy Zachodniej dokonuje zmian w systemie opieki nad dzieckiem. W większości krajów europejskich powszechne zjawiska w płaszczyźnie opieki instytucjonalnej w ostatnim okresie, dotyczą między innymi takich zjawisk jak:
1. Zmniejszenie liczby ośrodków stałego pobytu oraz liczby dzieci w nich umieszczonych.
Na zmniejszenie liczby ośrodków stałego pobytu maiły wpływ badania potwierdzające negatywny wpływ opieki instytucjonalnej na psychospołeczny rozwój dziecka. Ponadto oddziałały również takie czynniki jak: większa tolerancja społeczeństwa wobec zachowań dewiacyjnych, rozwój programów prewencyjnych oraz wzrastająca w ostatnich latach tendencja do utrzymywania dzieci w ich środowisku domowym.
Można stwierdzić, że powierzanie dzieci opiece instytucji nie jest już tak traktowane jak dawniej i w większości krajów tradycyjne modele opieki całkowitej uważa się za ostateczność - wcześniej bowiem rozważa się różne opcje, najczęściej umieszczanie dziecka w rodzinie zastępczej.
2. Zmiany w populacji dzieci umieszczanych poza rodziną:
Liczba dzieci w ośrodkach stałego pobytu spada, jednak uważa się, że potrzeby ich podopiecznych są bardziej skomplikowane niż dotychczas. dotychczas krajach Unii Europejskiej wśród dzieci umieszczanych w instytucjach opiekuńczych coraz więcej z nich znajduje się tam z powodu rozwodu rodziców, biedy i bezrobocia w rodzinie, narkomanii rodziców, nieudanej rodziny zstępczej. Populacja wychowanków w środowiskach stałego pobytu składa się w głównej mierze z dorastającej młodzieży z poważnymi problemami, a nie z małych dzieci.
3. Tendencje do tworzenia niewielkich form:
Duże instytucje często służą jako centrum operacyjne dla sieci mniejszych jednostek rozproszonych po okolicy lub umieszczonych w wynajętych przez instytucję normalnych mieszkaniach rozrzuconych w różnych punktach miasta. W Holandii w skład instytucji wchodzą: grupy usamodzielnienia, profesjonalne rodziny zastępcze, grupy dziennego pobytu, szkołą specjalna, ośrodek diagnostyczny i badawczo - naukowy, dyżurny telefon zgłoszeń i informacji, ośrodek terapii domowej.
4. Profesjonalizacja:
W większości krajów Europy Zachodniej do lat sześćdziesiątych opieka instytucjonalna, podobnie jak w Polsce, ukierunkowana była głównie na potrzeby sierot, dzieci opuszczonych i zaniedbanych bądź żyjących w ubóstwie. Dzieci w krajach zachodnich umieszczane w instytucjach w dużym stopniu podlegały codziennemu reżimowi edukacji, religii i pracy, bez uwzględniania ich indywidualnych potrzeb. W Polsce tymczasem następował proces przygotowywania zawodowego nauczycieli zatrudnionych w placówkach opieki całkowitej. Wzrastający profesjonalizm zawodowy pracowników opieki w Polsce stanowił wynik odpowiedzialności MEN za system opieki nad dzieckiem. Nie kształcono natomiast pracowników socjalnych w zakresie pracy z rodziną, gdyż do końca lat 80 - tych takich potrzeb nie przedstawiano.
5. Wzrastające zróżnicowanie instytucjonalnych form pomocy:
W krajach europejskich zauważa się tendencję do tworzenia wyspecjalizowanych ośrodków opieki dla dzieci młodzieży, dostosowanych do ich wieku i płci, zróżnicowanych pod względem oferowanej pomocy, np.:
Wielofunkcyjne, duże instytucje, zapewniające opiekę dzieciom nie przejawiającym zaburzeń zachowania
Domy dziecka, zwane domami terapeutycznymi, gdzie liczba personelu w stosunku do liczby dzieci wychowanków jest wyższa niż w innych tego typu placówkach (np. Dania)
Ośrodki obserwacyjne dla dzieci w różnym wieku z krótkim okresem pobytu (np. Dania, Belgia)
Siec wyspecjalizowanych zespołów diagnostycznych, których ocenę sytuacji dziecka przeprowadza interdyscyplinarny krąg specjalistów (np. Hiszpania)
Małe wyspecjalizowane placówki dla dzieci i młodzieży uzależnionych od narkotyków oraz dla dzieci uciekających z domu (np. Niemcy, Irlandia)
Próby tworzenia placówek uwzględniających specyficzne trudności i potrzeby dzieci i młodzieży pochodzących z różnych grup etnicznych (np. Wielka Brytania)
Schroniska udzielające intensywnej pomocy dzieciom, usytuowane zazwyczaj w okolicach w okolicach dworców kolejowych, zapewniające korzystającym całkowitą anonimowość (np. Niemcy)
W Europie przyjęto zasadę, że interwencja na rzecz dzieci powinna obejmować całą rodzinę. Dąży się do nieumieszczania dzieci poza domem, a jeśli zachodzi taka konieczność, to dziecko kieruje się do instytucji na krótki okres z zachowane, stałych kontaktów z rodziną.
Z analizy najnowszych rozporządzeń dotyczących organizacji placówek op - wych w Polsce, wynika, że działania podejmowane w placówkach uwzględniają różny charakter opieki:
Opieka dzienna - wspieranie rodziny przez objęcie dziecka w placówce działaniami wychowawczymi, opiekuńczymi i edukacyjnymi
Opieka całodobowa - gdy potrzeby życiowe dziecka stale lub okresowo nie mogą być zaspakajane w domu rodzinnym i dziecko musi korzystać z usług op - wych w placówce
Opieka doraźna - krótkotrwała opieka całodobowa, której celem jest opracowanie diagnozy poziomu rozwoju poznawczego, emocjonalnego dziecka, jego stanu zdrowia, związków z rodziną z uwzględnieniem wskazań wychowawczych i dydaktycznych
Hotele - baza noclegowa czynna całą dobę, zorganizowaną w placówce dla jej wychowanków, którzy mieszkają z rodziną i znaleźli się w sytuacji kryzysowej
Opieka w rodzinach zaprzyjaźnionych, czyli wspieranie działań placówki w procesie wychowania rodzinnego przez rodziny obce na zasadach wolontariatu
Urszula Kamińska: Zarys metodyki pracy opiekuńczo - wychowawczej w rodzinnych i instytucjonalnych formach wychowania. Katowice 2003
Najnowsze zagadnienia poddawane dyskusji w większości krajów europejskich, to:
1. Ekologiczne podejście do rodzicielstwa:
Podejście ekologiczne podkreśla, że w opiece nad dzieckiem powinno uwzględniać się dziecko i rodziców jako indywidualne jednostki. Unika się więc pochopnego umieszczania dzieci poza domem, w placówkach opieki całkowitej lub rodzinach zastępczych, ale - co najbardziej istotne - praktycy i politycy społeczni stali się znacznie bardziej świadomi faktu, że prawidłowe wypełnianie zadań rodzicielskich zależy w dużej mierze od możliwości zaspakajania potrzeb - jedzenia, ubrania, mieszkania, opieki medycznej itp. Doprowadziło to do połączenia wysiłków w dziedzinie walki z biedą i opieki nad dziećmi
2. Zachowanie równowagi pomiędzy ochroną dziecka a utrzymaniem rodziny
W większości krajów europejskich z rezerwą podchodzi się do umieszczania dziecka poza naturalną rodziną, powstaje natomiast coraz więcej działań wspierających rodzinę. Okazały się one efektywne w rozwiązywaniu problemów rodzinnych i wychowawczych w rodzinach zwiększonego ryzyka. Coraz więcej wagi przywiązuje się także do „edukacyjnego wsparcia rodziny”, organizowanego przez ośrodki opieki dziennej, czy rodziny zastępcze oferujące opiekę dzienną. Rodziny są wspierane w radzeniu sobie z codziennymi problemami domowymi i wychowawczymi.
W istniejących ośrodkach opieki instytucjonalnej podkreśla się już nie izolowanie dziecka od rodziny, ale potrzebę uzdrowienia relacji między dzieckiem i rodzicami. Nie zdejmuje się z rodziców obowiązku za edukację i codzienne, konkretne decyzje, lecz czyni starania, aby byli zaangażowania w sprawy dziecka i mieli wiele do powiedzenia.
3. Respektowane punktu widzenia rodziców:
Rodziny korzystające z pomocy skarżą się na system opieki nad dzieckiem:
Zwraca się uwagę na współpracę rodziców ze specjalistami. Rodziny najczęściej skarżą się na nieumiejętność takiej współpracy, gdyż specjaliści niejednokrotnie chcą być uznani za lepszych rodziców niż naturalni. Chęć współpracy w dużej mierze zależy od pierwszego kontaktu, pierwszego doświadczenia w sytuacji pomocy.
Rodziny nie są często zorientowane, na jakich zasadach współpracują poszczególne agencje i kto jest za to odpowiedzialny. Przekazywane informacje są często spóźnione, niewystarczające lub niekompletne. Rodziny ponadto oczekują, że profesjonaliści pokierują nimi, wskażą, w którym kierunku należy zmierza, aby uzyskać świadczenia do których mają prawo.
4. Model negocjacyjny jako zasada pracy z rodzinami dzieci o specjalnych potrzebach:
Rodziny dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych zaprotestowały przeciwko opinii, że tylko specjaliści mogą zapewnić pomoc takim dzieciom w ośrodkach instytucjonalnych. Protestowali także przeciwko nadużyciom, jakie miały miejsce w takich ośrodkach - nie przywiązywano tam uwagi do stymulowania i nabywania przez dziecko umiejętności życiowych, a pomoc miała tylko charakter medyczny. Walczyli także o możliwość kształcenia w normalnych szkołach.
W większości krajów europejskich rodzinom dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych oferowana jest bardzo wczesna pomoc ukierunkowana na pozostawienie dziecka w domu i wsparcie rodziny. „Programy wczesnej interwencji” natychmiast po rozpoznaniu zaburzenia obejmują pomocą całą rodzinę. Ich celem jest danie dziecku jak najwięcej szans rozwojowych oraz praktyczna pomoc i wszechstronne wsparcie rodziców. Uwagę poświęca się także pozostałym dzieciom z rodziny, aby jak najmniej ucierpiały w nowej sytuacji.
Niektóre programy bardziej skupiają się na dziecku i stymulowaniu jego rozwoju, inne mają charakter wsparcia wychowawczego i całościowej pomocy rodzinie. Programy różnią się także sposobami pracy i jej intensywnością: od stałej pomocy świadczonej w domu do spotkań czy konsultacji raz w miesiącu.
Model negocjacyjny oferuje rodzaj roboczej współpracy, gdzie partnerzy wspólnie podejmują decyzje i ustalają strategie działania, wspólnie rozwiązują problemy i konflikty szukając najlepszych rozwiązań.
5. Zwrócenie uwagi na kwestię praw dziecka i ich respektowanie:
Respektowanie Konwencji Praw Dziecka oznacza, że: dziecko musi być angażowane i wysłuchane w sprawie wszelkich decyzji ich dotyczących; musi mieć szansę uczestniczenia w podejmowaniu decyzji, co do potrzeby i rodzaju opieki, którą im się oferuje lub narzuca; dzieci umieszczane z dala od rodziny mają prawo podejmowania decyzji o warunkach w jakich żyją, kontaktach z rodzicami; mają prawo do wglądu w swoje akta i sprawozdania ich dotyczące.
6. Troska o zachowanie właściwych proporcji:
Troska o zachowanie właściwych proporcji oznacza, że oferowana pomoc musi być dostosowana do problemu, z którym mamy do czynienia. Bierze się także pod uwagę punkt widzenia i oczekiwania rodziców oraz prawa dziecka. Zakłada się przy tym, że charakter, intensywność i czas trwania wsparcia powinny być adekwatne, a jednocześnie w sposób dostosowane do specyficznych potrzeb i możliwości każdej rodziny. Pomoc powinna być jak najmniej drastyczna (w małym stopniu ingerująca w prywatność), jak najkrótsza i oferowana jak najbliżej domu.
Walter Hellinckx: Nowe tendencje w opiece nad dzieckiem w Europie. (red) Z. Stelmaszuk: Zmiany w systemie Opieki nad dziećmi i młodzieżą. Perspektywa europejska. Katowice 2001