CAŁOŚCIOWE ZABURZENIA ROZWOJU
(Autyzm, Zespół Aspergera)
W polskim piśmiennictwie medycznym używa się obecnie dwóch nazw:
- spektrum zaburzeń autystycznych, Autism Spectrum Disorders (ASD)
- całościowe zaburzenia rozwoju, Pervasive Developmental Disorders (PDD)
Zaburzenia te cechują się upośledzeniem w zakresie:
- komunikacji,
- współżycia społecznego,
- ograniczone powtarzalne i stereotypowe wzorce zachowań.
Początkowo długo utrzymywała się hipoteza, że przyczyną jest emocjonalne odrzucenie dziecka przez matkę w okresie noworodkowym. Po dokładnych badaniach, odrzucono ją.
Wg ostatnich badań amerykańskich spektrum autyzmu diagnozuje się już u jednej na 110 osób, czyli kilkakrotnie częściej niż zespół Downa. Inne badania wykazują występowanie na poziomie 1 na 500 osób.
Do dziś nie ustalono przyczyn powstawania autyzmu, są nimi na pewno defekty neurologiczne, które powstają pod wpływem:
- zaburzeń genetycznych (mutacje genów),
- starszy wiek rodziców (ojciec po 40 r.ż),
- urazy okołoporodowe,
- uszkodzenia centralnego układu nerwowego (np. różyczka w ciąży, wpływ pestycydów → katastrofy chemiczne),
- toksoplazmoza (wrodzona)
- poważne infekcje i intensywne antybiotykoterapie w okresie niemowlęcym
- alergie i osłabiona sprawność immunologiczna
Nie istnieje lek ani forma terapii, dająca efekt wyleczenia, ponieważ na autyzm wpływają cechy mózgu determinowane na bardzo wczesnym etapie rozwoju.
W roku 1943 Leo Kanner (austriacko-amerykański lekarz psychiatra), wyodrębnił i scharakteryzował grupę dzieci, których objawy nie mieściły się we wcześniej znanych kryteriach diagnostycznych. Badając grupę 11 dzieci wprowadził termin wczesny autyzm dziecięcy. W tym samym czasie w 1944 roku Hans Asperger (austriacki pediatra i psychiatra) opisał łagodniejszą postać choroby, znaną później pod nazwą Zespołu Aspergera.
Obecnie uważa się, że najlepiej diagnozować autyzm ok. 3 r.ż, a Zespół Aspergera ok. 6 r.ż.
ZESPÓŁ ASPERGERA
Po raz pierwszy termin ten Asperger's Syndrome został użyty w 1981 r. w publikacji Lorny Wing. Zwróciła ona uwagę na to, iż u części dzieci z objawami autyzmu we wczesnym dzieciństwie była dobrze rozwiniętą mowa i procesy poznawcze, a tylko zaburzony rozwój motoryczny i społeczny. Stwierdziła ona, że są to zaburzenia opisane w 1944 r. przez Hansa Aspergera.
Zaburzenie to obejmuje przede wszystkim upośledzenie umiejętności społecznych, trudności w akceptowaniu zmian, ograniczoną elastyczność myślenia oraz szczególnie pochłaniające, obsesyjne zainteresowania. Rozwój mowy oraz rozwój poznawczy (intelektualny) przebiega bardziej prawidłowo w porównaniu do autyzmu.
Ludzie z tym zaburzeniem przypominają osoby z autyzmem jednak w dużo łagodniejszej postaci. Mają bardziej prawidłowy rozwój mowy, lepszą adaptację społeczną, niezwykłe zainteresowania.
Każde dziecko jest inne, ma inne objawy, inne ich natężenie, część może występować falami lub pod wpływem stresu, przemęczenia, strachu.
Ze względu na niewielkie nasilenie zaburzeń, rzadko bywa diagnozowany przed rozpoczęciem nauki w szkole, gdzie najczęściej ujawniają się problemy dziecka związane z umiejętnościami interpersonalnymi i życiem towarzyskim.
Najbardziej typowe objawy występują w wieku ok. 6-16 r.ż., później w miarę kształtowania się indywidualnych cech mogą się zmieniać, zanikać. Dlatego rozpoznanie w dorosłym wieku jest jeszcze trudniejsze niż w dzieciństwie i wymaga szczegółowych badań i wywiadów.
Cechy kliniczne ZA wg Gillbergów (1989 r., nie wymieniane w DSM-IV czy ICD-10):
Zaburzenia interakcji społecznej, nieumiejętność lub brak chęci współpracy w grupie.
Zaburzenia mowy i języka (opóźniony rozwój, powierzchownie perfekcyjny język ekspresyjny, sztywna i pedantyczna mowa, nietypowa prozodia i charakterystyka głosu, uszkodzenie zdolności rozumienia języka - przede wszystkim znaczeń przenośnych i ukrytych).
Zawężone, specjalistyczne zainteresowania, połączone czasem z obsesyjnym zainteresowaniem jedną dziedziną.
Zachowania powtarzalne, rutynowe, niezmienne.
Trudności w komunikacji niewerbalnej (ograniczone gesty, skąpa ekspresja twarzy, dystans fizyczny, zachwianie rozumienia bliskości do innej osoby, kłopoty z kontaktem wzrokowym).
Niezdarność ruchowa (nie zawsze).
Cechy kliniczne ZA wg Lorny Wing (1981 r., odkryła opisy zaburzeń opisanych przez H. Aspergera w 1944 r.)
Brak empatii.
Naiwne, niewłaściwe, jednostronne interakcje.
Niewielka zdolność do zaprzyjaźniania (lub jej brak).
Pedantyczny sposób mówienia (z dużą ilością powtórzeń).
Słaba komunikacja niewerbalna.
Intensywne wgłębianie się w wybrane zagadnienia (uzdolnienia wysypkowe).
Niezdarne, źle skoordynowane ruchy („śmieszna” postawa).
Pozytywne cechy:
Uczciwość
Odpowiedzialność
Zdolność poświęcania się
Determinacja
Występowanie: ZA - 1/8, A - 1/4 (dziewczynki/chłopcy)
Objawy współwystępujące:
ADHD (ok. 35 %)
DYSLEKSJA
HIPERLEKSJA
(zdolność do czytania słów w wieku 3-4 lat, często również intensywna fascynacja literami lub cyframi. Poza tym osoby takie mają trudności w zakresie rozumienia języka werbalnego, trudności w socjalizacji oraz w prawidłowym uczestniczeniu w interakcjach z innymi ludźmi, nie umieją nawiązywać kontaktów i odczytywać cudzych intencji i zamiarów).
DYSPRAKSJA
(schorzenie, które powoduje problemy z poruszaniem się, dotyka ok. 10 % dzieci, przy czym chłopców 4-krotnie częściej niż dziewczynki, dziecko takie może mieć kłopoty z:
- ubieraniem się,
- podnoszeniem niewielkich przedmiotów,
- rozpoznawaniem prawej, lewej strony,
- rozpoznawaniem znaczenia takich pojęć jak: w, na, za, przed, pod, nad itp.,
- jazdą na rowerze, tańcem, pływaniem, jazdą samochodem,
- uczestnictwem w grach z użyciem piłki,
- trzymaniem ołówka, długopisu,
- dopasowywaniem elementów układanki lub segregowaniem przedmiotów.
- porusza się w sposób niezgrabny*
- często potyka się*
- nie potrafi utrzymać porządku na biurku ani w plecaku*
- nie dba o swój wygląd*
- je w sposób bardzo nieestetyczny*
ECHOLALIE (zwykłe i odroczone)
ZABURZENIA OBSESYJNO-KOMPULSYJNE (natręctwa, fobie)
Bezsensowne powtarzanie czynności mających na celu zredukowanie dyskomfortu, strachu. Zakłócają one tok życia danej osoby.
ZESPÓŁ TOURETTA (tiki, brak kontroli nad ciałem, wulgaryzmy),
- motoryczne (machanie rękami),
- głosowe (niezwykłe odgłosy, wulgaryzmy),
- behawioralne (powtarzanie czynności),
ZABURZENIA SNU (bezsenność)
STEREOTYPIE RUCHOWE (ciągłe powtarzanie bezcelowych ruchów, postaw ciała)
ZABURZENIA PSYCHICZNE (głównie w okresie dorastania i późniejszym)
- epizody psychotyczne (halucynacje, np. słuchowe; urojenia, np. wielkościowe, prześladowcze oraz ksobne),
- psychozy (4% populacji osób z ZA ma schizofrenię),
- natręctwa (uporczywe nawracające myśli oraz przymus wykonania jakiś czynności),
- fobie (lęk przed określonymi sytuacjami, zjawiskami lub przedmiotami),
- depresje.
Objawy:
- mówi to co myśli,
- częste zdolności muzyczne, artystyczne,
- wysypkowe uzdolnienia, np. matematyczne (tzw. mali profesorowie),
- specyficzne, wąskie, wciągające a nieraz ekscentryczne i obsesyjne zainteresowania,
- stały rytm dnia, rutynę, porządek, nie lubi zmian (→ poczucie bezpieczeństwa),
Ludzie tacy najlepiej się czują, żyjąc w uporządkowanym otoczeniu z ustalonymi schematami. Próba zmiany tego stanu rzeczy wywołuje zwykle silną frustrację i może w skrajnych przypadkach prowadzić nawet do zachowań agresywnych.
- trudności z czekaniem na swoją kolej,
- źle odczytuje wyraz twarzy,
- nie rozumie sarkazmów, żartów, ironii, metafor
- ogólny wysoki poziom stresu (→ potrzeba wyciszenia, snu),
- denerwuje się, jeśli ktoś łamie zasady (→ klasowy policjant),
- trudności w rozróżnianiu emocji,
- zaburzenia w zakresie teorii umysłu (→ zakładanie, że inni podobnie myślą i czują jak ja)
Ludzie nieobjęci zespołem Aspergera są w stanie ocenić i wczuć się instynktownie w stan emocjonalny i umysłowy (empatia). Na podstawie niewerbalnych wskazówek, takich jak mowa ciała, ton głosu, gesty, mimika itp., czy specyficzne słowa użyte w wypowiedzi tworzą sobie oni nieustannie mentalne obrazy stanów umysłowych innych ludzi. Jednak ludzie z ZA są pozbawieni możliwości, jest to tzw. ślepota umysłu, inaczej mówiąc - brak teorii umysłu, prawdopodobnie wrodzonej i mającej swoją biologiczną reprezentację w mózgu (zob.: neurony lustrzane) zdolności do przypisywania innym stanów umysłowych. Ślepota umysłu powoduje:
Trudności w rozumieniu, że inni nie wiedzą co ja myślę „skoro ja tak myślę, to wszyscy myślą to samo”
trudności w dostrzeganiu uczuć i pragnień innych osób
trudności w tworzeniu umysłowych reprezentacji osób, przedmiotów, zdarzeń
- nie rozumie przenośni (mówiąc „ale czad”, osoba z ZA zapyta „czy macie nieszczelny piec?”)
- lepsza pamięć wzrokowa niż słuchowa,
- lepsze uczenie się werbalne niż pozawerbalne,
- dobra pamięć długotrwała,
- perfekcjonizm,
- niezwykły sposób chodzenia/biegania,
- trudności w myśleniu perspektywicznym,
- zaburzenia SI (zapachy, odgłosy, dotyk, temperatura, smak, natężenie światła),
- nie lubi być obserwowane (odczuwa to jak zagrożenie),
- wysoki próg bólu,
- lubią uczyć się sami,
- bardzo lubią książki (→ są wówczas sam na sam, zaburzenia snu, hiperleksja, zdobywanie wiedzy, wzrokowcy),
- częsta dekoncentracja, łatwo rozpraszają się (→ ADHD, zaburzenia sensoryczne),
- niebezpieczne zachowania (→ nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji swoich czynów),
Formy pomocy:
- miejsce ciche (biblioteka),
- zaufana osoba (pedagog, psycholog, pielęgniarka, bibliotekarka, woźna),
- odseparowanie od rówieśników, hałasu
- mówić dokładnie, czego się oczekuje
- sprawdzać, co ma robić
- nie lubią pracować w grupach
http://www.polskieradio.pl/9/396/Artykul/955614,Zespol-Aspergera-to-nie-choroba-Z-czym-zatem-mamy-do-czynienia- (46 minut)
Internet:
Świry, dziwadła i Zespół Aspergera, Jackson Luke, 2006, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna.
Q-CHAT jest wstępnym kwestionariuszem objawów autyzmu. Nie diagnozuje, ani też nie wyklucza autyzmu. Pozwala jednak rodzicom uzyskać pogląd, jakie obszary u dzieci z autyzmem są dotknięte najczęściej i czy podobne trudności występują u ich dziecka. Q-CHAT nie został jeszcze opracowany na polskiej próbie - zajmuje się tym zespół pod kierownictwem prof. Ewy Pisuli i dr Agnieszki Rynkiewicz, dlatego też nie jest jeszcze możliwa prezentacja wyników na skali punktowej. W razie jakichkolwiek niepokojów KONIECZNY JEST NATYCHMIASTOWY KONTAKT z lekarzem psychiatrą dziecięcym, lekarzem rodzinnym lub psychologiem.
Czy Twoje dziecko patrzy na Ciebie, kiedy wymawiasz Jego imię?
Jak łatwo jest Ci uzyskać kontakt wzrokowy z Twoim dzieckiem?
Czy i kiedy Twoje dziecko bawi się samo, układa przedmioty w szereg?
Czy ludzie z łatwością rozumieją mowę Twojego dziecka?
Czy Twoje dziecko wskazuje to, czego chce (np. zabawkę, która jest poza Jego zasięgiem)?
Czy Twoje dziecko pokazuje palcem, aby podzielić się z Tobą swoim zainteresowaniem czymś (np. pokazuje interesujący widok)?
Jak długo można utrzymać zainteresowanie Twojego dziecka kręcącymi się przedmiotami (np. pralka, elektryczny wiatrak, zabawki z kołami)?;
Ile słów wypowiada Twoje dziecko?
Czy Twoje dziecko potrafi bawić się w udawanie (np. opiekuje się lalkami, rozmawia przez telefon-zabawkę)?
Czy Twoje dziecko podąża wzrokiem tam, gdzie Ty patrzysz?
Jak często Twoje dziecko wącha lub liże niezwykłe przedmioty?
Czy Twoje dziecko kładzie Twoją rękę na przedmiocie, kiedy chce abyś go użył/a (np. na klamce, kiedy chce, żebyś otworzył/a drzwi; na zabawce, kiedy chce, żebyś ją włączył/ła)?
Czy Twoje dziecko chodzi na palcach?
Czy Twoje dziecko łatwo adaptuje się do zmian, kiedy Jego codzienny rozkład zajęć ulega zmianie lub kiedy rzeczy znajdują się w innym niż zwykle miejscu?
Jeśli Ty lub ktoś inny z rodziny jest wyraźnie zasmucony, czy Twoje dziecko okazuje, że chce pocieszyć tę osobę (np. pogłaskać jej włosy, przytulić ją)?
Czy Twoje dziecko nieustannie powtarza te same czynności (np. odkręca kran z wodą, włącza i wyłącza światło, otwiera i zamyka drzwi)?
Czy określiłbyś/określiłabyś pierwsze słowa Twojego dziecka, jako: (typowe, nietypowe…)
Czy Twoje dziecko powtarza, jak echo, zwroty i dźwięki, które usłyszy (np. to, co Ty powiedziałeś, zwroty z piosenek lub filmów, dźwięki)?
Czy Twoje dziecko używa prostych gestów (np. macha na pożegnanie)?
Czy Twoje dziecko w niezwykły sposób przebiera palcami przed oczyma?
Czy Twoje dziecko spontanicznie patrzy na Twoją twarz, żeby sprawdzić Twoją reakcję, gdy dzieje się coś nieznanego?
Jak długo można utrzymać zainteresowanie Twojego dziecka jednym lub dwoma przedmiotami?
Czy Twoje dziecko nieustannie obraca w dłoniach różne przedmioty (np. kawałki sznurka)?
Czy Twoje dziecko jest nadwrażliwe na hałas?
Czy Twoje dziecko patrzy przed siebie bez wyraźnego celu?
Wersja polska: E. Pisula (2011), Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii, Email: ewa.pisula@psych.uw.edu.pl; A. Rynkiewicz (2011), Gdański Uniwersytet Medyczny, Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego, Oddział Dziecięco-Młodzieżowy, Email: kpsych@gumed.edu.pl)
5