10. Instytucje literackie i artystyczne, rola kabaretu w kulturze Młodej Polski. Inspiracje europejskie i cyganeria artystyczna
Nie najlepsze na ogół warunki materialne oraz konieczność obrony własnych praw były przyczyną powstania instytucji zrzeszających literatów. Już od roku 1881 działa w Warszawie Kasa im. Mianowskiego udzielająca pomocy materialnej osobom zajmującym się pracą naukową, w tym także literatom. Najważniejszą jednak instytucja była założona w roku 1899 Warszawska Kasa Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy zwana popularnie Kasą Literacką. Właśnie w Kasie wyłonił się pomysł utworzenia Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich, zrealizowany w 1909r. W tym roku rzucono też pomysł utworzenia Akademii Literatury. Stefan Żeromski wysunął postulaty za utworzeniem Akademii:
sprawa czystości i poprawności języka,
sprawa rozszerzenia kultury literackiej
sprawa instancji i obrony twórczości wolnej.
Zasługą instytucji literackich było m.in. ożywienie życia kulturalnego. Kasa Literacka w Warszawie, Krakowski Związek Literacki, Związek Naukowo - Literacki we Lwowie, jak również organizacje studenckie: lwowska Czytelnia Akademicka z Kółkami: Literackim i Filozoficznym urządzały, tak ważne w tamtych czasach, odczyty i dyskusje.
Mniej oficjalnie dyskutowano w kawiarniach. Miejsca te stały się ośrodkami życia towarzyskiego, artystycznego, kulturalnego w najszerszym znaczeniu tego słowa. W Warszawie - oprócz znanych już wcześniej Lourse'a i Semadeniego - najważniejsza była kawiarnia Udziałowa. We Lwowie upodobano sobie kawiarnię Schneidera, winiarnię Hoffmanów i restaurację Naftuły Topfera. Do ważniejszych kawiarni młodopolskich należały jeszcze krakowski „Paon” oraz „Zielony Balonik”. Trochę bardziej mrocznymi miejscami, skupiającymi Cyganów, były: krakowska knajpa „U Michalika i Turlińskiego”, krakowski dworzec główny, „U Sauera” w Rynku, lwowski lokal „Roma”, kawiarnia „Sztuka”.Ważnymi miastami na intelektualnej mapie kraju stały się nazywany przez Boy-Żeleńskiego lewobrzeżnym Paryżem - Kraków, Lwów (w Warszawie po klęsce powstania styczniowego panowała nadal napięta sytuacja), także Zakopane, które w Młodej Polsce zrobiło swoistą karierę. Przybywali tu najznakomitsi twórcy, dla których miasto było źródłem natchnienia, stolicą mody, wzorem krajobrazu, tematem sztuki, azylem od brudu i szarzyzny miasta. Piewcą Zakopanego stali się: Tetmajer, Kasprowicz, Miciński, Witkiewicz (najpierw ojciec, potem syn), Żeromski.
Prawdziwa cyganeria jeśli chodzi o Polskę była tylko w Krakowie: utworzyła się samorzutnie wokół Stanisława Przybyszewskiego po jego przyjeździe w roku 1898. Jego sława doprowadziła, że stał się nieoficjalnym przywódcą luźno związanej grupy. Wraz z tą grupą prowadził taki tryb życia, do jakiego przyzwyczaił się w skandynawsko - berlińskiej bohemie, której ośrodkiem była winiarnia Pod Czarnym Prosiakiem w Berlinie. Bohema, nazywana inaczej cyganerią, skupiała literatów i artystów, wyznających stworzony przez siebie, można rzec - autorski - styl życia, ubierania się, manier, stojących w opozycji do ogólnie akceptowanych norm. Przybyszewski propagował konsekwentnie obyczaje europejskiej bohemy: prowokacje obyczajowe, starcie z filistrami, tryb życia jak najodleglejszy od mieszczańskich pojęć o przezorności i „przyzwoitości”. To co stworzył Przybyszewski to nie szkoła, ile raczej sekta „dzieci szatana”, wlokąca się za swym prorokiem „księciem ciemności”, naznaczona jakimś piętnem samozniszczenia, chorobą alkoholizmu, ponurą obsesją samobójstwa. Bohema była silnie zróżnicowana, tworzyła kręgi zamknięte: malarskie, teatralne, studenckie, których obyczajowość manifestowała się w gestach nie tak jaskrawych i nihilistycznych, jak to bywało na Zachodzie, raczej w lekko jedynie nonszalanckiej i prowokacyjnej wobec norm mieszczańskich postawie i swobodzie obyczajowej, w charakterystycznej aparycji i powierzchowności, której koniecznymi atrybutami były swoisty bezwład i świadomie robione zaniedbanie, wreszcie ubiór stanowiący jak gdyby obowiązujący uniform każdego szanującego się członka cyganerii: szerokoskrzydły kapelusz, imponujący krawat i nieśmiertelna peleryna. Bohema istniała w każdym z większych ośrodków kontynentu: w Berlinie, w Rzymie, w Monachium. Swój opór wobec zakłamania mieszczaństwa, przeciwko codzienności, zwykłości, płytkości, sztampie, obłudzie moralnej, której symbolem był filister, wyrażała w noszeniu czarnych cylindrów, paleniu cygar, wielogodzinnym przesiadywaniu w zadymionej kawiarni. Przebywali oni w wyżej wymienionych miejscach: kawiarnia Schmidta, „Paon” Turlińskiego, „Bodegi” i „Cukierni Lwowskiej” Jana Apolinarego Michalika. Czołowymi przykładami Cyganów-buntowników łamiących wszelkie reguły obyczajowe była wielka trójka francuskich poetów. Zarówno Baudelaire, Verlaine jak i Rimbaud przyczynili się do powstania mitu poete maudit, czyli poety przeklętego, samotnego, wyobcowanego, odrzuconego. Europejscy buntownicy to zbiorowisko wyrzutków i wagabundów, wyklętych nie tylko z normalnego społeczeństwa, ale w ogóle z europejskiej cywilizacji.
Innym ekscentrykiem epoki był dandys - traktujący otoczenie niedorastające mu do pięt z arystokratyczną wyższością. Zachowywał on wszystkie dobre maniery mieszczańskiego intelektualisty o arystokratycznych pretensjach. Wyszukana elegancja i ekstrawagancki sposób bycia pełniły tę samą funkcję, co niechlujstwo i zaniedbanie cyganerii. Wytworność i opanowanie duchowe były jedynie formą dyscypliny zewnętrznej, jaką narzucali sobie ludzie wyższego porządku w banalnym świecie. W istocie chodziło o suwerenność wewnętrzną, o niezależność, o pogardę dla dóbr praktycznych. Nikt tak doskonale nie symbolizuje tego typu jak angielski skandalista, powieściopisarz, dramaturg i poeta pochodzenia irlandzkiego - elegancki i wyrafinowany
Oskar Wilde. Głosił radykalny indywidualizm i egotyzm jednostki, nie przyznając tradycyjnej moralności czy altruizmowi najmniejszej szansy na przetrwanie.
Zabawowy m.in. charakter cyganeryjnych spotkań, rodzaj improwizowanych występów zbliżał je do kabaretu. Kabaret rozumiemy tu jako instytucję, rodzaj teatru rozrywkowego, a także spektakl rozrywkowo - satyryczny. Kabaret rozwinął się we Francji na przełomie XIX i XX wieku, swoje źródło wziął od Rudolfa Salisa i jego kabaretu „Czarny kot”. Prawdziwy kabaret literacko - artystyczny, „Zielony Balonik” powstał - z inicjatywy Jana Augusta Kisielewskiego - w roku 1905 (istniał do 1912) w cukierni Michalika. Współpracowali tu i uczęszczali plastycy (Karol Frycz, Kazimierz Sichulski, Jan Stanisławski), dziennikarze i literaci (Witold Noskowski, Stanisław Sierosławski, Rudolf Starzewski, Edward Leszczyński, Tadeusz Boy - Żeleński), ludzie teatru (Teofil Trzciński, Juliusz Osterwa, Leon Schiller) i inni. Ogromnym powodzeniem cieszył się działający w „ZB” teatr kukiełkowy „Szopka”. Kabarety pełniły rolę instytucki artystycznych, salonów elit towarzyskich oraz kuźni talentów. Od roku 1906 szopki odegrały istotną rolę. A mianowicie poczęły wyśmiewać wady cyganerii, rozliczać epokę, niszczyć to co było przerostami Młodej Polski, szydzono z mieszczucha i pseudoartysty, to nurt rozrachunku z negatywnymi postawami. Wzrastająca moda na kabarety spowodowała powstanie ich także w innych miastach.