Podstawowe pojęcia z zakresu dydaktyki
Podstawowe pojęcia z zakresu dydaktyki
Wyróżnia się następujące rodzaje dydaktyk:
dydaktyka ogólna, czyli ogólna teoria kształcenia, która obejmuje wszystkie przedmioty oraz szczeble nauczania
dydaktyka szczegółowa, którą stanowią poszczególne metodyki nauczania przedmiotów jak na przykład metodyka biologii czy języka polskiego; dydaktyka szczegółowa dzieli się na:
metodykę nauczania poszczególnych przedmiotów
szczeble kształcenia (typy szkolnictwa) jak na przykład dydaktyka nauczania początkowego czy szkoły średniej
dydaktyki środowiskowe, jak na przykład dydaktyka dorosłych czy dydaktyka wojskowa
dydaktyki specjalistyczne, na przykład nauczanie dzieci niewidomych lub głuchych
Rodzaje lekcji:
1. lekcja problemowa - jej celem jest rozwiązanie określonego problemu; składa się z następujących czynności:
zetknięcie się uczniów z daną trudnością, odczucie jej oraz uświadomienie sobie, a więc stworzenie sytuacji problemowej
próba określenia trudności oraz sformułowania problemów i pytań - rozwiązywanie problemu
ustalenie planu rozwiązania problemu, wykonania zadań lub ustalenie hipotez do sprawdzenia - rozwiązywanie problemu
realizacja zadania i pomysłów oraz weryfikacja hipotez poprzez analizę i interpretację danych, przemyślenie i ocenę - weryfikacja pomysłów
sprawdzenie poprawności rozwiązania
2. lekcja podająca - jej celem jest zapoznanie uczniów z pewnymi nowymi treściami oraz dbałość, by te treści zostały dobrze zrozumiane i zapamiętane; składa się z następujących elementów:
prezentacja nowych treści
zrozumienie treści przez uczniów
opracowanie oraz zebranie
3. lekcja eksponująca - jej celem jest rozwijanie wyobraźni oraz przeżyć estetycznych; składa się z:
ekspozycji utworu (na przykład projekcja filmu)
analiza i interpretacja utworu w toku wspólnej rozmowy i dyskusji
podsumowanie rozważań i efektów pracy oraz korekta błędów
powtórna ekspozycja dzieła (całości lub tylko fragmentu)
4. lekcja ćwiczeniowa - jej celem jest kształtowanie umiejętności oraz nawyków poprzez ćwiczenie określonych czynności powtarzanych dla rozwinięcia sprawności; składa się z elementów:
prezentacja zadania i tematu
wprowadzenie do nowego zagadnienia
opisanie zasad i reguł
pokazanie danej czynności wraz z jej objaśnieniem
próby uczniów
korekta oraz kolejne objaśnienia
ćwiczenia wdrażające
kontrola oraz korekta wykonywanych przez uczniów ćwiczeń
5. lekcja mieszana - składa się z dowolnych rodzajów lekcji, przez co wydaje się być najbardziej wartościowa, gdyż pozwala na rozwinięcie pełnego zakresu metod nauczania oraz uczenia się.
Cele kształcenia:
cele ogólne - wyrażają produkt końcowy szkoły, skąd określenie "cele instytucjonalne"
cele pośrednie - otrzymywane są w wyniku podziału celów ogólnych, które są wyrażane w kategoriach funkcji, na ich składniki w postaci poszczególnych czynności
cele szczegółowe - są bardziej precyzyjne i konkretne, mają postać operacyjną, czyli opisują pożądane rezultaty, które są wyrażane poprzez konkretne zachowanie końcowe; są określone w sposób umożliwiający nauczycielowi dokonanie oceny, czy zostały one osiągnięte czy też nie; cele operacyjne charakteryzują się:
jednoznacznością
logicznością
mierzalnością
obserwowalnością
odpowiedzialnością
wykonalnością
Formułowanie danego celu wymaga jasnego poglądu co do czynności wykonywanych przez ucznia oraz momentu, gdy jego działanie można uznać za osiągnięcie celu. Formułowaniu celów operacyjnych służy taksonomia ("takis" - porządek, układ), czyli hierarchiczne ich uporządkowanie, które charakteryzuje się następującymi elementami:
poprawność terminologii
zwięzłość oraz jasność haseł
jednoznaczne powiązanie poszczególnych kategorii z czynnościami uczenia się
Metody nauczania
Metody nauczania to sposoby postępowania nauczyciela wobec uczniów, w celu osiągania zamierzonych celów. Według Wincentego Okonia są to systematycznie stosowane sposoby pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiające opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce oraz rozwijanie umysłowych zainteresowań i zdolności. Natomiast zdaniem Zaczyńskiego metoda to celowo oraz systematycznie stosowany sposób kierowania pracą uczniów w procesie dydaktycznym, użyty ze świadomością możliwości jego zastosowania.
Wyróżnia się następujące rodzaje metod:
oparte na słowie
oparte na obserwacji, czyli metody oglądowe
oparte na działalności praktycznej
metody problemowy (gry dydaktyczne)
Do metod opartych na słowie zalicza się następujące metody:
opowiadanie - jest to przedstawienie uczniom określonych rzeczy i zjawisk poprzez ich słowny opis; opowiadanie jest wykorzystywane w pierwszych klasach szkoły podstawowej, przez co powinno być dość obrazowe
wykład - polega na przekazywaniu uczniom pewnych informacji z obszaru różnych dziedzin; wykłady jest zazwyczaj stosowany w szkolnictwie wyższym, gdyż wymaga od swoich słuchaczy umiejętności myślenia hipotetyczno - dedukcyjnego; wyróżnia się następujące rodzaje wykładów:
wykład konwencjonalny, którego treść przekazywana jest bezpośrednio przez wykładowcę w formie gotowej do zapamiętania
wykład problemowystanowiący ilustrację określonego problemu naukowego albo praktycznego
wykład konwersatoryjny zbudowany jest na zasadzie przeplatania się fragmentów mówionych z wypowiedziami słuchaczy
pogadanka - jest to rozmowa z uczniami kierowana przez nauczyciela, który zmierzając do znanego tylko sobie celu stawia uczniom odpowiednie pytania, na które udzielają oni odpowiedzi; pogadanka stanowi najstarszą metodę dydaktyczną, którą wykorzystywał już Sokrates; obecnie jest wykorzystywana szczególnie w pierwszych klasach szkoły podstawowej
dyskusja - jest to wymiana poglądów dotyczących określonego tematu, wykorzystywana w wyższych klasach szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum, gdyż wymaga ona specjalnego przygotowania jej uczestników
praca z książką - stanowi jeden z podstawowych sposobów poznawania i utrwalania wiadomości; może przybierać następujące formy:
uczenie się z podręcznika
robienie notatek
lektura uzupełniająca
Do metod oglądowych zalicza się pokaz polegający na demonstrowaniu uczniom pewnych rzeczy czy zjawisk; jest to zazwyczaj metoda towarzysząca, współwystępująca z innymi metodami.
Do metod opartych na działalności praktycznej zalicza się następujące metody:
metoda laboratoryjna - polegająca na tym, iż uczeń przeprowadza samodzielnie eksperyment na przykład na zajęciach takich jak chemia; metoda ta ma dwie odmiany:
tradycyjna, gdzie uczniowie wykonują eksperyment pod kontrolą nauczyciela
problemowa, gdzie uczniowie wykonują eksperyment nie znając możliwych jego skutków
metoda zajęć praktycznych - jest stosowana na lekcjach o charakterze praktycznym, gdzie uczniowie wykonują pewne czynności wiążące się z danym zawodem (w szkołach zawodowych)
Do metod problemowych zalicza się różnego rodzaju gry dydaktyczne:
burza mózgów - metoda ta służy samodzielnemu i szybkiemu wymyślaniu przez uczniów pewnych hipotez w drodze myślenia intuicyjnego
metoda sytuacyjna (metoda przypadków) polega na szczegółowym rozpatrzeniu danego, typowego przypadku (metoda ta często wykorzystywana jest w szkolnictwie medycznym lub wojskowym)
metoda symulacyjna (inscenizacja) - polega na udawaniu kogoś, odwzorowaniu wszystkich jego zachowań