Melchior Wańkowicz
Karafka La Fotaine'a
Kraków 1972
str. 22
Literaci - miejcie w poważaniu praszczura, z którego lędźwiście się poczęli.
Bo reportaż jest tak stary jak mowa ludzka. Począł się już, kiedy pierwszy troglodyta przyniósł wiadomość o pasących się na polanie ichtiozaurach.
26-27
Ale - tu znowuż widzimy, jak reportaż jest korzeniem dla wyrastającej fikcji - Dickens reporter zasila po dwunastu latach Dickensa-beletrystę, prowadząc na gilotynę Sydneya Cartona, tym razem fikcyjnego bohatera powieści A Tale of Two Cities.
40
Dwie wojny światowe dały potężny bodziec ewolucji reportażu.
43
Rzucamy się więc z pasją na reportaże. Przez cały świat idzie wołanie:
Reporterów! Więcej reporterów!
51
Nie od dziś datuje się pogarda dla reportażu, zarówno ze strony kapłanów literatury pięknej, którzy uważali, że dokumentacja gasi artyzm, jak od strony historyków i w ogóle naukowców, obawiających się, że plastyka opisu „odściśla” relacje.
57
Pora byłaby już zauważyć, że narodziła się wielka dziedzina piśmiennictwa pozaliterackiego, rządząca się własnymi prawami, która nie jest ani gorsza ani lepsza - jest po prostu inna
Wiesław Górnicki w liście do Wańkowicza
59
Artyzm jest takim samym nieodzownym składnikiem pełnowartościowego reportażu, jak dokumentacja. Dlatego reporter, który mówi „ja jestem tylko reporterem”, rezygnuje z najwyższej rangi w swoim zawodzie.
Idzie więc o to, żebyśmy sami, reporterzy, nie stawiali rzekomo nieprzekraczalnej granicy, żebyśmy nie odcinali reportażu od literatury, bo przecież to gałęzie tego samego drzewa i też same płyną w nich soki.
62
Ale na postawione przed chwilą pytanie można odpowiedzieć inaczej, a mianowicie: czy to naprawdę takie ważne? Czy rzeczywiście mamy obowiązek obrony „czystości” gatunków klasycznych, ukanonizowanych dawno przed Kischem, bo - na terenie naszej literatury - jeszcze za czasów Prusa? A zwłaszcza - czy mamy obowiązek obrony tych gatunków, w chwili gdy między innymi dzięki nim zaczyna kształtować się nowa jakość artystyczna.
78
Jednym z fundamentów reportażu, a nawet w ogóle pisarstwa, jest dociekliwość.
79
Jakże się nazywa ten potężny napęd, który trzeba mieć w sobie, aby takim wymaganiom sprostać? H.G. Wells nazywa go „interrogative state of mind”. To znaczy: ciekawość życia. Czynnik daleko wybiegający poza ramy reportażu.
100
Ale Gunther ma o tyle rację, że sumienny reporter dociekliwość zasadza nie tylko na ruchliwości, ale i na tym co stanowi o wartości historyka, co Niemcy nazywają „sitzfleisch” (przykucie do stołka). Przed wyjazdem w teren kolekcjonuje w szerokim wachlarzu informacje z książek, encyklopedii, roczników statystycznych, sprawozdań urzedowych, wycinków prasowych.
196
Reporter wkłada cały swój trud w to, aby temat przybliżyć do czytelnika. W tym celu nagromadza, filtruje, przecedza, przycina olbrzymią ilość faktów; w tym celu docenia cyfrę, w tym celu w zapleczu jego reportażu stoją nieprzeliczone półki z książkami; w tym celu nie szczędzi cytat; w tym celu przywołuje autorytety całego świata.
226
Słowa Stefana Kozickiego
Według mnie każdy oryginalny reporter musi prędzej czy później wyrobić sobie wlasną definicję. Ilu jest dobrych reporterów tyle definicji
228
Nie tylko w teorii reportażu, ale w każdej teorii ścierają się różne względy, za którymi stoją swoiste racje. We wszystkich takich wypadkach należy starać się, aby uboczne względy mogły być uszanowane wobec postawienia racji nadrzędnej. Ławski dla publiczności sa racja nadrzędna, a to, aby nie służyły nieprzyzwoitym praktykom, godną uwagi racją dodatkową.
233
Róźnica między beletrystą a reporterem jest jak między pająkiem a mrówką. Pająk snuje z siebie sieć, w którą ma ułowić czytelnika. Mrówka - ciągnie ciężar ponad siły (fakt), z którego ma zbudować mrowisko. Delikatna nić pająka może okazać się silniejsza od stali. Gdyby stworzyć z niej calową linkę, utrzymałaby lokomotywę. Ale czarny odwłok twórcy dominuje nad jego zwiewnym tworzywem. Mrówka, gdyby była wielkości konia, pociągnęłaby kilka lokomotyw. Ale jest ona pokryta tym, co niesie. Fakt dźwigania ją przytłacza.
234
Nie znaczy to, abym silił się na definicję reportażu. Bernadetto Croce zwalczał usiłowania segregacji na gatunki literackie twierdząc, że każdy utwór jest to coś nowego, samego w sobie.
499
To imponderabile - chłonność na melodie otaczającego świata - starają się w sobie kultywować pisarze.
500
Reporter podchodząc do tematu musi w sobie otworzyć klapy chłonne. Powiedziałem Ryszardowi Matuszewskiemu, który robił ze mną wywiad, że „gdybymy się wybierał do ludożerców, to postarałbym się zrozumieć apetyt na ludzką wątróbkę”.
A przecież to cenna i w ambitnym reportażu zapewne konieczna rzecz, by reporter miał otwarte klapy chłonne na wczuwanie się w psychikę postaci spoza zwykłego kręgu jego wyobraźni, w mentalność obcą jego własnej.
504
Jeśli się wyrobi w sobie nadczułość odbierania wrażeń, to równoczęśnie wzrasta zdolnośc do ich przekazywania.
537
Zapędzenie pisarzy do pracy i dkomuntacji jest konieczne w epoce, kiedy tyle nowych rzeczy się staje i kiedy Polacy muszą tyle się uczyć, aby sprostać innym.
539
Jak widzimy reportaż jest w pewnych dziedzinach trudniejszy niż literatura.
543
A jeśli już idzie o reportaż, to musi on być jak rasowy koń: suchy w pęcinie, nic tłuszczu, same muskuły-fakty, sama celowość linii - powiązanie między faktami.
545
Przyglądając się z grubsza każdemu reportażowi, można wydzielić trzy warstwy: 1. informacja (odczytanie, wywiad itd.) 2. otoczka obserwacji, 3. sedno obserwacji.
Generalnie, najbardziej się ceni „sedno obserwacji”. Podczas bowiem, gdy informacja jest wartością, która w zasadzie jest wszystkim dostępną, gdy otoczka informacji (np. opis krajobrazu włoskiego przez komandosa mającego wykraść Mussoliniego) jest rzeczą artystycznie własną, ale tematycznie powtarzalną, sedno jest wartością indywidualną, jedyną i niezastąpioną danego reportażu.
553
Pisanie reportażu można porównać do pracy nad mozaiką: żadnej cząstki nie można pomalować, każdą trzeba wynaleźć w jej naturalnej barwie.
557
Zlepianie kamyczków faktologicznych odbywające się nie na polu obserwacji pisarza, ale w zaciszu jego pracowni daje niespodziewanie rentę dodatkową. Jest to wartość syntezy, na którą nie stać obserwatorów relacjonujących kilka oderwanych faktów, każdy z osobna.
560
Kruszyłem kopię o dokumentację, tzn pracowite przestudiowanie odnośnej literatury i pracowite pozbieranie relacji. Jednak dla reportera informacje i dokumenty to jeden tylko dopływ tworzywa, pomocniczy, jak pomocniczymi tylko dla mnie były wieczory w archiwum V armii amerykańskiej, gdy cały dzień poświęcałem dopływowi z bezpośredniej osobistej obserwacji.
Dlatego - należy być, gdzie coś się dzieje. Należy - doznać.
564
Otóż doznanie jest chyba składnikiem najcenniejszym, bardzo własnym, bardzo nieuchwytnym (…)
565
Doznania powinny być dostatecznie silne i wartościowe, aby reporter mógł przetrawić materiał, który wpada na jego warsztat. Muszą być tak silne, jak soki trawienne węża, które mi prezentowano w płazarni w bagnach Luizjany. Wąż ten nakarmiony, może rok obejść się bez pożywienia, przez ten rok gruntownie trawi. Jego soki trawienne są tak silne, że rozkładają nie tylko pióra ale i zęby. Warto by ustalić, jak się ten wąż nazywa, i zaproponować go jako emblemat naszego cechu reporterskiego.
574
Piszący musi jasno wiedzieć, co eksponuje, i musi w pewnym sensie czytelnika mobilizować: uczuciowo, rozumowo, wizualnie, wyobrażeniowo itd.
Chęć służenia ludziom jest pragnieniem pisarza, który ma ambicję formowania rzeczywistości. Nie ma służenia ludziom, jeśli się nie ma do nich dojścia.
575
Te wieczne zasady tyczą się nie tylko formy w utworze, ale i myśli. Te wieczne wartości biorą się nie tylko z talentu, ale i z pracy pisarza. I nie tylko z pracy, ale z predyspozycji, które uformowały jego życie.