18. Praca z grupą rówieśniczą
Szczególną postacią grupy w rozumieniu pedagogicznym są grupy rówieśnicze. W ogólnym pojęciu jest to organizm społeczny wyróżniony spośród innych nie ze względu na cechę demograficzną - wieku, lecz ze względu na typ więzi, bliskie, nacechowane wzajemną aprobatą uczestnictwo.
Nazwa grupy odnosi się w pierwszym rzędzie do grup dziecięcych i młodzieżowych. Jest to grupa o charakterze pierwotnym. Grupa pierwotna jest zbiorowością, w której mamy do czynienia ze współpracą, a zachodzące kontakty odbywają się twarzą w twarz. Pierwotny charakter tych grup wyraża się w tym, że odgrywają one podstawową rolę w kształtowaniu ideałów jednostki oraz jej społecznej natury.
Poszczególne środowiska wychowawcze zostały rozróżnione, a za podstawowe kryterium uznano sposób ich powstawania. I tak zbiorowości ludzkie podzielono na wspólnoty i stowarzyszenia. Wspólnota to rodzaj grupy pierwotnej, która powstała bez ingerencji człowieka, w wyniku określonych ludzkich potrzeb i dążeń. Natomiast stowarzyszenie to taka grupa, która w sposób celowy i intencjonalny została utworzona przez człowieka, aby realizować określone zadania. Zatem do wspólnoty zaliczyć można rodzinę, społeczność lokalną oraz grupę rówieśniczą.
Grupa rówieśnicza bardzo szybko zaczyna wywierać wpływa na rozwój i proces wychowania jednostki. Już w wieku trzech lat dzieci zaczynają tworzyć małe grupy, które służą im do wspólnej zabawy. W wieku przedszkolnym tworzenie grup staje się czymś naturalnym. W wieku szkolnym jednostka zaczyna spotykać się z coraz większym wpływem grupy rówieśniczej. Najsilniejsze związki można zaobserwować w małych grupach (tak zwanych paczkach), których powstawanie oparte jest na zróżnicowanych zasadach. W początkowych latach szkoły, takie grupy powstają głownie w celu wspólnych zabaw, później mogą stać się miejscem wymiany poglądów, rozmów, zwierzeń czy dyskusji na różne tematy. Tak więc, funkcje wychowawcze grup rówieśniczych to przede wszystkim:
kształtowanie aktywności jednostek;
kształtowanie więzi z innymi ludźmi;
ułatwianie kontaktów interpersonalnych;
zaspokajanie potrzeby aprobaty i uznania;
konstruktywne współzawodnictwo;
pobudzanie do rozwijania zainteresowań;
umożliwianie kontaktów towarzyskich;
zaspokajanie określonych potrzeb emocjonalnych;
zapełnianie wolnego czasu.
W grupach rówieśniczych mamy do czynienia z pewnym systemem wpływów, które z czasem przeradzają się w określone struktury, układy i role społeczne. Można więc wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:
grupy dziecięce, oparte na zabawie;
grupy młodzieżowe, paczki;
grupy dewiacyjne (np. gangi, bandy przestępcze).
Ponadto, niemal każda grupa rówieśnicza posiada przywódcę lub liderów. W związku z tym można rozróżnić:
przodownictwo - jest charakterystyczne dla osób posiadających charyzmatyczne cechy osobowościowe, takie osoby charakteryzują się pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i chęcią współdziałania oraz cieszą się niewymuszonym zaufaniem pozostałych członków grupy;
przywództwo - może być osiągnięte poprzez wyróżniające właściwości lub kwalifikacje osobowe, jest akceptowane przez grupę;
panowanie - władza zdobywana przy użyciu siły, nie opiera się na akceptacji, zaufaniu i poczuciu bliskości, główny cel panowania odnosi się do sensu zadaniowego i organizacyjnego.
W całym procesie socjalizacji, grupa rówieśnicza pełni niezwykle ważną rolę - zaspokaja ona te potrzeby jednostki, których nie mogą zaspokoić rodzice czy wychowawcy. Jednostka, która uczestniczy w grupie rówieśniczej ma możliwość podniesienia poczucia własnej wartości i przydatności. Pozytywny wpływ na socjalizację jednostki w grupie rówieśniczej ma także fakt, że jednostce zależy na akceptacji i uznaniu ze strony innych członków grupy. Jednak, aby zasłużyć na uznanie, jednostka podporządkowuje się obowiązującym w grupie normom i uznaje narzucane przez grupę sankcje. Największy wpływ grupy rówieśniczej na jednostkę jest widoczny w jej okresie dojrzewania. Jest to moment osłabienia autorytetu rodziców i innych dorosłych osób i wtedy właśnie grupa rówieśnicza staje się dla młodego człowieka punktem odniesienia.
Jedną z najważniejszych grup, w której znajduje się jednostka jest klasa szkolna. Duży wpływ na atmosferę w tej grupie ma nauczyciel - jego osobowość, postawa, zaangażowanie w pracę, zdolności organizacyjne. Odpowiednie cechy nauczyciela mogą sprawić, że klasa dojdzie do wspaniałych osiągnięć. Zadaniem każdego wychowawcy i pedagoga jest zapoznanie się z tym, jak związki rówieśnicze (zarówno grupy pierwotne, jak i grupy celowe) wpływają na jednostkę, gdyż podczas swojej pracy dydaktyczno - wychowawczej styka się z nimi niemal codziennie. Bardzo ważne jest, by pedagog (nauczyciel) dobrze znał właściwości związków rówieśniczych o charakterze grupy pierwotnej i celowej, a mianowicie:
Grupa pierwotna:
jednostka uczestniczy w niej w sposób spontaniczny;
każdy członek takiej grupy ma poczucie aprobaty innych członków;
przeważają więzi osobowe;
występuje wzajemna identyfikacja;
grupa pierwotna jest grupą niewielką;
członkowie grupy odczuwają przynależność w obrębie grupy i odczuwają poczucie odrębności w stosunku do otoczenia;
grupa wskazuje wzorce i określa wartości oraz normy;
istnieje kontrola i określony system sankcji;
grupa charakteryzuje się zmiennością celów oraz zmiennością wewnętrznej struktury i hierarchii;
przywództwo w grupie jest uwarunkowane cechami charakteru i musi być zaakceptowane przez grupę.
Grupa celowa:
nabór do grupy ma charakter formalny;
grupa może być rozbudowana;
struktura wewnętrzna opiera się na sformalizowanym układzie hierarchicznym;
najważniejsze są cele grupy, cele indywidualne mają zdecydowanie mniejsze znaczenie;
grupa posiada formalne wzory zachowań;
sankcje są egzekwowane w sposób formalny;
występuje koordynacja działań;
występuje jednolitość organizacyjna;
wyalienowanie (wykluczenie) przywódców grupy.
Ponadto, nauczyciel może za pomocą badań socjometrycznych i biograficznych, określić rodzaj grupy i scharakteryzować jej wpływ na poszczególnych uczestników. Jednak w pracy wychowawczej nie jest to zadaniem prostym, gdyż wychowawca może jedynie przypuszczać, że wychowanek stał się członkiem jakiejś grupy. W związku z tym interpretacja zachowania i działań wychowanka powinna być oparta na dokładnej i fachowej diagnozie.
Bibliografia:
„Pedagogika społeczna: człowiek w zmieniającym się świecie”, pod red. Tadeusza Pilcha, Ireny Lepalczyk; wyd. Żak; Warszawa 1995