Trzy koncepcje pojmowania jednostki ludzkiej:
Koncepcja abstrakcjonistyczna - szkoła formalna socjologii (Georg Simmel, Leopold von Wiese); przyjmuje się, że jednostka ludzka jest podmiotem działań i zachowań i analizuje się różne formy, w jakich życie społeczne tych jednostek występuje (stosunki społeczne, grupy społeczne, procesy społeczne), abstrahowanie od postaw ludzi, wartości i motywacji, uwarunkowań historycznych i przestrzenno-czasowych,
Koncepcja naturalistyczna - jednostka ludzka jako przedstawiciel gatunku, indywiduum biologiczne, które reaguje na wszelkie bodźce poprzez odpowiednie zachowania (organicyzm, behawioryzm, teorie instynktu),
Koncepcja realistyczna - jednostka ludzka jest istotą społeczną, ponieważ: jednostka ludzka nie mogłaby rozwinąć swych cech specyficznie ludzkich, gdyby znajdowała się poza ludzkim środowiskiem społecznym, jednostka pod wpływem społeczeństwa i kultury kształtuje swą osobowość (postawy, dążenia, systemy, wartości i wzory postępowania), jednostka tworzy różne rodzaje i formy życia zbiorowego.
Kazimierz Kelles-Krauz: prawo retrospekcji społecznej:
„Rozwój społeczny toczy się według dwóch antagonistycznych zasad, które obracają koło dialektycznego następstwa: indywidualizmu i socjalizmu, czyli przewagi interesów jednostki nad interesami społeczeństwa w jednym okresie, a przewagi interesów społecznych nad jednostkowymi w następnym okresie dziejowym”.
Trzy teorie na temat stosunku jednostki do społeczeństwa:
teoria organicystyczna - (w starożytności Platon, w czasach nowożytnych Herbert Spencer), społeczeństwo pierwsze, pierwotne i wyższe w stosunku do człowieka, społeczeństwo to organizm, a jednostka ludzka to cząstka całości,; społeczeństwo jako całość wcześniejsza decyduje o naturze człowieka. Osoba ludzka sama w sobie nie ma żadnych celów, spełnia jedynie funkcje względem organizmu. Społeczność jako całość ma swoje cele, istnieje sama przez się. Człowiek nie ma własnych osobowych praw, spełnia tylko określoną funkcję w obrębie społeczności (totalitaryzm, faszyzm, hitleryzm).
Teoria mechanicystyczna (atomistyczna, nominalistyczna, teoria umowy społecznej), - (najpierw Anaksagoras i Demokryt, potem Hobbes, Locke, Rousseau); istnieją jedynie rzeczy jednostkowe, zaś całości, systemy są jedynie tworami umysłu ludzkiego. Społeczeństwo jest sumą jednostek, które łączyć może jedynie umowa odnośnie do zaniechania lub podejmowania jakichś czynności. Społeczność jest tworem myśli ludzkiej, jest to tylko nazwa. Dobro powszechne jest sumą dóbr największej liczby jednostek, nie ma natomiast dobra wspólnego, odrębnego od dóbr poszczególnych jednostek. Społeczność jest całkowicie podporządkowana jednostce. Celem podejmowanych przez jednostki zadań zbiorowych jest usuwanie tych trudności i przeszkód, które uniemożliwiają osiągnięcie dóbr prywatnych największej liczbie jednostek.
Teoria funkcjonalna (realistyczna) - (najpierw św. Augustyn i św. Tomasz), społeczeństwo nie jest bytem substancjalnym, ale są nim jedynie osoby ludzkie, które to społeczeństwo tworzą. Społeczność istnieje realnie, jest bytem przypadłościowym, gdzie jednostki łączą się w celu osiągnięcia określonego dobra (więź duchowa). Czynnikiem jednoczącym osoby ludzkie w społeczność jest zawsze jakieś dobro.. Społeczeństwo ma pomagać i służyć celom osoby ludzkiej. Ludzie muszą żyć społecznie i rozwijać się za pośrednictwem społeczności. W pewnym zakresie jednostka ludzka jest autonomiczna i wyrasta ponad zbiorowość, z drugiej zaś strony jest w pewnym zakresie podporządkowana społeczności.
Czynniki równowagi człowieka:
Biogenne
•Wywodzą się z właściwości bioanatomicznych organizmu,
•Popędy, odruchy, właściwości fizyczne budowy ciała, potrzeby biologiczne,
Psychogenne
•Uczucia, afekty, wzruszenia, nienawiść, zazdrość,
Socjogenne
• Elementy inwentaryzowane przez jednostkę: wartości, normy, wzory zachowań, wzory ról społecznych,
•Kształtują się one pod wpływem życia w różnych grupach
Każde ludzkie działanie czy zachowanie bazuje na tych trojakiego rodzaju uwarunkowaniach.
Stanisław Ossowski - poliformiczna koncepcja osobowości - osobowość jednostki składa się z wielości dyspozycji, które nazywał „dyspozycjami psychicznymi”, choć uznawał ich biogenne, a przede wszystkim społeczne pochodzenie. Osobowość działa jako jedna funkcjonalna całość i przedstawia się jako struktura dyspozycji psychicznych, wyrażających się w postawach jednostki (struktura czynników-elementów wpływających na zachowania jednostki).
Wartości - Jan Szczepański, wartość to dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja, przedmiot wyimaginowany lub rzeczywisty, w stosunku do którego jednostki przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus. Wartości dzielimy na:
•Odczuwane - atrakcyjne dla jednostki w znaczeniu emocjonalnym,
•Uznawane - przedmioty, w stosunku do których żywimy przekonanie, że posiadają jakąś wartość obiektywną,
•Uroczyste,
•Codzienne,
•Autoteliczne - wartości podstawowe, wiodące (dobro, piękno, sprawiedliwość), wartości same w sobie,
•Instrumentalne - czyli środki prowadzące do osiągnięcia wartości podstawowych.
Socjalizacja - wpływ życia społecznego i kultury na osobowość jednostki. Socjalizacja obejmuje procesy internalizacji, czyli nabywania czy przyjmowania przez jednostkę wartości i norm z nich wynikających oraz procesy uczenia się i tworzenia wzorów zachowań, a wśród nich wzorów ról społecznych.
Procesy socjalizacji zachodzą w drodze spontanicznego naśladownictwa, identyfikacji, wychowywania czy też świadomych osobistych decyzji samowychowawczych, dokonują się dzięki interakcjom (wzajemna komunikacja za pomocą języka i znaków) z innymi ludźmi.
Socjalizacja pierwotna - okres dzieciństwa, dziecko w drodze naśladownictwa, identyfikacji, później w drodze przyjmowania ról innych ludzi ze swego otoczenia, przede wszystkim tzw. znaczących innych (rodzice, rodzeństwo, nauczyciele) uczy się wzorów zachowań oraz wartościowania i oceniania. Osobowość kształtowana jest w grupach pierwotnych, opartych na stosunkach „face to face”.
Socjalizacja wtórna - dokonuje się w wieku dorosłym, przez samą jednostkę i jej własne akty, pod wpływem tzw. uogólnionego innego (w drodze interakcji z innymi podmiotami, zorganizowanymi wspólnotami, grupami społecznymi).
Dzięki socjalizacji rozwijamy jaźń:
Jaźń - (self), Mead określał ją jako samoświadomość siebie:
Jaźń subiektywna - polega na tym że jednostka może być sama dla siebie obiektem, jest to subiektywne odczucie,
Jaźń obiektywna - taka jaźń, jak ona przedstawia się innym,
Jaźń odzwierciedlona - jest obrazem siebie, jakim jednostka się posługuje, a który uzyskuje w drodze własnej interpretacji percepcji siebie przez innych:
Adam Podgórski, 4 rodzaje jaźni:
Jaźń pierwiastkowa - to inaczej jaźń subiektywna,
Jaźń odzwierciedlona - jak u Coole'ya,
Jaźń zobiektywizowana - jest samowiedzą jednostki o sobie, opartą na długotrwałym procesie socjalizacji i wielu aktach samokontroli,
Jaźń fasadowa - zjawisko prezentowania przez jednostkę różnych swych właściwości czy cech, często nie posiadanych, ae które mogłyby być pozytywnie odbierane przez innych
Tożsamość - Zbigniew Bokszański, układ autodefinicji jednostki jako aktora społecznego, koncepcja siebie, jaką jednostka ma o sobie:
Tożsamość osobowa - poczucie ciągłości jaźni, ciągłości własnego istnienia, mimo upływu czasu,
Tożsamość społeczna - poczucie zajmowania przez jednostkę określonego miejsca w świecie społecznym, pełnienie określonych ról społecznych, ulega zmianom i transformacji:
Transformacja najgłębsza, totalna - zachodzi przy zmianie przez jednostkę swego światopoglądu, religii, całego systemu wartości.
Kryzys tożsamości - jest spowodowany ogromną złożonością niespójnych struktur społecznych, fragmentaryczną przynależnością jednostki do najrozmaitszych grup społecznych, często ścierających się ze sobą.
Postawy społeczne:
Ideacyjna (wyobrażenie działania w danej sytuacji)
Realna (dostrzegalne zachowania)
Ambiwalentna („i tak i nie”)
Teoria grupy społecznej Znanieckiego:
oWspółczynnik humanistyczny - rzeczywistość społeczna jako część rzeczywistości kultury jest tworzona przez ludzi, istoty świadome i aktywne, i każde zjawisko kultury, a w tym zjawisko społeczne, musi być ujmowane w znaczeniach, jakie nadają im ludzie i jak ich doświadczają w swych działaniach. Żeby zbadać grupę, musimy ją zrozumieć, zbadać jej percepcję, a nie patrzeć przez pryzmat własnej hierarchii wartości.
oDynamiczne układy społeczne, czyli kategorie zjawisk społecznych: działania społeczne (świadome czynności ludzkie, mające znaczenie i skierowane do wartości społecznych, którymi są inni ludzie), stosunki społeczne, indywiduum społeczne (określane jako osoba społeczna) raz grupy społeczne,
oGrupa społeczna - osoby powiązane stosunkami społecznymi wokół wspólnych wartości, do których te osoby jako całość dążą, biorąc pod uwagę współczynnik humanistyczny grupa jest tym, czym jest w świadomości społecznej jednostek i zbiorowości, musi istnieć świadomość grupowa, czyli poczucie przynależności, uczestnictwa, odrębności danej grupy w stosunku do innych grup. Grupa społeczna jest systemem ról społecznych, spełnianych przez różne kategorie ich członków,
oJerzy Szacki, wytworzenie się organizacji grupy: 1) zjednoczenie jednostek w grupę jest względnie trwałe, a ich czynności jako członków grupy są wykonywane regularnie, 2) funkcje są podzielone i pod adresem każdego członka grupy kieruje się określone oczekiwania, 3) czynności członków grupy są funkcjonalnie zintegrowane ze względu na wspólny cel, 4) stanowiska w grupie są oddzielone od konkretnych osób, 5) czynności wykonywane przez jednostki jako członków grupy są przez nią usankcjonowane.
Prawo Parkinsona: każdy wzrost wielkości jakiejkolwiek części organizacji lub grupy, powoduje zmiany w całej organizacji lub grupie- część wpływa na całość.
Instytucja: zespół ról i stanowisk obejmujący czynności określone publicznie; grupa powołana w danym celu, mająca spełnić określone role społeczne i publiczne, za pomocą zapewnianych im środków i urządzeń.
Grupy pierwotne - oparte na stosunkach pokrewieństwa, przyjaźni, na stosunkach sąsiedzkich; styczności bezpośrednie, z reguły są to grupy małe, więź społeczna oparta jest na stosunkach społecznych osobowych, jednostki występują w całej swej osobowości, wysoki poziom identyfikacji członków z grupą, homogeniczność członków, grupy pierwotne kształtują osobowość członków,
Grupy wtórne - pochodne, zwane też celowymi, powstałe na podstawie umownych porozumień między ludźmi; styczności pośrednie, więź społeczna oparta jest na stosunkach społecznych instytucjonalnych, jednostki występują w charakterze i rolach funkcjonariuszy, pełnią funkcję, są to stosunki między cząstkowymi osobowościami, heterogeniczność członków.
Grupy odniesienia: Ludzie w swym życiu codziennym „porównują się”, odnoszą się do innych, aby móc się samookreślić czy też określić, zidentyfikować swe postępowanie. Dzieje się to zazwyczaj automatycznie, rzadziej refleksyjnie.
Porównawczego - te, w których dana jednostka funkcjonuje w danym momencie.
Normatywnego - te, z których dana jednostka czerpie dla siebie wzory i normy zachowań.
Porównywanie się jednostki z różnymi grupami swego otoczenia prowadzi do:
•Poczucia upośledzenia społecznego (deprywacji), niskiej samooceny siebie, swego postępowania, świadomość zajmowania przez jednostkę niższej pozycji w porównaniu z innymi podobnymi do siebie osobami lub w porównaniu ze swą pozycją zajmowaną poprzednio.
•Poczucia uprzywilejowania społecznego, czyli wysokiej samooceny, świadomość zajmowania wyższej pozycji społecznej w stosunku do innych podobnych do siebie pod danym względem lub też w stosunku do swej pozycji zajmowanej poprzednio.
•Istnieje związek między stopniem poczucia deprywacji lub poczucia upośledzenia jednostki a wybieraną czy poszukiwaną przez daną jednostkę grupą odniesienia normatywnego, czyli grupą solidarności.
Integracja - oznacza zjawisko zwartości, stan koordynacji, zgodności, zharmonizowania, oznacza te procesy, które obejmują zjawiska łączenia się części albo członków w jedną całość.
Integracja kulturalna - oznacza stan zgodności (lub jej brak) między standardami - wzorami kulturowymi, występującymi w danym społeczeństwie czy grupie społecznej, a wzorami kulturowymi alternatywnymi, uznawanymi przez pewne odłamy danego społeczeństwa lub członków danej grupy.
Integracja normatywna - oznacza stopień zgodności wartości i norm, którymi kierują się poszczególni członkowie grupy, z normami i wartościami akceptowanymi w danej grupie lub społeczeństwie.
Integracja komunikacyjna - oznacza rodzaje i stopień intensywności stosunków i kontaktów społecznych między członkami danej społeczności.
Integracja funkcjonalna - wyraża się w stopniu rozwiniętej zależności między jednostkami w zakresie wzajemnej wymiany świadczeń i usług, wynikającej z podziału pracy.
Czynniki dezintegracji normatywnej:
•Brak informacji i łączności,
•Duża ruchliwość społeczna,
•Heterogeniczność i złożoność grupy,
•Konflikt ról.
Dewiacja, odchylenie - zachowania członków grupy niezgodne z normami obowiązującymi w danej grupie czy społeczeństwie.
Hipoteza krzywej „i” - ustala prawidłowość dotyczącą związku zachodzącego między liczbą odchyleń różnego stopnia od danej normy a ogólną liczbą wszystkich odchyleń od danej normy.
Metody integracji normatywnej:
•Proces interioryzacji (indoktrynacji) - oddziaływanie na członków grupy, aby przyjęli oni wartości formułowane i uznawane przez grupę za swoje, aby włączyli je do swego systemu wartości, którym się kierują, a przez to przyjęli te normy i wzory zachowań z nich wynikające (informacja, nauczanie, wychowanie, propaganda),
•Symbolizacja wartości (pomniki, znaki, obrazy),
•Implementacja - wszelkie przedsięwzięcia, które umożliwiają członkom grupy praktykowanie wzorów zachowań i stosowanie się do norm uznawanych za obowiązujące,
•Kontrola społeczna - ustanowiony system norm i wzorów zachowań, sankcje pozytywne i sankcje negatywne, kontrola formalna lub nieformalna (opinia społeczna).
Opinia społeczna - to poglądy, nastawienia, oceny (sądy), dotyczące aktualnego, ale określonego przedmiotu (wartości) lub określonej osoby i jej sposobu zachowania się, formułowane i przekazywane sobie przez członków publiczności, skupionej wokół osądzanej wartości lub osoby.
Twórcy opinii:
•Osoby cechujące się szczególną znajomością i kompetencją w sferze, której opinia dotyczy,
•Osoby aktywne społecznie; instytucje zajmujące się profesjonalnie uprawianiem informacji,
•Spośród osób na tym samym szczeblu społeczno-ekonomicznym lub zawodowym rolę przywódców - twórców opinii odgrywają raczej osoby z wyższym wykształceniem niż niższym.
Stereotyp - ujawniona postawa lub poglądy w stosunku do określonych wartości czy osób, mające charakter uproszczony, utrwalony, oparty na nie skontrolowanych obserwacjach, i nie odpowiadające faktom.
Integracja funkcjonalna - stan i stopień, w jakim jednostki wykonują wyznaczone im czy przyjęte przez nie role społeczne, wynikające z zajmowanych pozycji społecznych, a instytucje grupowe przypisane im zadania, i czynią to w sposób zharmonizowany, prowadzący do realizacji celów grupy czy systemu.
Paradygmaty
Pozytywistyczny: zakłada, że możemy w sposób naukowy odkryć reguły rządzące życiem społ. Ma swój początek w działalności francuskiego filozofa Augusta Comte'a, który ukuł termin „socjologia” i oddzielił badania od religii. Uważał, że do ok. 1300 r. trwało w społ. stadium „teologiczne”, następnie do 1800 r. „metafizyczne”, a nowe stadium, w którym nauka miała wyprzeć metafizykę i religię, zaczęło się wraz z jego badaniami. Comte widział nadchodzącą przyszłość optymistycznie, więc ukuł kolejny termin „pozytywizm”, aby przeciwstawić naukowe podejście negatywnym stronom oświecenia.
Darwinizm społeczny: zakłada, że w życiu społecznym widać postępującą ewolucję. Na podstawie idei Darwina o wypieraniu słabszych jednostek przez silniejsze, uczeni tacy jak Herbert Spencer oparli swe teorie. Spencer uważał, że społeczeństwo staje się coraz lepsze.
Konfliktu: koncentruje się na dążeniu jednostek lub grup do zdominowania innych jednostek lub grup i uniknięcia ich dominacji. Przedstawicielem tej teorii jest Karol Marks, który skupił się na walce między klasami ekonomicznymi. George'a Simmla interesowały konflikty w małych grupach -> konflikty mają większe natężenie w grupach, których członkowie są ze sobą bardziej związani.
Michael Chossudovsky - interesy banków i korporacji zaczęły przeważać nad interesami ubogich.
Symboliczny interakcjonizm: bada jak uznawane znaczenia i wzorce społ. są rozwijane w toku społecznych interakcji. Simmel badał diady i triady. Cooley wprowadził pojęcie „grupy pierwotnej”. Mead badał rolę komunikowania się w relacjach międzyludzkich. Sądził, że większość interakcji obejmuje proces, w którym jednostki osiągają wzajemne porozumienie poprzez użycie języka i innych podobnych systemów (czyli symboli, stąd nazwa par.)
Etnometodologia: koncentruje się na sposobach, jakie stosują ludzie, by zrozumieć życie społ. w procesie ego przeżywania, tak jak gdyby każdy był badaczem. Harold Garfinkel twierdzi, że to ludzie tworzą swoje rzeczywistości, próbują zrozumieć życie, którego doświadczają. Dzieje się to za sposobem łamania reguł, obowiązujących norm itp.
Funkcjonalizm strukturalny: „teoria systemów społecznych” usiłuje odkryć funkcje, jakie liczne elementy społeczeństwa pełnią w całym systemie. Społeczeństwo może być porównane do organizmu, a każda jego część spełnia określone zadania. Organizm nie będzie działać bez jednej części, tak jak jedna część nie może działać osobno.
Feministyczne: poza tym, że kierują uwagę na ucisk kobiet w większości społeczeństw, uwidaczniają, że dotychczasowe wyobrażenia rzeczywistości społecznej często wynikały z doświadczeń mężczyzn i dodatkowo je wzmacniały.